КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Калі на Віцебшчыне ніколі не сеялі жыта ў пятніцу, то на Гродзеншчыне, наадварот, сеялі па панядзелках, пятніцах і суботах. У сераду, чацвер і аўторак не сеялі, таму што ў назвах гэтых дзён ёсць літара «р» і лічылася, што рунь будзе есці чарвяк126. He сеялі іўдні, калі вечарам і раніцай на небе паказваўся месяц, бо лічылі, што пасеянае пры месяцы насенне не ўзыдзе або ўзыдзе вельмі рэдка127. На добра ўгноенай глебе сеялі больш рэдка, лічачы, што зерне на ёй хутка кусціцца, а на няўгноеных палях сеялі гусцей у перакананні, што бедная на спажыўныя рэчывы глеба не можа добра забяспечыць усім раслінам паўнацэннае развіццё і частка з іх гіне: «Рэдка сеяць — лёгка веяць»128, «Каб не было пуста, трэба сеяць густа»129. Зыходзячы з гэтых меркаванняў, сяляне высявалі на сваіх палетках значна больш насення, чым на памешчыцкіх землях'30. Колькасць збожжа, якое неабходна было для сяўбы, залежала і ад уласцівасцей глебы. На лёгкіх глебах высявалі менш насення, на цяжкіх — больш. Напрыклад, на пясчанай глебе на 1 морг высявалася 1 асьміна жыта (18 гарцаў), а на чарназёме і гліне — да 2 асьмін і васьмі гарцаў131. ■ Гаспадар з сявалкай на шыі са жмені кідае перад сабой насенне. Фота Э. Яленскай Завяршальным этапам сяўбы азімага жыта лічылася «ляшэнне» — правядзенне сахою барознаў то ўздоўж, то ўпоперак поля і абвод поля ўкругавую ўздоўж межаў глыбокай баразной для стоку вады. На нізкіх месцах «лехі» праворвалі больш густа, на пагорках — толькі па схіле зверху ўніз. Закончыўшы араць глыбокую кругавую (па перыметры поля) «леху», сейбіт праводзіў у вуглу поля дзве кароткія (каля сажані) крыж-накрыж «лешкі», хрысціў рукою засеянае поле і толькі тады лічыў сяўбу закончанай132. Да свята Багача трэба было, паводле існаваўшай у сялян традыцыі, закончыць апрацоўку зямлі пад сяўбу азімых культур: «Прыйшоў Багач — кідай рагач (саха. — Aym.), бяры сявеньку ды сей памаленьку». Пры прыгоннай залежнасці многім сялянам, занятым на памешчыцкіх работах, даводзілася адкладваць сяўбу азімых на сваіх надзелах да кастрычніка. Але пасеянае ў гэты час жыта ўзыходзіць не раней як праз 16 дзён, а пасеянае своечасова пры цёплым надвор’і і на добра змочанай дажджом зямлі — праз чатыры дні133. Пасеяць у найбольш спрыяльны тэрмін было вельмі важна, бо часам ранішняя і вячэрняя сяўба ў адзін і той дзень давалі значную розніцу ва ўраджаі134. Сяляне былі ўпэўнены, што «днём раней пасееш — тыднем раней сажнеш»135. У канцы XIX ст. на складах земляробчых машын і прылад з’явіліся ў продажы некалькі відаў ручных і конных сеялак. Аднак большасць ручных сеялак не адпавядалі патрабаванню раўнамернасці сяўбы: іх работа залежала ад велічыні і вагі зерня, сілы ветру і г. д. Лепш сябе зарэкамендавала радковая конная сеялка Экерта136. Пасля зімы селянін увесь час сачыў за станам жытняй нівы. Калі ў нізінах застойвалася вада, то па вырытых канаўках яе спускалі за межы поля. Месцы, дзе жыта ўсё ж такі гінула ад вымакання, засявалі іншымі культурамі, каб зямля не зарастала пустазеллем. Догляд за палявымі збожжавымі культурамі заключаўся ўпраполцы пасеваў па меры іх зарастання пустазеллем. Гэта быў цалкам абавязак жанчын і дзяўчат-падлеткаў. I. А. Сербаў пісаў: «3 ранняй вясны і да самага жніва «поркаюцца» яны з рання да вечара то ў гародзе на градах, то на полі на палосах. Поліва лічыцца адной з