КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Я захварэла ў гэты перыяд на запаленне лёгкіх. Дык яна пойдзе на базар, памяняе там чорны хлеб на кавалак чаго-небудзь салодкага. Аднойчы дачка пакінула ёй вось такі кавалачак хлеба — не з’ела сама. Мамку япа любіла. I вось мая суседка Паліна Георгіеўна гэты кавалак доўга не ела, хавала. Пасля ўсё-такі з’ела». Ніхто не мог пакінуць па памяць пават кавалачак таго ленінградскага хлеба. Якім бы дарагім, святым ён ні быў. Усё ж мы дапытваемся: — Чаму суседка ўзяла вас да сябс? Што яе прымусіла? Яршова думае. Спачатку япа адказвае: — Мы ў адной кватэры жылі.— Пасля кажа: — Мы сябравалі.— Потым яна ва ўсім гэтым знаходзіць нейкую больш важную, надзённую думку: — Мы і дагэтуль сябруем. Цяпер мае ўнучкі сябруюць з яе ўнучкамі, ездзяць да іх у госці, яііы сюды прыязджаюць. Думка яе ўзыходзіць нібыта да годнасці такога сяброўства, да знакамітасці яго паходжання. Блакадпыя выпрабавашіі быццам бы ўпрыгожылі «генеалагічныя дрэвы» абедзвюх сем’яў; прыстойнасць, высакароднасць у час блакады зрабілася сямейнай гордасцю. Так, прынамсі, пазіралася шмат у якіх сем’ях патомпых ленінградцаў. У працоўных калектывах, устойлівых, карэнных, такіх, дапусцім, як Кіраўскі завод, Публічная бібліятэка, Металічны завод, міліцыя — там таксама рэпутацыя блакадных гадоў з’яўляецца нібы гарантыяй годнасці. Гісторык Таццяна Мікалаеўна Токарава памятае, ведае шчаслівыя моманты свайго блакаднага жыцця-быцця, і звязаны яны ўсё з тым самым — з чалавечай узаемавыручкай, дабрынёю і дабром, зробленымі табе, зробленымі табою... «— А ў нас печачкі не было. Была кватэра, але пе было печачкі, а была вялікая печ, у якой мы палілі класічныя энцыклапедыі і гэтак далей. Яны не хацелі гарэць, але наогул нічога, палілі. I вось мы ідзём з хлебам. Карацей кажучы, мы з мамаю яго атрымалі, і насустрач ідзе пячнік і нясе печачку. Мы яго спыталі — што ды як. Ён кажа: «Гэтую я ўжо прадаў, хочаце, пойдзем да мяне». I мы пайшлі. Гэта было на Бяляўскім полі. Прыйшлі, прыходзім у ягоную кватэру. У яго восем чалавек дзяцей. Прычым у яго там яшчэ пляменніца і палова дзяцей ужо ляжачых, уласна кажучы, з галадухі; яны ўжо не ўставалі і былі вельмі слабыя. Сам ён яшчэ ходзіць, жонка — таксама. Ды вось, дае ён нам гэту печачку. А ў нас становішча такое, калі нам ісці дамоў, уласна кажучы, няма чаго, там бацька ляжыць, ён ляжыць мёртвы, і мы пе змаглі яго пахаваць, нічога не змаглі зрабіць... А пячнік кажа: «А ведаеце што? А ў нас цяпло, заставайцеся ў пас. Есці і ў вас няма чаго, і ў нас няма чаго, але ў нас затое цяпло». I мы застаёмся. Мы з мамаю застаёмся. Ён нам сцеле на падлозе, тут жа і яго дзеці, восем чалавек. Гаспадыпя прыносіць аднекуль з разбуранага побач дома дровы, і вось печачка ўвесь час гарыць. Усе ляжаць ледзь не покатам. Што можна было абмяркоўваць, як не смачныя рэцэпты? I размова ідзе вельмі доўга — усю ноч. I мы застаёмся ў яго тры дні... I вось мы застаёмся. I тады вырашаем пайсці паглядзець пошту, пайсці дадому... — ...