КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
— Колькі паверхаў? — 3 чацвёртага па двухпавярховы. Два паверхі. Што думаць? Ён скокнуў і запальны снарад выкіпуў. I таксама прозвішча згубілася». А пасля яны станавіліся самымі ціхімі дзецьмі на зямлі. «Сядзім мы, і навокал ііас, навокал школы, разарвалася шаснаццаць снарадаў! Шыбы ўсе выбіла. Хлапчукі ўсе за мяне вось так пальчыкам трымаліся. Вы разумееце чаму? Верагодна, я... Я адчуваю, што я дрыжу. Я напружыла ўсе сілы, каб, разумееце, вось гэту дрыготку зняць. I вы ведаеце, мне гэта ўдалося! Вы ведаеце, вось я напружыла ўсе сілы! I потым я сябе пераканала, што я зараз не ў Ленінградзе, што я зараз у Малодзіне ў мамы, што ўсё зусім добра» (Рогава Ніна Васільеўна). «Перада мною стаяў хлопчык, гадоў, можа, з дзесяць яму. Ён быў захутаны ў нейкую хустку, у ватную коўдру, стаяў увесь прамёрзлы. Холадна. Частка людзей выйшла, частку змянілі іншыя, а хлопчык не ішоў. Я пытаю ў гэтага хлопчыка: «А ты чаму ж не сходзіш пагрэцца?» А ён: «Усё роўна дома холадна». Я кажу: «Што ж ты, адзін жывеш?» — «Ды не, з мамкай».— «Дык што ж, мамка не можа пайсці?» — «Ды не, не можа. Яна мёртвая». Я кажу: «Як мёртвая?!» — «Мамка памерла, шкада ж яе. Цяпер-то я здагадаўся. Я яе цяпер толькі на дзень кладу ў пасцель, а ўначы стаўлю да печы. Яна ўсё роўна мёртвая. A то холадна ад яе» (Ігнатовіч 3. А.). Ленінградскія дзеці развучыліся ў тую зіму сваволіць. I нават смяяцца, усміхацца развучыліся, таксама як мамы і бабулькі і таксама як іх бацькі і дзяды, што першымі паміралі. «Людзі, нават дзеці, не плакалі і не ўсміхаліся»,— пра гэта шмат хто ўспамінае. Як гаварыла Вольга Бергольц «сваім» ленінградцам: «...гора болыпае за пашы слёзы». А на ўсмешку, аказваецца, таксама патрэбны сілы. А сіл столькі не было, не хапала на працу, на жыццё!.. Калі мінула страшэнная зіма смерці, голаду, жанчына аднойчы — нешта сказалі, зрабілі пры ёй — адчула: «з маім тварам штосьці адбываецца, нейкае непрывычнае становішча мышцаў...» А гэта чалавек зноў заўсміхаўся...» (3 расказу Лідзіі Сяргееўяы Усавай.) «— Памятаю, як стаяла ў хлебнай чарзе,— кажа нам, алс з сумам глядзіць некуды глыбока ў сябе, на тую блакадную трынаццацігадовую Галю, спявачка Ленінградскай акадэмічнай капэлы Галіна Аляксандраўна Марчанка.— У нас быў такі вялікі двор, а трэба было збоку абысці неяк домікаў паўтара, і там была булачная. Я памятаю, мы стаялі ў чарзе звечара, стаялі суткамі, напіналі на сябе літаралыіа ўсё. А мама ўвогуле не магла рухацца, яна неяк хутка аслабела. Яна ўвесь час грэла мне цагліпы, у нас на буржуйцы заўсёды ляжалі цаглінкі, дзве альбо тры. Я ўладкоўвала сабе на грудзі цёплую цагліпу, каб сагравацца. Памятаю — замерзну, прыпаўзу дамоў, мне дадуць другую цагліну, і я зноў, у мяне сіл было болып, адпаўзаю разам з цаглінаю. Ну, урэшце я атрымлівала сваім па сто дваццаць пяць грамаў хлеба і вярталася дадому. — Бывала, каб вы смяяліся? — Мы не смяяліся, увогуле, я не памятаю такога выпадку. Мы паогул не размаўлялі, таму што проста сіл не было. He, пе магу прыгадаць, каб я смяялася. Я ўвесь час хадзіла з карткамі, таму што мама баялася згубіць іх: бо гэта ж смерць. — А вы плакалі? — He, і плакаць не плакалі, проста была ўжо пейкая абыякавасць. Мы ўжо не спускаліся ў бамбасховішча, a проста зачыпяліся ў сябе дома і нікуды ве хадзілі. — Вось нам расказвала адна жанчына, як яна ўпершыню пасля ўсяго перажытага ўсміхнулася і як сама