самых цяжкіх і марудных работ, таму што пры гэтай працы работніца ўвесь час знаходзіцца ў згорбленым, альбо паўзучым, стане, амаль без жаднага руху»137. Работа гэтая была сапраўды катаржная, але жанчыны, змалку ўцягнутыя ўяе, заўжды чыста выполвалі лён, проса, бульбу, а часам і ўсе яравыя пасевы138. Догляд за бульбай заключаўся з праворванні акучнікам міжраддзяў для вынішчэння пустазелля і рыхлення глебы. Калі бульба вырастала вяршкі на чатыры, акучвалі яе сахой, у якой паліцу здымалі з сашніка і ўціскалі паміж сашнікамі. Саху пускалі паміж двух радоў бульбы. Каб конь пры працы не забіраў у бок і не псаваў бульбяных радоў, яго за повад вёў хлопчык. ■ 3 абедам да бацькі ў поле. Вёска Капліцы Мінскай губерні. 1905 г. Фота В. К. Косткі Аралі неглыбока, сочачы, каб зямля з баразны прывальвалася да кустоў бульбы, але не завальвала іх зусім. Кусты, абваленыя зямлёй, апраўлялі рукамі. Другое такое ж праворванне рабілі праз два тыдні пасля дня Святога Пятра, калі зноў пачынала расці трава, але на гэты раз яго рабілі глыбей і шырэй. За лета акучванне паўтаралі тры або чатыры разы. Прыблізна за месяц да ўборкі, як толькі бульба зацвітала, яе пакідалі ў спакоі139. У канцы XIX — пачатку XX ст. на большай частцы тэрыторыі Беларусі сяляне садзілі бульбу ўжо за плугам праз баразну, а для абворвання выкарыстоўвалі спецыяльныя сошкі140. Для аховы жытняга пасеву ад непажаданых кліматычных умоў сяляне на Віцебшчыне на Вербніцу хадзілі на жытняе поле і ўтыкалі ў зямлю асвечаную галінку вярбы. На Фамін тыдзень закопвалі на ніве рэшткі «свянцонага» на Вялікдзень: косткі, фарбаваныя яечныя лушпайкі і крошкі. Потым хадзілі паглядзець, «ці хуваіцца варона ў жыці на Міколу, ці ўзнялося яно па калені на Узнясенне, ці каласіцца на Сёмуху, ды як красуіцца, ці ядрона наліваець?». Калі ў такім выпадку ў селяніна пыталіся, дзе ён быў, то ён адказваў: «Жыццо праведаў, у госці к жыццу хадзіў»141. Сяляне Гродзенскай губерні таксама на Вялікдзень не выкідвалі косткі, якія засталіся ад святочнага стала, а захоўвалі іх да свята Юр’я. У гэты дзень гаспадар на золаку загортваў іх у чысты ручнік і па pace абыходзіў сваю жытнюю ніву. Ва ўсіх чатырох вуглах поля ён утыкаў косткі, хрысціўся і прыгаворваў: «Дай жа, Божа, і святы Еры, каб ніва мая ў гэтым року ня бачыла граду, ні навальнага дажджу! Ай, святы Еры, памагай мне!»142. Абход жыта меў на мэце усталяванне вакол свайго поля магічнай мяжы (магічнага кола), якая выконвала апатрапейныя функцыі. Абход адбываўся з хлебам у руках, што таксама мела магічны сэнс дабратворнага ўплыву на ніву, аховы яе ад высыхання, граду. Гэтай мэце служыла і абрадавае качанне па жыце. М. В. Доўнар-Запольскі ў сваёй працы «Заметкі з падарожжа па Беларусі» прыводзіць цікавую размову старога палешука, які павучаў сына, што збожжа дало высокую і тоўстую салому і ломкае зерне з прычыны таго, што перасталі выконваць стары звычай у дзень святога Юр’я — выходзіць на досвітку ўсёй сям’ёй на поле і качацца па жыце143. ■ Смычковая сеялка-шпурлялка ў час працы ■ Жанчына ў полі на праполцы проса. Вёска Вічын Пінскага павета Мінскай губерні. Фота І.