Блакадная кніга
Алесь Адамовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 524с.
Мінск 1985
ва. Я растлумачыла. Машына была вайсковая. Адзіп салдат перакінуў мае санкі, дапамог мне ўзлезці, і мы паехалі. Ехалі нядоўга. Галоўнае — перавезлі мяне па другім мосце. Ім трэба было ў другі бок. Яны спяшаліся па справах. Па іх заклапочаных тварах я зразумела, што ім не да мяне. Але ўсё-такі я ім вельмі ўдзячна. Пасля ўжо я ледзь-ледзь дабралася сама, даехала нарэшце дадому. Ужо была трэцяя гадзіна ночы».
Па сутнасці, праз усю гісторыю Лідзіі Георгіеўны Ахапкінай праходзіць цэлы ланцужок падобных вызваленняў, выручак, ланцужок, што выцягваў яе, вяртаў да жыцця.
У кожнага быў свой збавіцель. Яны з’яўляліся з цемры прамерзлых вуліц, яны ўваходзілі ў кватэры, яны выцягвалі з-пад руін.
Яны не маглі накарміць, яны самі галадалі, але яны казалі нейкія словы, яны падымалі, падстаўлялі плячо, працягвалі руку. Яны з’яўляліся ў тую самую апошнюю, крайнюю хвіліну, калі чалавек, прысланіўшыся да сцяны, спаўзаў уніз, калі, прысеўшы на прыступку пад’езда, ён ужо не знаходзіў сіл падняцца. Гэта была асаблівая, пагранічная хвіліна паміж жыццём і смерцю, апошняга адзінокага дыхання ў грудзях, як пісаў Твардоўскі, гэта было
то ненсходное томленье, что звало прнпять покой.
I тут магло дапамагчы толькі нешта збоку, толькі нехта другі мог яшчэ вярнуць чалавека, утрымаць. Патрэбен быў нехта, хто б крышачку дапамог, паколькі «ўсё, што мог, ты асабіста зрабіў; ды ўвесь выйшаў». I нехта прыходзіў, аддаючы свае сілы, і сілы гэтыя часта памагалі адпаўзці ад той цемры апраметнай.
«— Я вось што згадваю,— сказаў Ніл Мікалаевіч Бяляеў,— Я быў на бюлетэні некаторы час — студзень і люты сорак другога года. Схадзіў удзень у паліклініку. Атрымаў «дабро» на тое, што можна ісці на працу. Ну, лячыць мяне, вядома, нічым не лячылі, а проста крыху за гэтыя дні прыйшоў у сябе. Справа ў тым, што ў мяне было не толькі застуднае захворванне. Мяне тады вельмі мучылі нырачныя справы. Я атрымаў на абаронных работах, на акопах, спачатку запаленяе нырак, а потым прычапілася нырачна-каменная хвароба, і мяне пачалі апаноўваць ны-
рачныя колікі. А гэта рэч — калі вы не ведалі, дык лепш вам і не ведаць. Гэта страшэнпая рэч. Вось у студзені мяне ўпершыню наведала гэтая з’ява, і я быў на бюлетэні. Пасля таго, як я крыху паправіўся, я вырашыў адразу ж пасля паліклінікі, у той самы дзень, пайсці на працу, праверыць, як і што, таму што я ведаў, што на рабоце ў гэты час амаль нікога не было. Мы працавалі ў гэты час з маім таварышам — добры такі таварыш, пажылы ўжо чалавек, Дзмітрый Іванавіч Вараб’ёў. I мне хацелася наведаць яго, даведацца, як ідуць справы, таму што аднаму чалавеку там цяжка было.
— А дзе вы працавалі?
— У Радыёкамітэце. Гэта тут, на цяперашяяй Малой Садовай. Тады называлася вуліца Пралеткульта. Было гэта ў гадзін чатыры ці тры папоўдні. Гэта люты, дваццаць восьмага лютага сорак другога года... Непадалёку ад Маскоўскага вакзала я адчуў, што не дайду. Пад вечар такі мароз закруціў, што я думаю: завалюся, замерзну. Я вырашыў вярнуцца. Павярнуў назад, абмінуў Сувораўскі праспект і быў ужо недалёка ад дому — я жыў на Неўскім, у доме сто пяць. А гэта здарылася каля дома сто адзін. Я прываліўся да сцяны адпачыць. Прываліўся я з такім разлікам, каб не ўпасці. Там стаялі такія адхоны, напоўненыя пяском і зямлёю, якія засланялі ранейшыя вітрыны магазінаў. Я думаў: тут я пастаю, крышачку апрытомнею, направа ці налева я не ўпаду, таму што мяне затрымаюць гэтыя сцены. Але пасля адчуваю — дарэмна я спыніўся. Лепш мве было б сабраць сілы і як-пебудзь дапаўзці. Таму што варта было толькі спыніцца і даць нагам спокай, як хваць! — а яны далей і не ідуць! Я тут, значыць, стаю ў горкім роздуме. Як быць? I самым крыўдпым мпе здавалася, што цераз адзін дом — мой! Я каля сто першага; значыць, сто трэці — і я буду каля сто пятага. Але, на жаль, Неўскі бязлюдны, ледзьве-ледзьве поўзаюць дыстрафічныя людзі. Але, на маё шчасце, падышла нейкая жанчына. Даволі яшчэ маладая, верагодпа, у лепшай моцы, чым я. Спытала: «Вы што, грамадзянін?» Я кажу: «Што? Стаю і рухацца далей не магу. А д о м поб а ч».
