Халоднае сэрца
Вільгельм Гаўф
Выдавец: Галіяфы
Памер: 230с.
Мінск 2009
— А цяпер папросім нашага дарагога госьця зачытаць нам урывак з твора, які ён пераклаў. Калі ласка.
Я нехаця разгарнуў свае лісточкі і не паверыў сваім вачам. Гэта была катастрофа. Я ўзяў ня той тэкст! Больш за тое, тэкст, які я захапіў з сабой, менш за ўсё пасаваў жывому этэру. Знакамі я спрабаваў паказаць гэтай ідыётцы, што не магу чытаць, але яна рабіла вялікія вочы і ўмольна паказвала мне на гадзіньнік. Што заставалася рабіць? Я адкашляўся і пачаў:
— «Бацька мой быў адказным дзяржаўным чыноўнікам, маці вяла хатнюю гаспадарку, раўнамерна дзелячы сваю любоў паміж усімі намі, яе дзецьмі. Вельмі няшмат засталося ў маёй памяці з тых часоў. Неўзабаве мой бацька павінен быў пакінуць памежны гарадок, які ён пасьпеў палюбіць, і перасяліцца ў Пасаў.
Лёс тагачаснага аўстрыйскага мытнага чыноўніка часта азначаў вандроўнае жыцьцё. Хутка бацька зноў вымушаны быў перасяліцца, на гэты раз у Лінц. Там ён перайшоў на пэнсію. Вядома ж, гэта ня значыла, што стары атрымаў нарэшце спакой. Як сын дробнага землеўладальніка, ён замалада ня меў асабліва спа-
койнага жыцьця. Бацьку не было яшчэ трынаццаці гадоў, калі яму ўпершыню давялося пакінуць радзіму. Насуперак перасьцярозе дасьведчаных землякоў, ён выправіўся ў Вену, каб вывучаць там рамяство. Цяжка чалавеку з правізіяй на тры гульдэны выпраўляцца наўздагад бязь ясных надзеяў і цьвёрдых мэтаў. Калі яму споўнілася сямнаццаць, ён здаў іспыт на падмайстра, але ня быў задаволены, нават наадварот. Гады беднасьці, выпрабаваньняў і няшчасьцяў умацавалі яго ў перакананьні адмовіцца ад рамесьніцтва і паспрабаваць дасягнуць чагосьці больш высокага. Калі ў мінулыя часы ў вёсцы ягоным ідэалам было стаць сьвятаром, то цяпер, калі ягоныя далягляды ў вялікім горадзе значна пашырыліся, ён марыў пра пасаду дзяржаўнага чыноўніка. 3 усёй учэпістасьцю і настойлівасьцю, выкаванымі нэндзай і смуткам ужо ў дзяцінстве, сямнаццацігадовы юнак стаў упарта дабівацца сваёй мэты і — стаў чыноўнікам. На тое, каб дасягнуць яе, бацька патраціў цэлыя дваццаць тры гады. Абяцаньне, якое ён даў сабе ў жыцьці, — не вяртацца ў родную вёску раней, чым ён стане «чалавекам» — было цяпер выкананае.
Ён дасягнуў мэты. Аднак у роднай вёсцы, адкуль бацька сыйшоў яшчэ хлопчыкам, ужо ніхто ня памятаў яго, а сама вёска стала для яго чужой...»
— Выдатна, — сказала вядучая нецярпліва, — якая цудоўная беларуская мова, які цудоўны прыклад мастацкай прозы! А цяпер падзякуем нашаму госьцю за гэтую... гэтае цікавае інтэрвію і ня менш цікавае чытаньне, і пажадаем яму творчых посьпехаў і далейшай
плённай працы на карысьць беларуска-нямецкага культурнага абмену!
— Ну што ж вы? — казала, усьміхаючыся, вядучая, калі праводзіла мяне ўніз. — Мы чакалі ад вас вастрыні, эпатажу, а вы? А яшчэ малады перакладчык называецца... Я думала, вы сьмялейшы! Гэта ж быў мой першы жывы этэр. Занадта гладзенька атрымалася...
Але калі мы разьвітваліся, я пабачыў у яе вачох непадробную задаволенасьць.
