КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Сяляне вельмі баяліся заломаў. Ужо ў купальскіх абрадавых песнях абаронцам жытніх ніў ад ведзьмароў-шкоднікаў выступаў святы Ілля: Звала Купала Ільлю на ігрышча: «Хадзі, Ільлішча, ка мне на ігрышча». «Не маю часу, Купалічка, У гэту ночкумне не спаці, Нада жыта ўсяго пільнаваці, Каб змія заломаў не ламала, У жыці карэння не капала...»5 Пры выяўленні на ніве залому звярталіся за дапамогай да святара або знахара. Святар па просьбе селяніна надзяваў эпітрахіль, браў крыж, ішоў у поле, дзе знаходзілася «завітка», і там чытаў належныя малітвы, акрапляў «завітку» святой вадой і, абгарнуўшы руку эпітрахіллю, пры дапамозе крыжа вырываў «завітку». Потым ён зноў чытаў малітвы і спальваў яе6. Некаторыя сяляне прасілі мясцовага знахара за пэўную плату «адрабіць» залом. Знахар на полі каля залому крычаў, свістаў, вымаўляў спецыяльныя замовы, а затым здапамогай асінавага кала7 вырываў яго з зямлі са словамі: «Няхай у таго чалавека, які зрабіў закруцень, раскідаецца гаспадарка, як я раскідаю закруцень!»8 Пакуль шукалі «моцнага ведзьмака», які ўзяўся б адрабіць закляцце, жняя абжынала залом, пакідаючы наўкол яго каля двух аршынаў нязжатых жытніх сцяблоў. «Часам, — пісаў A. К. Сержпутоўскі, — да позняй восені ў полі віднеюцца такія шматкі нязжатага збожжа»9. У некаторых месцах сяляне абкладалі «заломку» сухой саломай і спальвалі яе на месцы ў полі10. Яшчэ адной небяспекай, «зробленай» чараўнікамі і ведзьмамі, жыхары Кобрынскага павета Гродзенскай губерні лічылі «абжатыя» загоны. Нібыта ў пару красавання жыта ноччу аголеныя ведзьмы і чараўнікі хадзілі па палях і на кожным зжыналі па некалькі сцяблін, якія хавалі ўсваіх гумнах. Дзякуючы гэтаму нячыстая сіла ўчас перавозкі снапоў з поля пераносіла ў гумно чараўніка значную частку чужога ўраджаю. Калі ж неспрактыкаваны чараўнік ноччу замест жыта абжынаў куст, то восенню яго гумно напаўнялася лісцем і галінкамі11. Па меркаванні сялян жаць жыта трэба было пачынаць, калі колас і верхнія калены саломіны былі яшчэ пругкімі. Пры гэтым верхняе калена захоўвала зеленаватую афарбоўку, а калены ніжэй верхняга пераходзілі ўніз ад жоўта-зялёнага колеру да абсалютна жоўтага каля зямлі. ■ Жніво ў ваколіцах Навагрудка. 1887 г. Малюнак Ф. Бжазоўскага Зжатае ў такім стане спеласці і пакінутае на пожні ў бабках для дасушкі жыта не асыпалася. Але пры сухім спякотным надвор’і такі стан спеласці жыта за пяць-сем дзён пераходзіўу «поўную» спеласць і нават у «пераспеласць», што суправаджалася частковым асыпаннем зерня12. Пры недахопе працоўных рук жыта або пшаніцу прыходзілася жаць у перастоеным стане, тады жняя старалася вязаць снапы па магчымасці буйнай вязі, а гаспадар спяшаўся ў той жа дзень пад вечар, калі выпадзе раса, або на наступны дзень зранку, пакуль зжатае збожжа не абсохла ад расы і захоўвала «вахкасць», звезці яго ў гумно, заслаўшы посцілкамі калёсы, каб не траціць зерне, якое высыпалася са снапоў па дарозе13. Прыладай для ўборкі збожжавых культур (жыта, пшаніцы, ячменю, аўса, проса і інш.) у беларусаў, як і ва ўсіх славянскіх народаў, на працягу многіх стагоддзяў служыў жалезны серп з выгнутым паўкруглым або авальным лязом. Рабочы край ляза зазубрываўся. На тонкі завостраны стрыжань у канцы ляза насаджвалі кароткую драўляную ручку. Сярпы выкоўвалі мясцовыя кавалі14. 