Блакадная кніга
Алесь Адамовіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 524с.
Мінск 1985
гадзіпы правозяць, калі я іду на службу. Бачу пямала людзей, і пестарых, што з цяжкасцю перасоўваюцца, пекаторыя пават трымаюцца за сцепы дома. Насупраць нашага дома на самым беразе жанчыны працягваюць капаць траншэі.
У горадзе, прынамсі па маім участку, малым адрэзку радыуса, вельмі чыста; кожпы дзепь падмятаюць. Дворпікі — выключна жанчыны. У Акадэміі мастацтваў у адлым акпе сёпня маляр уставіў шыбу.
28 чэрвеня. Вялікая трывога на сэрцы. Пад Севастопалем пяспынпыя жорсткія баі... Ці пісаць далей пататкі? Надта ж япы стаповяцца цяжкімі.
Нам, сучаспікам, пе відаць усяго, а тое, што мы бачым, магчыма, зусім не тое, што павінна ўвайсці ў гісторыю. Ці патрэбпы такія нататкі, як мае, ці пе западта япы аднабаковыя, суб’ектыўпыя?.. I ўсё-такі працягваю пісаць. Я ўжо дзесяткі разоў тлумачыў, што вяду свае запісы як сучаспік вялікіх падзей, але пе актыўпы іх удзелыіік. Я абавязапы і мушу зрабіць сваю справу, запісваць датуль, покі ў стане буду пісаць.
М. Ф.* катастрафічяа худзее. Картак пе хапае. Пайка іте выдаюць. Купіць па спекуляпцкіх цэнах пічога пе ўдаецца. Сціскаю зубы і гляджу лёсу ў вочы...
Давялося спыпіць выпіску. 3 выццём і віскам праттосяцца пад дахам спарады і педзе рвуцца непадалёку. Падышоў да акпа. У дваровым садзіку корпаюцца ў пяску дзеці; пехта ідзе са збапом. Яркае сонца, амаль бязвоблачпае пеба. М. Ф., на шчасце, толькі што вярпулася дадому. Мы разам. Чаго ж пепакоіцца? Працягваю.
Страшпыя зпоў прыходзяць думкі ў галаву... Неатрыманне пайка паставіла пас у цяжкае становішча. М. Ф. кепска сябе адчувае.
Змагаюся. I буду змагацца. Еду зараз правяраць дзяжурства ў архіве. Выконваю свой абавязак да капца...»
...Вясна і лета 1942 года ўспрымаліся па-розпаму Г. А. Князевым і дзевятнаццацігадовай Галіпай Бабінскай. Спярша здаецца, што гэта зусім розпьтя гарады. Альбо розпыя часы блакады. Але варта ўдумацца, угледзецца — і высветліцца, іпто япы пе абвяргаюць адзіп другога і пават іте супярэчаць. Іспавала і тое і другое. Усё залежала
* М. Ф,— Марыя Фёдараўпа, жопка Г. А. Кпязева; гэта япа ласкава перадала нам дзённік нябожчыка мужа і шмат што памагла зразумець у асобе і працах Георгія Лляксесвіча.
ад таго, хто глядзеў і якімі вачыма. Трэба пакласці пекалькі розтіых карціл, каб узпік псрад ламі паволыіа ажываючы Лелілград 1942 года, дзе яшчэ паміралі, не будучы ў сілах аправіцца ад дыстрафіі, і дзс капалі, апрацоўвалі кожпую лапінку зямлі ў садах, парках, ла бульварах, пад агароды. Можна зразумець Галіну Бабінскую, калі любая драбяза бачылася ёй перабольшапаю. Дзве-тры сустрэтыя жанчыпы ў туфлях і летпіх сукепках былі здарэнпем, надзеяй, шчаслівай прыкметаю. Чысцілыпчык ботаў выклікаў захапленпе. I можна зразумець Г. А. Кпязева, які разумоў, што блакада працягваецца. Леніпград па-рапейшаму ва ўпор расстрэльваюць варожыя гарматы, і лаперадзе другая блакадпая зіма, а сілы капчаюцца.
Можна зразумсць і пастрой чатырпаццацігадовай школьніцы Д. Л а з о ў с к а й, адлюстравапы ў яе дзёпніку:
«21 чэрвеня. Без адпаго дпя гадавіпа вайпы. Сёпня мы займаліся алгебраю чатыры гадзіпы, але пе ведаю, да чаго гэта прывядзе, баюся, што правалто. Пасля абеду хадзіла ў кіно, глядзела «Машапьку». Я магу сказаць, іпто карціна толькі так сабе, пе больш... Я так баюся алгебры, проста не ведаю.