здзівілася гэтаму забытаму ўжо мышачпаму руху. Вы пе памятаеце сваіо першую ўсмешку? — Пра ўсмешку я не памятаю. Па-мойму, я ўсміхнулася ўжо тады, калі мы выехалі ў эвакуацыю. Можа, рапей. He, калі мы былі ўжо ў Жыхараве». Аляксандра Аляксандраўна Агронская, загадчыца нотнай бібліятэкі Ленінградскай акадэмічнай капэлы, мілая, са смяшлівымі ямачкамі жанчыпа, адразу пасур’ёзнела, пасмутнела, як толькі загаварыла пра ўсмешкі, якіх так мала было, якія так рэдка свяціліся на дзіцячых тварах. Жыла яна ў дзіцячым доме, блакадным дзіцячым доме (маці — «па мабілізацыі», бацька — на фронце). «— Ну, а вось дзеці як сябе паводзілі? Нехта еў адразу, нехта хаваў, так? — Вы ведаеце, я магу толькі сказаць, што мы вельмі дробнымі частачкамі елі. Мы ніколі не кусалі хлеб, а адшчыпвалі кавалачкі хлеба і бралі ў рот. I ў сталоўцы (у нас быў вялікі пакой, дзе мы, усе дзеці, елі), у сталоўцы мы па чарзе мелі магчымасць аблізваць каструлі пасля другой стравы, ну, пасля кашы... — А чарговасць хто вызначаў? — Выхавацельніца. Нас там багата дзяцей было. — Па чарзе ці ў парадку якой узпагароды? — He, гэта было па чарзе. Вы ведаеце, я думаю, што мы не надта сваволілі. Нас, па-мойму, не было за што караць, толькі разварушыць можна было. Ва ўсякім выпадку, калі я пайшла ў школу... Вось запомніла імя сваёй настаўніцы ў першым класе — Алена Ігнатаўна. Гэта была дзвесце другая школа, на Жалябава... Яна, калі мы ўпершыню ад нечага засмяяліся ў класе,— гэта было ўжо, напэўна, у сорак чацвёртым годзе, у канцы, клас чамусьці зарагатаў,— яна пасля гэтага пайшла па дамах, абышла бацькоў і ўсім гаварыла: «Сёння вашы дзеці смяяліся!» Гэта было найважнейшым паведамленнем. — А дзіцячы дом дзе быў размешчаны? — Дзіцячы дом быў на Някрасава. Ад вуліцы там нейкая царква, а ў двары быў наш дзіцячы дом. Падчас адной прагулкі гэты дзіцячы дом быў разбіты снарадам. Дзеці не пацярпелі. Нас перавялі ў іншае наша памяшканне. — А ў самым дзіцячым доме не ўдавалася вас рассмяшыпь? — Я думаю, не, хоць мы і танцавалі. Вось Лісічкаю я была. Яшчэ памятаю — у нас пастаноўка была, «Снягурачка», і я там Снягурачкаю была, спявала, але, напэўна, гэта было не вельмі весела, я так думаю. — А дзеці ўсе вашага ўзросту ці былі і старэпшыя? — Былі і старэйшыя дзеці, былі і меншыя за мяне. — А пасля з дзіцячага дома вярнуліся дамоў? — Так, з дзіцячага дома я вярнулася дамоў разам з сястрою. — А бацька? — A бацька ў мяне нядаўна памёр. Ён усю вайну прайшоў. Ён быў у Германіі. А пасля працаваў — хачу пахваліцца! — у экспедыцыях. На «Обі» і «Лене» хадзіў у Аптарктыду. I цяпер яго імем названа банка ў Антарктыдзе. — Агронскі? — He, Пажарскі. — А чаму ў вас іншае прозвішча? — А вы ведаеце, я замуж выйшла.— Смяецца.— Увогуле, канечне, успамінаў шмат, у асноўным не вельмі вясёлых. Мне страшным выдаўся тады нават дзень зняцця блакады. Мы з сястрычкаю і мамай былі дома. Мы жылі ў самым цэнтры горада — на Соф’і Пяроўскай. Тут, вы ведаеце, канал Грыбаедава, усё побач, самы цэнтр горада. I нічога па радыё я не чула, ніякіх аб’яў, ні сястра, ні я. Мы з мамай выйшлі на вуліцу, і насустрач трапілася маміна прыяцелька. Яна нешта страшэнна гучна крычала, падхапіла маму, і яны пабеглі, а мы з сястрычкаю засталіся. I ў гэты момант такі грукат быў. Вы ведаеце, у час вайны я такога грукату не памятаю і такога страшнага адчування, быццам нешта бурыцца... Увесь горад асвятліўся. А аказваецца, гэта быў салют!.. Мы з