3 канца XIX ст. большасць сярпоў, якімі карысталіся сяляне, была выраблена ўжо на заводах, шмат іх завозілася на Беларусь з Расіі15. Жніво было жаночай працай. Мужчыны браліся за серп толькі ў выпадку хваробы гаспадыні або адсутнасці яе ў сям’і. ■ Хлебная ніва Для сялян гэта была доўгачаканая і адказная пара. Ад таго, наколькі паспяхова селянін спраўляўся са жнівом, залежала забяспечанасць яго сям’і ў зімовы перыяд асноўнымі прадуктамі харчавання, а хатняй жывёлы — кормам. Вырашчаны ўраджай трэба было ўбраць так, каб не высыпалася долу пераспелае зерне, па надвор’і высушыць снапы і скласці ў гумне. Сяляне гаварылі: «Не той хлеб, што на полі, а той, што ў гумне»16, «Жнуць парой, а жуюць зімой»17. Ва ўборцы ўраджаю прымалі актыўны ўдзел усе групы вясковага насельніцтва: мужчыны іжанчыны, старыя ідзеці. Жанчыны звычайна жалі, старыя і падлеткі вязалі снапы і складалі ў копы, а мужчыны звозілі іх у гумно. Калі ўгэты час стаяла добрае надвор’е, то за тры-чытыры тыдні ўсё поле зжыналася18. На Беларусі жніво жыта ўключала тры паслядоўныя этапы: зажынкі, жніво і дажынкі, якія суправаджаліся комплексам разнастайных поліфункцыянальных абрадаў і звычаяў. Пачатак жніва («зажынкі», «зажон») і яго заканчэнне («дажынкі», «дажон») сяляне абавязкова ўрачыста адзначалі святочнымі абедамі і вячэрамі, суправаджалі разнастайнымі абрадамі з выкарыстаннем аграрнай магіі. ->»»у—108 ■ Жнеі. Мястэчка Любашоў Пінскага павета Мінскай губерні. Пачатак XX ст.Фота І.А.Сербава Зажынаць жыта сялянкі ішлі па традыцыі заўжды ў суботу ці аўторак у святочным адзенні, памаліўшыся дома перад іконай. На ніве яны прасілі боскага благаславення на пачатак работы19 і абстаўлялі зажынкі рознымі абрадамі, карані якіх ішлі ад сівой даўніны. Калі жняя, ідучы зажынаць жыта, сустракала па дарозе чалавека з балячкамі або з касою, то трэба было «зачураваць» сябе ад бяды, інакш, лічылі палешукі, у час жніва часта будуць здарацца парэзы рук з гнілымі ранамі20. ■ Жнеі. Вёска Вуйвічы Пінскага павета Мінскай губерні. Пачатак XX ст.Фота I.А.Сербава ■ Заточка (зубрэнне) сярпоў. Пачатак XX ст. У Гомельскім павеце Магілёўскай губерні ў дзень зажынак жняя нажынала толькі адзін сноп жыта, які прыносіла дадому і ставіла на покуці пад іконамі як ахвяру Богу. На світанні наступнага дня яна зноў ішла на ніву ўсвяточным адзенні і, прыступаючы да жніва, малілася Богу: «Госпадзі, благаславі пачаць жаць і памажы ў добрым здароўі кончыць»21. Першы «зажыначны» сноп жыта стаяў у хаце да таго часу, пакуль не стануць звозіць жыта ў гумно22. Зерне з яго потым прымешвалі да насеннага жыта23. У Быхаўскім павеце Магілёўскай губерні перад пачаткам жніва гаспадыня засцілала стол чыстым белым абрусам і клала на яго хлеб і соль, запальвала перад іконай свечку і з зямнымі паклонамі малілася Богу. Ідучы на ніву зажынаць жыта, брала з сабою «ў ношку» лусту хлеба, соль, кавалак сала і свечку. На полі, памаліўшыся Богу, віталася з нівай: «Добры дзень, ніўка, ядранае жыта! Я к табе прышла!» А нажаўшы першы сноп, гаварыла: «Стаўлю сноп на сто коп, на тысячу мерак!» Затым клала зажыначны сноп на зямлю і падкладвала пад яго сваю «ношку» з ежай. Пасля гэтага прыступала да жніва24. На Палессі, ідучы зажынаць жыта, жняя набірала чыстую вярэньку хлеба-солі, кусок сыру і з сярпом на плячы накіроўвалася на поле. Там яна займала «па коласу постаць»25, нажынала першую жменю і рабіла з яе «перавясла», якое клала на мяжы каля вярэнькі. Перахрысціўшыся на ўсход, жняя бралася за работу. Звязаўшы першы сноп, яна ставіла яго перад сабою, прыказваючы: «Стой, мой сноп, на дзесяць коп іна сорак мэрок!» Затым нажынала яшчэ 60 снапоў і складала іх у тры «бабкі». Закончыўшы працу, першы сноп загортвала ў чысты ручнік і несла да хаты, дзе ставіла яго на куце. Увечары за вячэрай хлеб-соль і сыр, якія жняя насіла на поле, дзяліліся паміж усімі членамі сям’і26. ■ Сялянская сям’я ідзе ў поле на жніво. Вёска Старыя Коні Пінскага павета Мінскай губерні. 