* * *
Гэтае бязглуздае, а ў чымсьці нават і небясьпечнае інтэрвію, як ні дзіўна, паспрыяла таму, што я зноў узяўся за працу. Перачытаўшы свой пераклад, а дакладней, тое, што пасьпеў зрабіць у Гамоніі, я застаўся незадаволены. Становішча сапраўды вымагала новага жыцьця, і я быў поўны рашучасьці яго пачаць. Мяне акружалі старыя рэчы, старыя звычкі, старыя знаёмствы; абстаноўка кватэры непрыемна нагадвала пра Леру. Таму, не абмежаваны ў грошах, я замовіў сабе праз інтэрнэт даволі дарагі і надзейны ноўтбук і стаў рыхтавацца да змаганьня. Я выбіраў яго, як іншыя выбіраюць машыну: гадзінамі разглядваў выявы, параўноўваў характарыстыкі і, як аўтамабілістаў турбуе пытаньне, колькі будзе жэрці іхнае будучае аўто, такі мяне хвалявала галоўная тэхнічная характарыстыка ноўтбука — колькі ён адкусіць ад майго жыцьця: бо жыць мне хацелася. Сыход Леры даў мне поўную свабоду; цьвярозы лад
жыцьця, на карысьць якога я зрабіў выбар, адкрываў неверагодныя магчымасьці. Новае жыцьцё было не за гарамі. Ыоўтбук хутка прыехаў, я сачыў праз акно за ягоным уступленьнем у мае ўладаньні: рабы хлапчук прайшоў міма майго занесенага лістотай фольксвагена, не падазраючы, што ўладальнік гэтай машыны здольны замовіць сабе такую дарагую цацку. I вось ён стаяў перада мной, гэты апарат, як гатовы да выкананьня жаданьняў джын. Я ўздыхнуў і зрабіў самае бессэнсоўнае, што вымушаны рабіць любы перакладчык — напісаў чорным па беламу: Вільгельм Гаўф. Халоднае сэрца. Казка.
Арганізаваць сваю працу я цяпер мог па-гаманійску. Я ішоў да ракі, дзе чакала свайго нараджэньня Алея Пераможцаў (за гэты час ямінкі, падрыхтаваныя для саджанцаў, пасьпелі асесьці, і ў іх стаяла вада, а лапаты непадалёку пачалі пакрывацца іржой). Рака не зьвяртала на мяне ўвагі. Я садзіўся на лавачку, пасьцяліўшы на яе поліэтыленавы пакет, уздыхаў, пазіраючы на дуб і шукаючы ў яго блаславеньня, і браўся за пераклад. Сонца мне з кожным днём даставалася ўсё меней. Часам я бачыў сваіх старых знаёмцаў, якіх так шчодра паіў і карміў адразу па сваім вяртаньні дамоў: яны ўзьнікалі мэтраў за сто ад мяне і бліжэй не падыходзілі, пахітваючы галовамі і разьліваючы па плястмасавых кубачках сваё карычневае зельле; некалькі разоў я, што праўда, заўважаў іхныя позіркі, скіраваныя ў мой бок — адчуваў я сябе пры гэтым няўтульна, але цьвёрда вырашыў трымацца.
Галоўная тэхнічная праблема заставалася ў вершыках, якія адыгрываюць у гэтай пракля-
тай казцы такую важную ролю. Я сапраўды думаў знайсьці якога-небудзь прафэсійнага паэта, які б за ўмераную ці няўмераную плату зрымаваў бы ўсё гэта як мага больш прыстойна. Паэт быў патрэбны мне, як сантэхнік. Але варта было ўсё ж паспрабаваць спачатку самому. I я днямі сядзеў над гэтымі чатырохрадкоўямі, на выгляд такім простымі, але насамрэч бясконца загадкавымі. Як, як можна было перакласьці іх, каб яны не нагадвалі ні санэты Купалы, ні грамадзянскую лірыку Куляшова? Часам мне здавалася, што мова не дае мне такіх магчымасьцяў. Я спрабаваў зрабіць гэта наогул бяз рымы:
0, уладар незьлічоных скарбаў, Што хаваюцца між зялёных ялін, Шмат стагодзьдзяў ты жывеш тут I табе належыць увесь гэты лес.
Толькі таму, хто нарадзіўся ў нядзелю, Дазволена цябе ўбачыць.
Суха, тупа і нецікава. Ніякага рамантызму. Бяз рымы гэта не гучала, як ні круці. I тады я стаў рымаваць:
Высокіх дрэваў ты ўладар, Пільнуеш скарб лясны, Табе належыць спрэс гушчар, А ўбачыць твой таемны твар...
Тут мяне выключала, і я пачынаў наноў:
Вялікіх скарбаў уладар, Спрадвек ты тут сядзіш, I скрозь, дзе шэпча нам гушчар, 3-за дрэў на нас глядзіш.
Хто ў нядзелю быў народжаны — Цябе пабачыць зможа ён.
He, нешта ня тое. Нескладуха, як казала мая бабуля. I я біўся і біўся над гэтымі загадкавымі вершыкамі:
Толькі народжаны ў нядзелю Цябе пабачыць, дабрадзею.