I вось гэта акалічнасць, што я сказаў «д ом п о б а ч», паўплывала станоўчым чынам. Калі б я жыў дзесьці далёка, яна, канечне, не стала б са мною звязвацца. А паколькі гэта было праз адзін дом, яна сказала: «Ну, я цяпер паспрабую вас давесці. У вас там ёсць хто-небудзь?»
Я кажу: «Дома павінна быць маці». (Маці яшчэ была жывая ў той час.) I яна ўзяла мяне пад руку. Я абхапіў яе за плячо. Паступова-паступова, значыць, дабрылі да дому. Падняла яна мяне, так сказаць, па лесвіцы да трэцяй пляцоўкі. Пазваніла. Канечне, не ў электразванок, а патузала. Электрычнасці ў гэты час не было. Здала проста з рук у рукі маці. Маці спярша спалохалася: што ж гэта такое? Думала, што я ўжо зусім кепскі. Але калі ўжо зайшоў у кватэру, яна бачыць, што я ў такім стане, у якім быў усе гэтыя месяцы. (Япа была крыху ў лепшым стане, чым я ў той час.) I ўзрадавалася. Падзякавала гэтай жанчыне. Дзверы зачыніліся. Калі мы крыху ачухаліся, у пас узнікла думка: як жа гэта я пе спытаў нават, хто яна, гэта жапчына, адкуль? Ці тутэйшая яна? Альбо прыезджая аднекуль ці карэнная ленінградка? Таму што мне хацелася пасля яе ўбачыць і як-небудзь аддзячыць літаралыіа за выратаванне мне жыцця. Але тады, шчыра кажучы, не надта вялікая была надзея на гэта. Таму я і перастаў аб гэтым тужыць. Думаю, напэўна, мне не выжыць, а можа, і япа ў такім стаповішчы, як я, усё роўпа яе не ўбачыш».
Што можа быць прасцей, натуральпей, чым памагчы падняцца чалавеку, давесці яго дамоў? Калі гэтага не робяць сёпня, дык толькі з прычыны нейкай ганебнай абыякавасці, чэрствасці, подлага эгаізму. Ніхто цяпер не можа ўявіць, што чалавек пройдзе міма проста ад бяссілля, што ў некага не знойдзецца сіл працягнуць руку, нагнуцца. I ў галаву не прыйдзе ўявіць, што чалавек хоча дапамагчы — і не здольны гэтага зрабіць. Уявіць, як гэта было цяжка, можна лепш за ўсё з расказаў не тых, хто дапамог, а хто не здолеў дапамагчы. Менавіта яны адкрылі нам усю непасільнасць гэтага, здавалася б, такога найпрасцейшага парыву.
Былая трамвайшчыца Варвара Васільеўпа Сямёнава:
«— Неяк я ішла з Петраградскай стараны. I ўпаў дзядзька. Ведаеце, такі, відаць, быў салідны, высокі мужчына. I ляжыць. Ён крычаць не можа, толькі вось так рукамі паказвае. Падышла. Ну а што? Я адпа нічога не магу зрабіць. Пешаходы праходзяць, праходзяць. Усе такія, ведаеце, страшныя, што саміх трэба было б, каб хто
падтрымаў. Пасля неяк іду, а наперадзе жанчына. Упала яна. Худзенькая такая! Гэту я падняла сяк-так. Яна сама крыху паспрыяла, і я падняла яе. Яна просіць: «Давядзі мяне да тых вунь парадных дзвярэй». Я кажу: «Не, даражэяькая! Скажы дзякуй, што я цябе падняла. Я сама, кажу, завалюся, і мяне ніхто не падыме. Я падняла, давайка ідзі!» А слізка! He тое, каб не пасыпалі, але і лёд наогул не сколвалі. Вось так.