А ад каго вы чакалі пошту? — А ў мяне муж быў на фронце... паглядзець газеты і гэтак далей. Мы прыходзім — газет няма. Прычым тут высвятляецца, суседзі насупраць кажуць: «Ды вось прыходзіў нейкі вайсковец, забраў газеты. Але мы яму сказалі, што вы памерлі, таму што вас тры дні не было (а гэта ўжо звычайна было: калі тры дні не было чалавека, значыць, ён загінуў). Але ўсё-такі ён сказаў, што ён яшчэ прыйдзе». Карацей кажучы, гэта, высвятляецца, быў мой муж. Ён зноў прыйшоў. Прыехаў з фронту і без усякіх, канечне, паведамленняў, з мяшком за спіною, са згушчоным малаком, крупамі і гэтак далей. Першае, што мы рашаем,— гэта пайсці да таго печніка. I тут, патуральна, усё вельмі экспромтпа. Значыць, мы забіраем туды яду... I там у яго застаёмся да вечара. Ну... такая крыху сентыментальная гісторыя. Пячнік вельмі задаволепы. Ён разумны быў, цікавы дзядзька. Я б сказала, катэгорыя людзей, што нядаўна з вёскі выйшлі, яны аднекуль з вёскі прыехалі. Гэта такія вялікія сем’і... Вось у яго восем чалавек. Ну, і праходзіць шмат часу. А мама мая выкладала ў школе. Пасля блакады мы вяртаемся ў Ленінград,— гэта, напэўна, сорак шосты год,— і мама, натуральна, паступае пазад у сваю школу (у Валадарскім раёне). Раптам нейкі хлопец падыходзіць і кажа, што вось... увогуле пачынае гаварыць, што «я вельмі рады вас бачыць», што «тата багата расказваў пра вас». Ну, увогуле высвятляецца гісторыя сям’і печніка: бацька памёр і памерла чацвёра ягоных дзяцей. Засталося чацвёра хлопчыкаў, частка іх засталася. Гэта было вельмі зварушліва, што ў іх сям’і памяць пра нас і наогул пра ўсю гэту гісторыю,— што мы прыйшлі, мы засталіся, мы з імі размаўлялі, япы прынялі нас быццам бы ў сваю сям’ю, а мы былі такія няшчасныя, увогуле страшэнпыя, канечне,— і неяк усё гэта было вельмі зварушліва. Мне не хочацца гэта дэталізаваць...» Адкрывалі другіх, адкрывалі сябе — з лепшага боку. Блакаднае жыццё, бясспрэчна, агаліла і самыя патаемпыя, схаваныя заганы чалавечыя, якія ў звычайным мірным жыцці часта маскіраваліся прыгожымі словамі, абяцаннямі, уменнем спадабацца, быць душою грамадства і ўсякімі іншымі спосабамі. Але адбывалася і адваротнае. За маўклівасцю, рэзкасцю, непачцівасцю раптам адкрывалася такая гатоўнасць памагчы, такая сіла пяшчотнасці, любові, спагады!.. Супрацоўніца Эрмітажа Вольга Эрнестаўна Міхайлава кажа: «— Блакада нас настолькі моцна звязала, што развя. заць гэту сувязь мы не можам і дагэтуль. Блакада раскрывала людзей да канца, людзі заставаліся нібыта голенькімі. Ты адразу бачыў усё станоўчае і адмоўпае ў чалавеку. Добры пачатак, добрыя бакі расцвіталі такімі пышнымі кветкамі! Mary расказаць вам пра Ганну Паўлаўну Султан-Шах, якая працуе ў аддзеле Усходу. Яна і цяпер яшчэ працуе. Яна болып за пяцьдзесят гадоў працуе ў Эрмітажы. Гэта чалавек, які зрабіў для Эрмітажа неймаверна многа. I вось яна ў блакаду ўзяла на сябе клопат пра старых супрацоўнікаў Эрмітажа. — А ёй колькі было гадоў? — Яна была