1933 г.Фота Д.Георгіеўскага На Віцебшчыне на «зажон» (зажынкі) жыта жняя ішла ў суботу пад вечар, апрануўшыся ў чыстае адзенне і ў святочным абутку. 3 сабою брала што-небудзь з ежы, сярод якой абавязкова быў сыр. На ніве, зрэзаўшы сярпом першыя «каліў дзесяць Богу», яна клала іх крыжападобна і тут жа садзілася, каб крыху падсілкавацца. Затым бесперапынна нажынала цэлую «бабку» (дзесяць снапоў), ставіла іх на зжатым участку і на месцы, дзе ляжалі «каліў дзесяць Богу», зноў падсілкоўвалася. Рэшткі ежы яна клала на «матку» (верхні пакрышны сноп «бабкі») і, забраўшы «калівы», са жніўнай песняй вярталася дадому. Прынесеныя «калівы» памяшчаліся ў хаце на покуці «ў бажніцы»27. Першыя зжатыя ў час зажынак каласы жнеі клалі крыж-накрыж у зажыначным вугле нівы, выражаючы ўдзячнасць Богу за ўраджай і веру ў засцерагальную моц крыжа супраць выкрадання злымі людзьмі «спора»28. На працу ў поле. Канец XIX пачатак XX ст. Жніво. Мужчына вяжа для жней «вязьмо»для снапоў.Заходняе Палессе. 1930-я гг. Фота Ю.Абрэмбскага Сялянкі ў час палявых работ каля калыскі, падвешанай у полі на «пяло» (трох жэрдках). Вёска Бучын Пінскага павета Мінскай губерні У Слонімскім павеце Гродзенскай губерні, калі ў сям’і была нявестка, якая ўпершыню ішла з гэтай хаты жаць, то ў дзень зажынак, апрануўшыся па-святочнаму, яна брала з сабою ў поле ў падарунак свякрусе два-тры аршыны палатна, а таксама бутэльку гарэлкі і закуску. На ніве ўся сям’я чакала, пакуль яна нажне першы сноп і пакрые яго прынесеным падарункам. Затым нявестка падыходзіла да свякрухі, кланялася ёй, прасіла благаславіць яе і зняць са снапа падарунак. Благаславіўшы нявестку, свякроў здымала са снапа палатно, усе садзіліся вакол снапа, выпівалі і закусвалі, адзначаючы пачатак жніва29. ■ Дзеці ў полі ў час жніва. Палессе. Пачатак XX ст. У Рагачоўскім павеце зажынаць жыта ішла пад вечар старэйшая ў сям’і жанчына і брала з сабою лусту хлеба, Благавешчанскую прасфору, Грамнічную свечку, кавалак артаса або пасвечанай «паскі» і асвечаную соль. Памаліўшыся Богу з зямнымі паклонамі, яна нажынала адзін сноп, які стаячым пакідала на полі. На наступную раніцу жаць ішла ўжо ўся сям’я30. Зажынкі заўжды адзначала ўся сям’я святочным абедам або вячэрай, на якой абавязковым блюдам была густая каша як сімвал дабрабыту і пажадання добрага ўраджаю ў будучым31. Першы зжаты сноп жыта або «калівы» ставілі ўпокуце пад абразамі, а другі і наступны снапы сушылі ў печы, расціралі каласкі або абвівалі аб ступу ці калоду і малолі зерне на жорнах, каб спячы хлеб з новага ўраджаю. Аднак, як адзначаў М. Я. Нікіфароўскі, беднасць і нястача вымушалі многіх сялянак, не чакаючы жніва, тайком аджынаць і насіць дадому зялёныя снапкі жыта, каб скарэй адведаць «аржанінкі», калі жыта толькі падыходзіла да спеласці32. ■ Жніво ў ваколіцах Слуцка. 1912 г. Для звязвання снапоў выкарыстоўвалі «перавясла» («вязьмо»), зробленае са сцяблоў таго збожжа, якое жалі. Скручвалі яго здвух пучкоў зжатага збожжа каласамі адзін да аднаго, атрымоўваючы жгут даўжынёй 1У2—2 аршыны, дастатковы для вязкі снапа.