Гэты «дабрадзею» мяне раззлаваў, я выкурыў запар чатыры цыгарэты і выдаў наступнае:
Вялікіх скарбаў уладар,
Нябачны між ялін,
Тут твой палац — лясны гушчар...
Гэта, здаецца, атрымалася няблага. I я біўся і біўся над маленькім чатырохрадкоўем, якое здавалася мне ў Гамоніі амаль прымітыўным. Трэба сказаць, што я нікому не прызнаваўся пакуль, што мой пераклад знаходзіцца ў стане бруднага чарнавіка і што да апошняе кропкі мне яшчэ працаваць і працаваць: як пешкі ісьці адсюль да Гамоніі. Таму мне было ніякавата, калі ў наступны панядзелак мне патэлефанаваў рэдактар аднаго з часопісаў і сказаў з інтанацыямі беларускага блогера:
— Слышаў, слышаў... Начуты. Што ж вы нам нічога не нясеце? Паставім на дзякабар, у сьнежаньскі нумар. Пераклады нам очынна дажа нужны.
Заручыўшыся маёй няўпэўненай згодай, ён стаў блытана выбачацца за тое, што перакладчыкам іхны часопіс ганарар ня плаціць. Павісшы на магутнай шыі дзяржавы, ён і самым знакамітым аўтарам не плаціў, гэты часопіс, ня тое што нікому не вядомым перакладчыкам, дарма што імя ў часопіса, наколькі я зразумеў, было не апошняе ўтутэйшым літаратурным лесе. Астатняе зь ягоных сумбурных апраўданьняў я прапусьціў міма вушэй.
«Нябачны міжялін... Тут твой палац...»
* * *
Ня ведаю, як вы, а я належу да тых людзей, якія, пачуўшы званок у дзьверы сваёй кватэры, нэрвова ўздрыгваюць і стараюцца жыць далей так, нібыта нічога не адбылося. Напрыклад, пераварочваюцца на другі бок і з галавой накрываюцца коўдрай. Але той, хто званіў зараз у мае дзьверы, таксама быў упарты. Выпіў бы я ўчора трохі болып, ён бы так і сыйшоў ні з чым. Аднак гэты казёл усё званіў і званіў, амаль бесьперапынна, быццам граў на маім дзьвярным званку «Пячору горнага караля» Грыга. Быць такім настойлівым мог толькі чалавек, які цьвёрда ведаў, што я дома. Я падыйшоў да дзьвярэй, зірнуў у вочка, пабачыў там нейкае выродлівае і юрлівае аднаклетачнае (ва ўсіх твараў, на якія глядзіш у вочка дзьвярэй, такі выраз, быццам яны лезуць да цябе цалавацца) і адчыніў. Са зразумелых прычынаў мне ня варта было
баяцца рабунку, і таму я мог дазволіць сабе быць бесклапотным.
Я ніколі ў жыцьці яго ня бачыў, але пазнаў адразу. Ён выглядаў абсалютна гэтак жа, якім я сабе яго ўяўляў: крышкі бутэрброда ў сівой барадзе з жоўтымі падпалінамі, лысіна і зашмальцаваны пінжак, які падазрона тырчэў у тым месцы, дзе ў мяне калісьці было сэрца. Ён маркотна назваў сваё імя, і я адразу забыў яго. Для мяне ён заўжды, з таго часу як я вырашыў перакласьці Гаўфа, быў Чалавекам без імя; не, імя ў яго было, страшнае і дакорлівае: Энтузіяст.
Ён прайшоў, кульгаючы як доктар Хаўз бяз палкі, у кухню, але садзіцца ня стаў: замёр на сярэдзіне пакоя і стаў глядзець на мяне моўчкі і з пагардай. Гэта была пагарда пакутніка да львоў. Я зь цікавасьцю назіраў за ім, думаючы, колькі яму даць: пяцьсот эўра ці адразу тысячу. Але ж не зразумее, сабака, падумае, што я хачу яго купіць.
— Скажыце самі: добры ваш пераклад? — спытаў ён нарэшце голасам Майстра, які размаўляе з паэтам Бяздомным. Гэта быў трагічны, высакародны голас упэўненага ў сваім дары чалавека. He, хлушу: гэта быў убогі голас пакрыўджанай пасрэднасьці.
— Жахлівы, — сказаў я. У заплечніку Энтузіяста задаволена дзьвякнулі пустыя бутэлькі. — А ваш ?
Ён памаўчаў, зь нянавісьцю гледзячы на мой стол, дзе ляжалі, як успацелыя целы пасьля начное оргіі, рэшткі ўчорашняй вячэры.
КНІГІ ОНЛАЙН