сярэдняга веку. (Цяпер ёй восемдзесят з нечым.) Вось як яна за імі хадзіла, як старалася іх захаваць (ну, гэта занадта гучна сказана, але ўсё-такі можна так сказаць): даць гарачы чай, праведаць лішні раз, калі не прыйшоў па працу,— схадзіць выкупіць хлеб, памагчы там што-небудзь зрабіць. А сама ж япа была не ў лепшым становішчы, чым усе. Яна ж не на асаблівым нейкім хлебе была, яна таксама працавала, як і ўсе. Дзіўна, што і цяпер яна засталася такой самай, хоць знешне гэта чалавек нават крыху суровы, пе адразу скажаш, што яна такая добрая. А калі чалавек меў якія-небудзь дрэнныя задаткі, ён і заставаўся кепскім, можа, нават рабіўся яшчэ горшым. Прагяы, безумоўна, мог старацца выжыць за кошт другога. А той, хто пе быў эгаістам, той усё-такі не рабіў гэтак, ён апошнім дзяліўся». Ужо знаёмая вам Таіса Васільеўна Мяшчапкіна горача перакопвала нас (сама япа перакапана ў гэтым), што блакітныя вочкі ў дзяўчыпкі, якая заўсёды так кідаецца з двара ёй насустрач (суседчына дачка),— адтуль, з блакаднага часу. He такія, а гэтыя вочкі былі ў дзяўчынкі, якую яна падабрала на снезе... «— ...Ідзе жанчына, крокаў трыццаць наперадзе, а ззаду за ёй ідзе дзяўчынка. Гэта дзяўчынка падае ўжо і адстае. А дзяўчынцы гадоў пяць. Я іду гэтым бокам, дзе завод «Прагрэс». У мяпе дачка ў дзіцячым садзе. А гэтая дзяўчынка паслізнецца, потым устае і зпоў караскаецца па гэтай каменнай сцяне. А гэта бабулька (бабулька, можа, такая, як я) азіраецца на яе і зноў ідзе. Чаму яна не бярэ дзіцяці? Я не магла стрываць. Я перайшла дарогу (дом 13 насупраць дзіцячага сада) і бяру гэту дзяўчынку. А япа вось так глядзіць на мяне. У яе былі нейкія асаблівыя прыгожыя вочы. Гэта дзяўчынка ў шэрым футэрку, у шэрай футраной шапцы. Гэта ў самы моцны мароз. He ведаю, адкуль у мяне ўзяліся сілы? Я гэтае дзіця бяру на рукі і нясу ў гэты дзіцячы сад, дзе была мая дзяўчынка. Ніна Мікалаеўна мпе кажа: «Куды вы нясеце?» «Ніна Мікалаеўна! Я не магла прайсці так міма». Толькі я яе ўнесла, як яна кажа: «Я есці хачу!» А там пахне супам, хлебам. Я кажу: «Ніна Мікалаеўна! Я інакш не магла, прабачце., Адыміце ад майго дзіцяці паёк, вазьміце гэтую дзяўчынку». Я не ведаю, чаму я не магла, я болып нічога не зрабіла, толькі вось гэта». Аднак вернемся ад знаёмага да таго, другога, незнаёмага чалавека, да сустрэчнага. Хто ён быў, гэты чалавек, які памог работніцы Л і д з і і Георгіеўне Ахапкінай цягнуць санкі з рэчамі, a галоўнае — з пасылкаю, дзе былі прадукты, прыслапыя мужам з фронту? Гісторыя Лідзіі Георгіеўны Ахапкінай — гэта асаблівы расказ, шкада парушаць яго цэласнасць, але ж надта пасуе прыклад. Настаў вечар. Цэлы дзень яна хадзіла, цёгаючы за сабою гэтыя санкі, афармляла свой ад’езд, выратавальную эвакуацыю, і вось цяпер трэба было вяртацца дамоў, з вуліцы Чайкоўскага на Васільеўскі востраў. «Чамадан і пасылку мне было вельмі цяжка везці, і я выбівалася з апошніх сіл, На вуліцах Ленінграда, як толькі пацямнее, народу зусім не было. Вуліцы былі пустынныя, ціхія, была