КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
такі не магла. А дзяўчынка сапраўды памерла, і гэты кавалак хлеба застаўся ў яе пад падушкаю». Скрытая палеміка час ад часу загараецца ў самых розных расказах. Зводзіцца яна, груба кажучы, да двух меркаванняў: адны, як Ірына Кірэева, лічаць, што чалавек не мас права траціць сваёй годнасці, парушаць законы чалавсчнасці, сумленнасці, гонару. Яны не даруюць, не апраўдваюць выпадкаў, калі людзі кралі хлеб, адымалі яго ў бліжніх, пускаліся на махлярства, хітрыкі. Япы самі прайшлі цераз усе выпрабаванпі, пе спатыкаючыся і пе адступаючы ад ніводнага правіла чалавечнасці, і быццам бы зарабілі сабе права на такую патрабавальнасць. Другія таксама перанеслі мукі голаду і бачылі, як галоднаму чалавеку цяжка адказваць за свае ўчыпкі. Гэтая палеміка — адна з тых спрэчак, якія не вырашаюцца з дапамогаю матэматычнай логікі. Яны доўжацца, цягнуцца гадамі, пакаленнямі, адлюстроўваючы розны лад чалавечае душы, разнастайнасць яе волі, стойкасці, яе выхаванне, а можа, і яшчэ нейкіх невядомых нам уласцівасцей. ...Пазней нам сустрэўся яшчэ адзін выпадак, падобны на той, калі дзеці засмяяліся ў класе. Амаль такая самая гісторыя, але ўсё-такі іншая. Мы прывядзём і другую. Выбіраць паміж імі цяжка. Гэта было глыбокай восенню 1942 года. Некаторыя школы пачалі працаваць. У школе, дзе вучылася Ірына Кірэева, сабралі ўсяго адзін клас, чалавек семнаццаць дзяцей. «Мы ўцяклі з урока. Раптам пам закарцела такое свавольства. А дзверы зачынялі, каб мы не выходзілі па вуліцу. Мы зламалі дзверы на чорны ход і ўцяклі з урока. I натрапілі на нашага загадчыка РАНА. Ён сказаў: ідзіце неадкладна ў школу! Таму што былі абстрэлы і нам не дазвалялі хадзіць па вуліцы. Увогуле, нам не было чаго рабіць і на вуліцы. Мы вярнуліся ў школу, прыйшлі да завуча, а яна раптам заплакала. ...Цяпер я разумею, што настаўнікі радаваліся, таму што гэта была першая дзіцячая правіннасць і, увогуле, дзеці вярталіся да жыцця, гэта было зразумела і ім надзвычай прыемна». Эпізоды гэтыя і падобпыя, і непадобныя. У першым смех, у другім свавольства: розныя рэакцыі настаўнікаў, але аднолькавае разуменне падзеі. Кожны выпадак пасвойму варты ўвагі. Іншыя адценні, іншыя пачуцці і абставіны. Ці ж можна было нам выбраць з іх адзін і прытым не абядніць усю карціну? Кожны раз, абмяжоўваючы сябе, мы бачым не выйгрыш, а страты, страты... Калі апавяданне за апавяданнем слухаеш дзень за днём, з’яўляецца пякучая патрэба яшчэ і яшчэ раз пераканацца, што ўсмешка магчыма, што дзяцінства магчыма, піто ўсё гэта ёсць, ёсць, бывае, магчыма! «— Мы сядзелі, і яны гаварылі толькі пра яду: «Мама прыносіла яблыкі», «Мама гатавала манную кашу»... Адвым словам, яны сядзелі, як старэнькія, і гаварылі толькі пра яду. I раптам ад гэтых дзяцей выбягае дзяўчынка ў беленькай сукеначцы і пачала скакаць на скакалачцы. Усе дзеці так здзіўлепа па яе паглядзелі. Я нават не пацікавілася, чыя гэта дзяўчынка, але было вельмі прыемна, яна, як матылёк, успырхнула, яна нават, ведаеце, у мяне ўсяліла бадзёрасць, лёгкасць нейкую» (Рогава Ніна Васільеўна). Аж да снежня 1941 года па Ладазе прабіваліся ў Ленінград буксіры з баржамі. Да гэтага часу Ваенны Савет фронту ўжо зрабіў усё для падрыхтоўкі будучай «Дарогі жыцця». 