— А куды ж вы ішлі?
— Я на Крастоўскі хадзіла. Тады ж усе толькі пешшу. А я хадзіла чаму? Таму што дроў не было зусім. А ў мяне брат быў кравец, і ў яго стол быў доўгі такі, нібыта варштат. Дошкі тоўстыя такія. Я дошкі памаленьку адтуль цягала. I ўнук пойдзе і аднекуль якіх-небудзь палачак прынясе. I вось буржуйку палілі і на ёй сушылі сухарыкі. Кожны сваё месца займаў. Пойдзе адзін, другі садзіцца. Абавязкова сушылі сухары.
— Навошта сушылі?
— Сушылі таму, што думалі, што гэтак спарней будзе. Кладзём сухары і наліваем кіпетню гарачага, соль, крышачку перцу і п’ём гэтую ваду. Потым яшчэ адзін кубак вады вып’еш і потым ужо бярэш размочаныя сухары ў якасці другой стравы. I гэта настолькі ўелася, што і пасля блакады так елі — спачатку рэдкае з талеркі, a потым густое».
Была і нячуласць, была чэрствасць, кралі карткі, вырывалі з рук кавалак хлеба, абіралі паміраючых («Паміраць — дык памірай, толькі карткі аддай!»), усякае было, але здзіўляе не гэта, здзіўляе тое, як многа было выратаванняў, падобных на бяляеўскае! Такіх расказаў мы пачулі мноства. Колькі іх было — невядомых прахожых! Яны знікалі, вярнуўшы чалавеку жыццё; адцягнуўшы ад смяротнага краю, знікалі бясследна, нават іхняе аблічча не паспявала адбіцца ў памутнелай свядомасці.
Здавалася, што ім, невядомым прахожым,— у іх не было ніякіх абавязкаў, ні сваяцкіх пачуццяў, япы не чакалі ні славы, ні платы. Спагада? Але вакол была смерць, і міма трупаў ішлі раўнадушна, здзіўляючыся сваёй ачарсцвеласці. Большасць кажа пра сябе: смерць самых блізкіх, дарагіх людзей не даходзіла да сэрца, бо ў арганізме ўжо дзейнічала нейкая ахоўпая сістэма, нішто не ўспрымалася, не было сілы адгукнуцца на гора.
I ўсё-такі адгукаліся. Абвастрылася другое пачуццё — грамадзянскае, а апрача таго горад-фронт нараджаў салдацкае пачуццё ўзаемавыручкі, Кожны ў нейкай ступені адчуваў сябе франтавіком, і памагаў ён не проста прахожаму, што ўпаў, а свайму аднапалчаніну. Армія змагалася побач, дзесьці каля трамвайнага кальца, і законы воінскага гонару ператвараліся агульнымі законамі горада.
«...у кожнай кватэры нябожчыкі ляжалі. I мы нічога не баяліся. Раней хіба вы пойдзеце? Непрыемна ж, калі нябожчыкі... Вось у нас сям’я вымерла, дык яны так і ляжалі. I калі ўжо прыбралі ў хляўчук!» (М. Я. Бабіч).
«У дыстрофікаў няма страху. Каля Акадэміі мастацтваў на спуску да Нявы скідвалі трупы. Я спакойна пералазіла цераз гэтую гару трупаў... Здавалася б, што чым слабейшы чалавек, тым яму страшней, а вось і не, страх знік. Што было б са мною, каб гэта ў мірны час,— памерла б ад жаху. I цяпер жа: няма святла на лесвіцы — баюся. Як толькі паелі — страх з’явіўся» (Ніна Ільінічна Лакша).
Увесь запас душэўнасці, што захаваўся, аддавалі жывым.
Нейкае асаблівае ўладнае пачуццё прымушала людзей падаваць руку тым, хто спаўзаў у нябыт. Давесці дамоў — па тых часах гэта быў подзвіг. Падчас гэта было адзіяае, што мог зрабіць чалавек чалавеку. На гэту самаахвярнасць часта траціліся апошнія сілы. Такая простая рэч, здаецца, самая элементарная, была, магчыма, адной з найвышэйшых праяў чалавечнасці. Дзеля чаго гэта рабілася? Дзеля сябе, сваёй душы, дзеля таго, каб адчуваць сябе чалавекам. Дзеля таго, каб выстаяць, не паддацца ворагу.
Невядомы Прахожы — прыклад масавага альтруізму блакады. Ён агаляўся ў крайнія дні, у крайніх абставінах, але тым праўдзівейшая яго прырода.
КНІГІ ОНЛАЙН
