КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
■ Укладванне снапоў на воз у полі. Рэчыцкі павет Мінскай губерні. Палессе. Пачатак XX ст. Фота І.А.Сербава «Дай, Божа, у добры час скідаць стажка, спажыць яго ў добрым здароўі, каб хлеб у нас нігды не пераводзіўся і каб яшчэ на рух (за рік) прыждаць»103. Пасля гэтага гаспадару «сахорам» — двухрогімі драўлянымі віламі падавалі снапы, якія ён старанна раскладваў каласамі ўсярэдзіну, а камлямі («гузырамі») наверх такім чынам, што верхні рад снапоў да сярэдзіны ■ Замацаванне снапоў на возе. Рэчыцкі павет Мінскай губерні. Пачатак XX ст. Фота І.А.Сербава ■ Селянін увязвае воз снапоў пры дапамозе жэрдзі («рубля») і вяроўкі.Заходняе Палессе. 1920—1930-я гг. вышыні стажка некалькі выступаў пад ніжнім. На сярэдзіне сваёй вышыні стажок прымаў самыя шырокія памеры. Пасля гэтага пачыналі класці снапы, паступова звужаючы стажок, і вярхушку завяршалі конусападобна. Па сярэдзіне вышыні стажка на адлегласці адна ад адной прыблізна ў аршын утыкалі тонкія завостраныя з двух бакоў палачкі («тычачкі») каля 0,5 аршына даўжынёй, каб палова іх выступала наверх. Затым ■ Каб не абіваць зерне, воз са снапамі збожжа гаспадар заўсёды звозіў у гумно, ведучы каня за повад. Пачатак XX ст. ■ Хлебны стог на гумнішчы. Вёска Вуйвічы Пінскага павета Мінскай губерні. Пачатак XX ст. Фота I. А. Сербава стажок накрывалі тоўстым слоем камячанай саломы, якой тычачкі не давалі абсоўвацца, а каб не размятаў яе вецер, зверху накладвалі 12—15 пар «апоўзікаў» — ссечаных пад корань тонкіх гонкіх бярозак, звязаных вершалінамі і перакінутых цераз стажок так, што яны шчыльна прыціскалі салому і аблягалі стажок, звешваючыся камлямі ўніз. Добра зложаны стажок мог прастаяць гадоў 30, пры гэтым зерне не псавалася і не траціла ўсхожасці104. У пачатку XX ст., калі жытам на поўдні Беларусі засявалі вялікія плошчы, на «под» звычайна клалі дзесяць коп жыта (600 снапоў). Складзенае вельмі шчыльна, жыта не псавалася, бо было сухое. Кругом пода траву абкашвалі, каб не было вільгаці і не маглі залезці мышы. Зімой з пода бралі снапы і малацілі на ежу. Акрамя жыта на под складалі і захоўвалі снапы пшаніцы і ячменю. У Кобрынскім і Брэсцкім паветах у гумны з поля звозілі не ўвесь хлеб, а толькі частку, прымеркаваную на насенне і харчаванне. Астатняе збожжа ўкладвалі і захоўвалі на полі ў скірдах (стагах). Падобныя скірды захоўваліся дзясяткі гадоў і служылі лепшай прыкметай багатага і заможнага гаспадара105. Як сведчаць актавыя матэрыялы, такім спосабам на доўгі тэрмін захоўвалі збожжжа на Беларусі яшчэ ў XVI стагоддзі: «н вжо дей тому семь годь, яко я тую стнрту жнта своего вь гумне моемь поставнль» (1541 г.)106 На Палессі жыта ў стажках, складзеных на подах, захоўвалі амаль да пачатку 1970-х гг., пакуль вясковае насельніцтва не пачало забяспечвацца хлебам з хлебазаводаў. Доўгай і вельмі цяжкай сялянскай працай была малацьба. Звычайна займаліся ёю позна восенню, пасля заканчэння палявыхработ, і працягвалі зімой. Узімку пачыналі малаціць амаль у другой гадзіне ночы пры святле лучыны або ліхтара і з перапынкам на снеданне працавалі прыкладна да поўдня, а затым трэба было намалочанае збожжа107 звеяць і ўбраць салому. Адразу пасля жніва малацілі толькі на насенне, для выпечкі хлеба, ці збожжа, праросшае ад дажджоў108. Асноўнай прыладай малацьбы ў беларусаў з глыбокай старажытнасці служыў цэп, які складаўся з доўгай палкі-трымальніка («цаўё», «цэпавіла», «цапільня») і прымацаванай да яе пры дапамозе раменнай або вяровачнай прывязкі болып кароткай палкі («біч», «бічук»), Цапільня — круглая, гладка абструганая палка з арэшыны або іншых лёгкіх парод дрэва даўжынёй 1,5—2 м ідыяметрам 3—4 см. Даўжыня цапільна рабілася па росту малацьбіта, каб можна было малаціць стоячы, крыху схіліўшыся ўперад, але не згінаючыся. Біч — круглая (зрэдку чатырохгранная) цурка даўжынёй 50—80 см і дыяметрам 4—5 см з цвёрдых парод дрэва (дубу, грабу, яблыні-дзічкі) з закругленым ніжнім краем. На Палессі біч рабілі з патаўшчэннем у ніжнім канцы. Пры дапамозе сырамятных раменьчыкаў або вяроўкі цапільна і біч рухома злучалі паміж сабой рознымі спосабамі прывязкі такім чынам, каб пры рабоце біч свабодна круціўся вакол цапільна і біў па каласах рассцеленых на таку снапоў. Цэпам паўсюдна на Беларусі малацілі жыта, ячмень, авёс, грэчку. ■ Стагі збожжа на прыгуменні («гумніско»), Вёска Вуйвічы Пінскага павета Мінскай губерні. Пачатак XX ст. Фота І.А.Сербава «Добры гаспадар, — пісаў А. Я. Багдановіч, — насаджваючы ў асець снапы першы раз у гаду, каб прасушыць іх для малацьбы, звычайна кідае сноп жыта ў асетны агонь. Гэта, несумненна, адгалосак першабытных ахвяр агню»109. ■ Стагі збожжа на прыгуменні. Рэчыцкі павет Мінскай губерні. Пачатак XX ст. Фота I.А. Сербава Сушка снапоў збожжа ў ёўні (асеці) патрабавала вялікай асцярожнасці і вопыту. Трэба падтрымліваць полымя ў печы ёўні пастаянна невысокім і роўным, каб зерне і салома не пракапціліся. Таму топкай печы займаліся звычайна старыя вопытныя людзі, да таго ж праца гэтая была няцяжкай. Тапілі звычайна невялікімі бярозавымі чурбачкамі, якія пры гарэнні не давалі паху. Звычайна снапы сушылі ноччу, а на досвітку пачыналі малаціць110. Прасушаныя ў асеці (ёўні) снапы збожжавых культур пераносілі на посцілках на ток і для абмалоту раскладалі ў два рады ўздоўж яго камлямі наверх, а каласамі на каласы. Даўжыня радоў залежала ад велічыні тока. Рассціл снапоў для разавай малацьбы называўся «пасад» («пасат», «посцел») і складаў звычайна ад 20 да 200 снапоў111. ■ Хлебны стажок на полі зімой.Заходняе Палессе. 1928 г.Фота З.Хамянтоўскай ■ Перавозка снапоў з поля на валах. Вёска Вялікія Аўцюкі Рэчыцкага павета Мінскай губерні. Канец XIX пачатак XX ст. Малацілі мужчыны, жанчыны і падлеткі з 13—14 гадоўу 2,4, 6 цапоў. Малацьбіты з цапамі станавіліся з двух бакоў раскладзеных на таку снапоў тварам адзін да аднаго і адначасова пачыналі біць бічамі па каласах, паціху ідучы ўздоўж пасада. Малацілі ў такт, бо іначай бічы чапляліся адзін за адзін і праца замаруджвалася. Прайшоўшы пасад з канца ў канец два разы, перавяслы (вязьмо) снапоў разразалі сярпом і зноў малацілі цапамі пасад яшчэ раз. Пасля гэтага гаспадар ці больш вопытны работнік праходзіў уздоўж па радах і пераварочваў салому на другі бок. Пасля паўторнага перабівання салому вытрасалі драўлянымі віламі з двума-трыма зубамі, звязвалі ў кулі і складалі ў гумне ў застаронкі. Вымалачанае зерне адсоўвалі ўбок граблямі, а ток падмяталі мятлой. Затым пачыналі раскладаць снапы ўдругі пасад. Пры малацьбе цапамі пасля выдалення буйнай саломы зерне атрымлівалася змешаным здробнай саломай, часткамі каласоў (мякінай, паловай), камячкамі зямлі, насеннем пустазелля і г.