21 лістапада 1941 года пайшоў, пацягнуўся па першым лёдзе конны абоз, неўзабаве пайшлі і аўтамашыны, 60 аўтамашын рушылі да ўсходняга берага возера па муку. Ленінград пачаў атрымліваць хлеб. Але спатрэбіліся тыдні і месяцы, пакуль на карткі пачалі выдаваць ужо не 125 грамаў, a 200, а пасля 300 грамаў. Хлеб падвозілі, прабіваючыся цераз завірухі, абмінаючы ледзяныя палонкі, трэііічыны, машыны з Кабоны. «Дарога жыцця» не адразу магла папоўніць хутка знікаючыя запасы харчоў у горадзе. Краіна слала Ленінграду ўсё, што магла. Эшалоны з падарункамі, партызанскія абозы. А назад, з Ленінграда, машыны вывозілі мацярок з дзецьмі. Самых гаротных. Дваццаць тысяч салдат, афіцэраў, вольнанаёмных абслугоўвалі «Дарогу жыцця». Яны рабілі, што маглі, ды яшчэ і тое, што немагчыма ў звычайным жыцці. Гераізм гэтых людзей складае адну з найпрыгажэйшых старонак гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Яны былі героі — кожны зноўтакі па-свойму, сваімі асаблівымі, непаўторнымі паводзінамі. «Усе мы вельмі баяліся памерці на лёдзе. Чаму? Таму што мы баяліся, што нас рыбы з’ядуць. Мы казалі, што лепш няхай нас заб’е на зямлі, на дробныя кавалкі разарве, але толькі не на лёдзе. Асабліва я, я была баязліўка. Я гэтага не хаваю. Баязліўка. Баялася, што мяне рыба з’есць! I вось з таго часу я пачала баяцца вады. А калі была дзяўчынкай, я наогул добра плавала. Калісьці я спартсменкаю была... А потым, пасля лядовай дарогі, пачала баяцца вады. Нават не магу ў ваіше седзячы мыцца. Я абавязкова павінна проста пад душам стаяць. Баюся вады». Так расказвае пра сябе кавалер ордэна баявога Чырвонага Сцяга, атрыманага ў ліку першых на Ленінградскім фронце, баец, пра якога ў свой час пісалі ў нарысах і Фадзееў і Сіманаў, Вольга Мікалаеўна Мельнікава-Пісарэнка. Слухаеш гэту маленькую-маленькую (хочацца менавіта двойчы паўтарыць) жанчыну і верыш, што ёй было страшна, таксама як верыш у яе ордэн (трэці па ліку, атрыманы ленінградкамі), у яе подзвіг на «Дарозе жыцця» *. «— Эвакуацыя пачалася ў другой палове студзепя. Спачатку эвакуіравалі цяжкараненых. Вельмі страшнаю гэта эвакуацыя была. Эвакуіравалі дзяцей, хворых, жанчын. Гэта называўся найкаштоўнейшы груз, таму што гэта жывыя людзі былі, знясіленыя, галодныя! Гэтыя людзі былі настолькі страшныя, настолькі схуднелыя, што яыы былі захутаны і коўдрамі і хусткамі — чым давялося, толькі б праехаць гэту лядовую дарогу. А перад світаннем, Kani машыны праязджалі праз Ладажскае возера, шафёры вельмі імчалі, каб хутчэй праехаць гэтыя трыццаць — трыццаць два кіламетры,— на досвітку мы знаходзілі па пяць, па шэсць трупікаў. Гэта былі маленькія, змардаваныя дзеці. Яны ўжо былі мёртвыя, таму што ўявіце: дзіця на поўным хаду вылятала з рук маці, ён пры вылеце слізгацеў, удараўся аб гэты лёд... Мы стараліся дазнацца — чыё гэта дзіця? Разгортвалі, але там ні запіскі, нічога не было. Гэта былі дзеці ад васьмі месяцаў да годзіка, хлопчыкі і дзяўчынкі. — Маці не магла ўтрымаць? — Вы зразумейце, маці трымае дзіця на руках. Дапусцім, машыну трасяне на ледзяных ухабінах, і ў маці ад слабасці дзіця вылятае з рук. Яна ж была такая слабая: * Мы сустрэліся з Вольгай Мікалаеўыай Мельнікавай-Пісарэнка, калі яыа працавала ў музеі «Дарога жыцця». у яе дыстрафія ледзь не трэцяй ступені, можа, пават і трэцяй. Яе ж на руках саджалі на гэтыя машыны, каб пераправіць на Вялікую зямлю. А часам ехалі цэлыя калоны з дзецьмі ў закрытых машынах, у аўтобусах. Гэта ўжо былі дзеці дзетсадаўскага ўзросту, школьнага ўзросту. I хаця тыя машыны былі закрытыя, але ацяплетшя пе было. Яны вельмі халодныя былі. He тое што ў нас цяпер — ацяпляюцца і аўтобусы і тралейбусы. I нярэдка