пурга, з-за яе ісці было яшчэ цяжэй. На дарогах і панелях ляжаў снег. У тую зіму яго ніхто не прыбіраў. Ногі мае застрагалі ў снезе, і я іх ледзь перасоўвала. Часта спыпялася, цяжка дыхала. Уся ўзмакрэла, адчувала, што па твары і па спіне бяжыць пот. Пачала лічыць крокі. Раз, два, тры, так да дзесяці, пасля спыняюся, адпачну. I зноў раз, два, тры, зноў спыяяюся. Я сябе параўноўвала з загнаным канём, якога б’юць пугаю, а ён не можа зрушыцца з месца. Адзін раз я спынілася, каб адпачыць, а потым зусім не магла пават варухпуцца. На- валілася на сваю паклажу і з жахам думала, што мне рабіць. Была гадзіна ночы. На дарозе ні душы. Я ішла па набярэжнай Нявы, чым далеіі ад дамоў: баялася, што хтонебудзь ад дамоў, з-пад варот можа мяпе забіць і адабраць пасылку. А бедпыя мае дзеці доўга будуць плакаць і, по дачакаўшыся мяне, памруць. Ад гэтых думак у мяне разрывалася сэрца. Яны ўжо з васьмі гадзін раніцы не кормленыя, знаходзяцца цяпер у халодным, неацепленым пакоі, у цемнаце. А я тут, на вуліцы, і ніяк не магу да іх даехаць. Што рабіць? Што? Пастукаць каму-пебудзь у дзверы і папрасіць дапамогі? Азірпулася вакол — цёмна. Ды хто ўначы пойдзе? Хутчэй прыстукпуць мяне і ўсё забяруць. He, трэба неяк рухацца самой. Павольна зрушыла з месца санкі. Зноў лічу: раз, два... Раптам аднекуль з’явілася жанчына, падышла да мяне і кажа: «Давайце памагу». Я ўзрадавалася. Яна ўзялася за вяроўку і павезла, а мне загадала штурхаць ззаду. Я за ёю не паспявала. Яна павезла адна. Я расхвалявалася, што яна можа ўцячы. Пачала крычаць: «Спыніцеся, пачакайце!» — але яна ўсё везла не азіраючыся. Я хацела бегчы за ёю, але адразу ж упала. Ляжу і думаю: ну вось, цяпер яна павязе сабе мае санкі, а я тут замерзну. Гляджу — яе ўжо пяма. Я ўстала і паціху пайшла, гляджу — мае санкі стаяць, а на іх усё ляжыць як ляжала. Я ўзрадавалася, думаю — дзякуй ёй, дзякуй! Узялася і павезла зноў сама. Даехала да Ліцейнага моста, хацела праз яго праехаць. Задыхаюся, дыхаю цяжка, уся ўзмакрэла, сэрца калоціцца. Але масты ахоўваліся. Стаялі два вайскоўцы з вінтоўкамі і не прапусцілі мяпе. Як я іх прасіла, умольвала, плакала! Япы адпо толькі паўтаралі: «Нельга!» Яны раілі некуды ў абход ехаць. Але я больш не магла, у мяпе зусім не было сіл. Вось тут, каля санак, я замерзну. Значыць, другі раз у мяне зрываецца ад’езд. Тады згубіўся сыпок, а цяпер я не магу. Зпясілепая і адзінокая, па ўсёй вуліцы ні душы, я паўляжала на санках з гэтага боку Нявы, а дзеці на другім. Ці жывыя япы там? Можа, паўміралі ўжо, клічучы мяне, галодныя, у халодным цёмным пакоі? Ад гэтай думкі я нібы ўджаленая ўскочыла. Трэба з сапкамі праехаць па сцяжыпцы па Няве, але яе замяло снегам, і я не магу яе дакладна знайсці. Кінула сапкі на пабярэжпай, спусцілася, паспрабавала новай крыху прайсці, але адразу ледзь не па калепі патанула ў спезе. Узнялася паверх. Раптам бачу — едзе грузавая машыпа. Я пачала крычаць: «Памажыце! Памажыце!» Машыпа спынілася. Спыталі ў мяне, у чым спра-