26 чэрвеня. Экзаменам капец! Па літаратуры ў мяпе добра, па геаметрыі чацвёрку атрымала. Я вельмі радая, таму што ўчора, замест таго каб рыхтавацца, я хадзіла з Асяй гуляць у сад. Між іншым, у сад Палаца піянераў ходзяць вельмі добрыя хлопцы, Рома і Лёва. Япы былі з Аськай у доме адпачыпку. Мпе япы абодва вельмі падабаюцца. Увогуле хлопцы па ўсе сто: культурныя, ветлівыя, добра апранаюцца, не падкапаешся... На спяданпе пам далі два кексы з соі і кісель, шкляпку салодкай кавы і 100 грамаў хлеба. Было вельмі смачпа прыгатавана. На абед гарохавы суп, нейкая рыба з локшыпаю, на трэцяе стопачка морсу і 200 грамаў хлеба. На вячэру пам далі соевую запяканку з таматпым соусам, шкляпку салодкага чаю (на сахарьше) і 100 грамаў хлеба».
I побач іншае. Нам дала сваю фотакартку Марыя Апаньеўна Шчалыванава. Паказала і сама жахнулася:
«Вось глядзіце, якія валасы, які твар, зусім як у мёртвай. Вось якія косы былі, а ад голаду пачалі вылазіць.
Я сказала сваёй знаёмай: я адрэжу валасы, куды яны мне. Няма мыла, нічога пяма... Гэта сорак другі год, пад восепь. Лпошні раз я распусціла валасы, і яна мяне сфатаграфавала. He, звярніце ўвагу, які ў мяне быў страшпы твар!»
3 многіх сведчаяняў мы адбіралі не толькі падобныя, але і розпыя, песупадаіочыя, супярэчлівыя. Мы пе хацелі выводзіць з іх сярэдпяе. Сярэдняе не азначае праўдзівае.
Усе чатыры Евапгеллі выкладаюць адпо і тое самае. Чатыры аўтары апісватоць адзіп і той самы лёс, адпы і тыя самыя падзеі, але кожны па-свойму. I калі падысці да гэтых твораў як да з’явы літаратурнай, дык узпікпе пытаппе: павошта, чаму гэтыя чатыры аповесці іспуюць разам? Чаму чытальпіцкая цікавасць пе гасне, не падае па меры чытанпя кожнай новай аіговесці? Кожпая наступпая дае ўсё меншую інфармацыю, усё мепш новага. Лўтары паўтараюцца, хоць у кожнага ёсць сваё — і свой стыль, і свае факты, і сваё бачаппе. I ўсё-такі ўсе чатыры аповесці разам цікавейшыя, чым кожпая паасобку. Япы ствараюць пейкае ўстойлівае адзіпства, нягледзячы па ўсе паўторы, нягледзячы па розпыя тлумачэнні... Л можа, менавіта дзякуючы гэтаму? Яны вібыта падтрымліваюць адна адпу, памагаюць, высвечваюць, чамусьці пе перашкаджаючы, а ўзмацпяючы адна адпу. Якое ўзаемадзеянпе паміж імі адбываецца? Таямнічы, складаны гэты ўзаемаўплыў не ўкладваецца ў вядомыя закопы літаратуры. Калі Рэнап спрабаваў на падставе чатырох Евапгелій і ўсёй вядомай яму літаратуры напісаць «Жыццё Ісуса», атрымаўся твор, пазбаўлены мастацкае сілы, Такі ж самы лёс спасціг і «Евангелле» Л. М. Талстога, створанае як штосьці зводнае, болып дакладнае. Прыклад гэты павучалыіы...
Чатыры Евапгеллі ствараюць аб’ёмпасць: можпа абысці з усіх бакоў, гэта зпачыць, з чатырох бакоў абгледзець гісторыю Хрыста. Супярэчлівае, шматаблічнае апавядапне людзей пра блакаду паўтараецца і пе паўтараецца, і нясецца далей, і ўваходзіць у глыбіню пакут, выпрабаванняў. Зрэшты, справа не ў адпых толькі пакутах, пакуты адсланяюць яам больш важяыя сведчанні, якія можна пачуць у гэтых апавяданпях,— граніцы чалавека, чалавечыя рубяжы. Яны расшыраюць гэтыя сферы сілы і вышыні ча-
лавечай, прасоўватоць іх у межы, птто выдаваліся дагэтуль бязлюднымі, шалёпымі, дзе пельга захоўваць законы маралі, дзе душа гіне, а высвятляецца, што і там чалавек можа астацца Чалавекам.
ГЭТА НЕЎМІРУЧАЯ, ГЭТА ВЕЧНАЯ МАРЫЯ ІВАНАУНА!
А Марыя Івапаўпа з ЖАКТа — памятаеце яе, камапдзіра групы самааховы? — Япа ўсё яшчэ там, каля сваіх «жылых аб’ектаў»... I сёнпя памяць яе мітусіцца паміж дамамі і баракамі, цягне і нас следам туды, дзе з грукам і дымам разарваўся снарад, альбо дзе, наадварот, падазрона ціха, альбо куды яе паслаў ліст франтавіка, устрывожапага маўчапнем сваёй сям’і...