падчас пургі, мяцеліцы ў машыны перахоплівала радыятар, таму што вада замярзала імгненпа. Каб разагрэць гэты радыятар у адкрытым лядовым полі, шафёру даводзілася затраціць паўтары гадзіны, а можа, нават і ўсе дзво. I добра, калі ён блізка спыніцца ад палаткі, тады дзяцей мы забіралі ў палатку, аказвалі ім медыцынскую дапамогу, кармілі. Ну, чым мы кармілі? Давалі па кавалачку — грамаў пяцьдзесят — сухарыкаў. Чай салодкі давалі. I калі бачылі, што дзіця кепска сябе адчувае, мы рабілі ўсё, каб ён даехаў да Вялікаіі зямлі. Даводзілася часам рабіць уколы — камфару ўводзіць, каб сэрцайка працавала. У мяне ў палатцы ў лютым стаялі сібіракі-ўральцы: здаровыя такія мужчыны былі гэтыя байцы — мае санітары. I вось яны казалі: «Вольга Мікалаеўна, гэтыя ж дзеці мёртвыя!» Кажаш: «Не, яны жывыя, у іх яшчэ б’ецца сэрцайка, яны жывыя». А тое, што ў іх былі такія змярцвелыя вочы, гэта толькі таму, што яны вельмі зпясіленьія былі. Часта ў іх, у гэтых дзяцей, на тварыку нават валосікі раслі. — Як у старэнькіх? — Так. Мы іх і называлі маленькімі глыбокімі старымі. Калі гэтыя дзеці траплялі ў палатку, у іх адсутнічалі і сіла, і воля, і руху не было (не тое што ў нашых цяпер дзяцей). Бывала, возьмеш іх ручку — тонкай-тонкай скурачкаю абцягнута. I ўсе костачкі літаралыіа можна было палічыць праз гэту скурачку. I вось калі тпафёр прыходзіў і паведамляў, што машына гатова, што можна іх зноў пагрузіць у аўтобус, дзеці, ведаеце, такое супраціўленпе аказвалі! Яны пе хацелі выходзіць з цяпла. Япы адчувалі, што ім тут удзялілі ўвагу, што ім далі кавалачак сухарыка, салодкага чаю. Яны супраціўляліся. Ну, мы ўгаворвалі, што яіпчэ ў лепшае месца трапіце, вам там дадуць супу, дадуць мяккую булачку, там вас будуць лячыць і там будзе яшчэ цяплей. Добра вам будзе. Я кажу: «Мы будзем вас суправаджаць да самай Кабоны». I часам даводзілася суправаджаць да самай Кабоны, каб супакоіць малышоў. Яны бачылі, што мы едзем з імі, і супакойваліся. А вочкі ў іх былі настолькі мёртвыя, ведаеце, нават ніякага бляску ў іх не было, мёртвыя вочы, як шкляныя, калі можна гэтак сказаць. Калі вось гэты сухарык давалі, у іх на імгненне з’яўляўся бляск, а пасля неяк умомант гэты бляск патухаў». Гэта пра дзяцей найменшых, якія яшчэ нічога не ўсведамлялі, не разумелі, пра тых, што, выжыўшы, сёння самі нічога расказаць не могуць. Яны не памятаюць. Яны былі ва ўзросце, калі жывуць яшчэ без памяці. Калі цяпер і з’яўляюцца перад імі нейкія цьмяныя карціны ранняга дзяціпства, дык расшыфраваць іх значэнне яны не могуць. 3 усяго выслуханага, запісанага некалькі расказаў выдзяляліся сваёй значнасціо і памяццю, праўдаю пачуццяў, данесеных цераз гады. I ў першую чаргу расказ М арыі Іванаўны Дзмітрыевай (праспект Газа, 54). Праўда, Марыю Іванаўну трэба бачыць, калі яна расказвае, альбо хоць голас яе чуць, каб адчуць яе блакадную аповесць на ўсю глыбіпю. Але раз ужо не расказ яе слухаеце, а чытаеце запіс, дык хоць колькі-небудзь трэба расказаць пра яе самую. Гэта папаўнелая і, вядома ж, пастарэлая (у параўнанні з ваеннай фатаграфіяй) жапчына — увасабленне дабрьші. Дзейснай дабрыні. I расказ яе — таксама дзеянне, якое патрабуе вялізнай душэўнай аддачы. Яна так бачыць, так адчувае тое, што адбывалася трыццаць пяць гадоў назад, што нібыта зноў удзельнічае ва ўсім, пра што расказвае вам. I вы ўжо самі не расказ слухаеце, а нібы спяшаецеся з ёю, з яе байцамі самааховы, ад барака да барака, ад лажару да пажару, ад смерці да смерці...