сястрычкаю ўпалі ў сумёт. Нас выцягнулі адтуль, з таго сумёту, нейкія вайсковыя мужчыны, Мы страшэнна плакалі. Нас ледзьве-ледзь супакоілі. — Вы яшчэ не ведалі, што адбылося? — Так, мы не зразумелі, у чым справа. Мы наогул не ўяўлялі сабе, што такое перамога. Дзецям перамога ў той час была, па-мойму, вельмі адцягненым паняццем. Але к таму часу, да дня зняцця блакады, мы, разумееце, ужо нешта елі, нам нешта давалі, не толькі храпку, ну я вось са школы прыносіла ў кубку кашу, і яе можна было паесці. Нам ужо здавалася, што гэта лепш. I, канечне, зняцце блакады — дзень гэты быў вельмі знамянальны, хоць мы з сястрою вельмі напалохаліся». Усё ж мы папрасілі вярнуцца да гзтай настаўніцы, пра якую Аляксандра Аляксандраўна расказала спачатку. Упамінанне пра яе не давала спакою. У першым смеху дзяцей яна ўбачыла падзею. Яна ацаніла гэту падзею як вялікую, можа, вырашальную. Настолькі, што абышла ўсіх бацькоў. Яна разносіла гэту вестку як найдаражэйшы падарунак — яны смяяліся! Яны зноў смяюцца! «— Як вы дазналіся, што яна хадзіла? — Нам бацькі сказалі. Я не ведаю даваеннага лёсу гэтай настаўніцы, я не ведаю яе сямейнага жыцця ў часе вайны. У мяне таксама склалася ўражанне, што яна жыла толькі школай і толькі намі. Мы прыходзілі ў школу галодныя, халодныя. Яна нас распранала, глядзела, што ў нас знізу надзета. Загортвала (у каго нічога не было) у газету, зверху надзявала сукенку, каб дзеці не мерзлі. Калі хто-небудзь пачынаў плакаць на ўроку, у яе заўсёды нейкія скарынкі знаходзіліся ў кішэні. Кофта ў яе была вялікая, кішэні дзесьці ўнізе (магчыма, такое ўражанне тады было ў мяне). Вось яна давала нам гэтыя скарынкі пасмактаць, толькі б мы не плакалі. У час абстрэлаў яна збірала нас у калідоры і літаральна накрывала сабою. Нярэдка наведвала нас дома. Калі хто з дзяцей хоць адзін раз не прыйдзе ў школу, яна ў той самы дзень ішла да яго дамоў. Як яна сябе адчувала, я гэтага, канечне, нічога не ведаю, ці была ў яе сям’я, ці была яна адзінокая, таму што я ў яе правучылася толькі першы, другі і пачатак трэцяга класа. — I далейшы яе лёс вы не ведаеце? — Я яе больш не бачыла. Я перайшла ў іншую школу. Пасля, калі я вярнулася ў сваю школу, яе там уже не было. — А як яе імя і імя па бацьку? — Алена Ігнатаўна. — А прозвішча не памятаеце? — Не» *. ...Успаміны дзяцей, гэта значыць тых, хто былі ў блакаду дзецьмі, не падобны на ўспаміны дарослых, хоць цяпер расказваюць іх нам людзі дарослыя, самі ўжо бацькі, маці, нават бабкі. Памяць дзіцячая захавала надзвычай шмат, данесла дакладна, ярка. Нейкія карціны цяперашнім усведамленнем нават нельга расшыфраваць. I нейкія страхі таксама малазразумелыя нам. Шасцігадоваму тады Віцю (Віктару Васільевічу Корбунаву) з усіх бамбёжак урэзалася: вялізная шафа заскакала на ножках! I тое, што ў іхнім дзіцячым садзе пасля бамбёжак асколкі шкла былі ў ложках. * Пасля публікацыі ў «Новом мнре» нам пачалі званіць яе вучні: «Гэта ж Нікалаева, Алена Ігнатаўна Нікалаева!..» Валодзю (Уладзіміра Рудольфавіча Дэна), якому тады было гадоў дванаццаць, маці выпусціла на вуліцу пагуляць. Быў люты 1942 года. Пасля невылазнага сядзення дома ад паветра яго злёгку пахіствала. Але болып за ўсё яго ўразіў высокі снег, вышэй галавы — снежныя траншэі, сумёты, заваленыя снегам першыя паверхі, снежныя горы. I снег не гарадскі, а чысты, які зіхацеў і сляпіў. I вось праз трыццаць пяць гадоў, таксама ў лютым, ён паехаў у Кіраўск катацца па лыжах.