Сёння Марыя Івапаўна Дзмітрыева займаецца садоўпіцтвам, чакае летам у госці ўпучак («дзве дзяўчынкішкольніцы, цудоўныя»), піша лісты дачцэ, якая жыве на Поўначы з мужам-лётчыкам, абмяркоўвае з суседкамі мясцовыя павіпы...
Але памяць яе блакадная пры паймепшым штуршку зпоў там, каля «жылых аб’ектаў»...
«— А тут быў у пас моцпы абстрэл, па Швяцова, трыццаць восем. Справядлівей, тут так было: спачатку, пам здавалася, нас моцпа абстрэльвалі, а калі размясціліся тут «кацюшы», вось тады сапраўды пачалося... Тут ёсць завод металалому, і туды падвялі рэйкі і паставілі «кацюпіы»... Іх хутка выкацяць, пацэляцца і страляюць. Пасля япы зпікпуць, а мы ж застапемся. Па пас і білі. Так білі, што дамы былі разбурапы дашчэпту. Атрымалася гэта прыкладпа, калі пе памыляюся, у сакавіку месяцы. Гэта ўдзень было. Я памятаю, што паснедала ўжо і пайшла ў каптору. Пачаўся люты абстрэл. Я дайшла да канторы. I пе памятаю, хто крыкнуў: «Марыя Івапаўпа! Там разбілі дамы!» Снарад трапіў у трыццаць трэці дом. Ну, было цяжка падысці. Пайшла я. Пайшла, прабралася ўсётакі. Гэта далекавата, пад Ценцялёўку, туды, убаку дом. Вось прыйшла, заходжу. А там пейкі стыль быў, не ведаю,— па абодва бакі пакоі, а пасярэдзіне скразпы калідор. Нібыта жылі будаўнікі ці нешта накшталт гэтага.
— Інтэрпат?
— Так, пібы іптэрнат. I былі пе кватэры, а толькі пакоі. Прычым калідор доўгі. Двухпавярховы дом. Пу вось, я прайшла па першым паверсе, пікога няма. Пастукала туды, сюды, усё зачынена. Тады я прайшла наверх, а там сцяпа разбітая. Дом жа драўляны, і калі яго снарадам стукнула ў вугал у верхпія перакрыцці, бярвеппі ўсталі, як карты. Але гэта ў адным кутку толькі, а астатпія ўсе нармальныя.
— А вось у гэтых зачыпепых пакоях, куды вы стукаліся, там, можа, людзі былі?
— Вось я і думала, толькі ніхто пе адгукпуўся. Потым, калі я павярнулася ўжо і пайшла назад (але абстрэл япічэ пе скончыўся, і асколкі жых, жы-ых у гэты дом), я пачула пейкі звярыны роў, нейкі пенармалыіы, пібы звер раве, прычым такім пранізлівым, моцным голасам. Я спынілася. Пасля выйшла на вуліцу і гляджу наверх: як там разбіта кватэра і дзе? Пачала прыслухоўвацца: адкуль гук дапосіцца? Бачу — з гэтай разбітай кватэры. Я падышла да дзвярэй, чую, што тут. Але дзверы настолькі шчылыіа зачынепы, што і варухнуць іх пельга. У гэты самы час бяжыць да мяне хлопчык, падлетак, гадоў яму пятнаццаць-шаснаццаць. Вельмі хацела б знайсці яго цяпер. Гэта Юрык Лебедзеў. Я яго запомніла. Бацькі ў яго эвакуіраваліся даўно. Старэйшы брат, лётчык, пайшоў на фронт, гэта ён мпе расказаў. А ён быў у рамеслепым чыгуначным вучылішчы. У іх наверсе была кватэра (таксама ўсё разбіла). I вось ёп з’явіўся аднекуль. (Юра пасля, калі эвакуіравалася рамесленае, часта прыходзіў да пас памагаць — тушыў запалыііцы і ўсякае там іпшае.) Ну вось. Я кажу: «Дзе ж гзта крычаць? Хто тут жыве? Я ва ўсе дзверы стукала — усюды зачыпена». А ён кажа: «Ах, гэта Дуся!» Ён у доме ўсіх ведаў. Я кажу: «Ну а як жа мы з табою трапім туды? Дзверы ж пе паддаюцца». Ён кажа: «Пачакайце, Марыя Івапаўпа, зараз». Ну, ён жвавы такі, хударлявы. Ёп пайшоў другім бокам. Адсюль стралялі, а ён другім бокам абышоў і кажа: «Я зараз у гэту дзірку, што прабіта вунь, палезу». Я кажу: «Асцярожна, глядзі: асколкі». Пралез. I крычыць: «Марыя Іванаўна, я тут!» Дзверы мы ні за што не адчыпілі б. Аказваецца, ад штуршка рэчы пападалі. У іх гардэроб вялікі стаяў, і гэты гардэроб на дзверы перакуліўся. Ну, Юрык гэты гардэроб адсупуў, прачыніў дзверы, і я туды зайшла. Там, ведаеце, ваппа, як воблака! Таму што ўсё асыпала-
КНІГІ ОНЛАЙН