д. Пасля абеда вымалачанае зерне старанна пераграбалі граблямі, выдаляючы каласы ідробную салому («згоніны»). Ток падмяталі і каля адчыненых дзвярэй гумна прыступалі да веяння намалочанага зерня. Веялі саўковай ручной веялкай з кароткай ручкай («шуфлікам», «веялкай»), седзячы на нізенькім услончыку ці стоячы на адным калене. Звычайна селянін набіраў зерне шуфлікам з кучы і кідаў яго ад ■ Беларускі селянін з цэпам для малацьбы.«Паляшук». Малюнак невядомага мастака 2-й паловы XVIII ст. сябе паўкругам уздоўж току так, каб добрае цяжкае зерне ляцела далёка наперад, а дрэннае дробнае разам з пустазеллем падала блізка. Каб атрымаць зусім чыстае збожжа, яго правейвалі некалькі разоў112. Закончыўшы веянне, венікам аддзялялі добрае зерне ад дробнага, мякіну і ахвосце — ад камячкоў зямлі і каменьчыкаў. Затым збожжа ў мяшках пераносілі ў клець («клець», «свіран», радзей «амбар»), Клець з’яўлялася аднакамерным зрубным будынкам у плане блізкім да квадрата, памерам прыблізна 5x6 м113. Будаўніцтву клеці сяляне надавалі вялікую ўвагу, бо ў ёй захоўваўся іх найбольш каштоўны набытак: збожжа, адзенне, розныя прадукты харчавання і шмат іншых рэчаў. Звычайна клець рубілі як хату. Ніжні вянец зруба ставілі на дубовыя штандары або каменні. Прастора паміж падлогай клеці і зямлёй заставалася адкрытай і служыла для вентыляцыі, якая засцерагала збожжа і муку ад псавання. Перад уваходам рабілі выступаючую пляцоўку («прыклетнік», «пераклець», «ганак»). Для гэтага бярвенні двух першых вянцоў зруба выпускалі на 0,75—1 м вонкі і на канцах злучалі іх бервяном або тоўстай жэрдзю. Зверху насцілалі дошкі114. Часам над прыклетнікам рабілі навес і падпіралі яго двума або чатырма слупамі, урубленымі ў падлогу прыклетніка. Тарцовыя сцены рубілі закотам, страху крылі саломай або чаротам. Падлогу насцілалі з тонкіх бярвенняў або плах. Столь у клеці рабілі рэдка, яе ролю выконвала скляпенне страхі. Унутры клеці ўздоўж сцен з тоўстых дошак або бярвенняў адгароджваліся «засекі» («аруды»), кожны з якіх меў сваё прызначэнне: для жыта, пшаніцы, аўса, ячменю, мукі і г. д. Многа збожжа, мукі і круп захоўвалася ў бочках, плеценых з саломы і лазы ёмістасцях («саламя- ніках»), даўблёных кадках («кадлубы», «калдубцы»), мяшках. У бядней- шых малазямельных сялян месцам захоўвання збожжавых запасаў служыла камора — невялікае, адгароджанае ў сенцах памяшканне. Дадатным бокам малатьбы цапамі з’яўлялася захаванне саломы, якая пры такім спосабе малацьбы мала путалася і лёгка зноў звязвалася ў снапы, калі для пакрыцця стрэх патрабавалася неперабітая салома. Наогул, трэба адзначыць, што на сенніках, напханых жытняй саломай, многія ■ Малацьба збожжа цапамі на прыгуменні.Заходняе Палессе. 1920—1930-я гг. стагоддзі спала вясковае насельніцтва Беларусі. У здробненым выглядзе жытняя салома выкарыстоўвалася на корм для валоў і кароў, як подсціл для жывёлы, як уцяпленне для бульбы ў капцах і буртах. На Віцебшчыне і Магілёўшчыне шчытамі («матамі») з жытняй саломы ўцяплялі на зіму вокны. 3 жытняй саломы і лазовых прутоў плялі сявенькі, ёмістасці для захавання мукі і круп. Калі тэрмінова патрэбна была невялікая колькасць зерня, сяляне малацілі жыта хвастаннем каласамі снапа аб спецыяльную рашотку (драбіну) або аб калоду, ступу, бочку, барану. Такім жа спосабам у некаторых раёнах Беларусі малацілі жыта на насенне, лічачы, што зерне пры малацьбе цэпам плюшчыцца, драбіцца і не дае добрай усходжасці115. Але пры хвастанні (акалоце) снапоў зерне нельга было цалкам выдаліць з саломы. Таму звычайна пасля хвастання снапы яшчэ малацілі ў гумне цапамі.