А. Сербава Паводле меркавання Г. А. Барташэвіч, веснавыя песні юраўскага цыкла «Дзе ты, Юр’я, расіўся» і «А ты, Юр’я, Мікола, абыдзі жыта паўкола» былі звязаны з гэтым абрадавым абходам і жаданнем забяспечыць ураджай: У роўным полі капамі, У цёмным гумне тарпамі, А ў свірне засякамі, А на стале баханамі'44. Наогул ва ўсіх абрадавых песнях кожнага веснавога цыкла — юраўскіх, велікодных, траецкіх — пажаданы ўраджай гіпербалізуецца, у чым яскрава праяўляюцца элементы аграрнай магіі145: Радзі, божа, жыта Чыста, ядраніста, Ядро з вядро, Каласок з піражок. Да з каласочка Будзе жыта бочка, Да [з] каласінкі Будзе ў паўасьмінкі'46. Вельмі важным і адказным для сялян быў перыяд красавання (цвіцення) жыта. Калі ў гэты час некалькі дзён запар не было ветру і жыта не апылялася, то, каб не дапусціць пустакалосіцы, гаспадар з кім-небудзь з сям’і ў сонечны дзень пасля знікнення расы хадзіў па полі і працягваў па каласах нацягнутую вяроўку, якая страсала пыльнікі жыта і апладняла расліны147. У час красавання жыта на Палессі жанчыны не бялілі палотны і не мылі адзення, «коб кожны жытні колос бэз поры не побэлеў і не посох»148. 1 Богдановмч A. Е. Пережмткм древнего ммросозерцанмя у белорусов: этнографнческмй очерк. Гродно, 1895. С. 103. 2 Цытрон Г., Шмбут Л., Матыченкова 0. Плодородме почв Беларусм // Белорусское сельское хозяйство. 2015. № 9. С. 76-77. 3 Архіў ІМЭФ НАН Беларусі. Ф. 6. Воп. 14. Спр. 137а. Арк. 18. 4Тамсама.Арк. 19. 5 Пяткевіч Ч. Грамадская культура Рэчыцкага Палесся / пер. з пол.У. Васілевіча і Л.Салавей. Мінск, 2015. С. 48-50. 6Тамсама.С. 48. 7 Зеленскмй Н. Матермалы для географмм м статасшкч Россмк.собранные офмцерамм генерального штаба. Мпнская губернмя. Ч. 2. СПб., 1864. С. 9. (Далее: Зеленскмй П. Ммнская губернмя.) 8 Село Клпмово м его хутора Бельского н Духовіцмнского уездов Смоленской губерннн // Сельское хозяйство м лесоводство. СПб., 1891.Т. 168. С. 22. 9 Ннкмфоровскнй Н.Я.Очеркм простонародного жнтья-бытья в Вмтебской Белорусснм м опмсанме предметов обчходностн (этнографнческче данные). Вмтебск, 1895. С. 440. 10 Валодзіна Т. В., Кухаронак Т. I. «Ядронае жыта гаспадара кліча...»: каляндарны год у абрадах і звычаях. Мінск, 2015. С. 214-215. 11 Дембовецкмй A. С. Опытоппсанмя Могнлевской губерннм в мстормческом.фнзнкогеографмческом.этнографмческом ... состоянмп: в 3 кн./ сост. по программе м под ред. А. С.Дембовецкого. Кн. 2. Могчлев, 1884. С. 819. 12 К.Д. Быт белорусского крестьянчна, его средства м потребностн //Экономнческме запмскм. Хозяйственная газета. Еженедельное прнбавленне к журналу «Труды РІмператорского Вольного экономмческого обідества». 1862. № 21. С. 164-165. 13 Бобровскмй П. Матерналы для географмм м статастакн Россмм.собранные офмцерамн генерального штаба. Гродненская губернмя. Ч. 2. СПб., 1863. С. 29. (Далее: Бобровскмй П. Гродненская губернмя.) 14 Голубеў В. Гаспадарча-этнаграфічнае апісанне Ашмянскага павета 1839 г.// Беларусь праз прызму рэгіянальнай гісторыі: Ашмяны і Ашмянскі рэгіён:зб. навук. арт./ Нац. акад. навук Беларусі; Ін-т гісторыі; уклад.: A. А. Скеп’ян,А. Б. Доўнар; рэдкал.: A. А. Каваленя [і інш.]. Мінск, 2015. С. 273. 15 Добровольскнй В. Н. Смоленскнй этнографпческмй сборнчк. СПб., 1894. Ч. 3: Пословнцы. C.136. 16 Сборннк белорусскмх пословмц.составленный М. М. Носовнчем. СПб.,1874. С. 65. 17 Ахрыменка П.,Буцько М. Беларускія народныя прыказкі і прымаўкі. Гомель, 1957. С. 97. 18 Federowski М. Lud Biatoruski па Rusi Litewskiej.Т. IV. Warsawa, 1935. S. 149; Сборнмк белорусскмх пословмц, составленный Н П. Носовмчем. С. 153. 19 Кудрчнскмй Ф. Белорусы (Обідпй очерк) Ц Вмленскмй календарь на 1905 г. Вмльно, 1905. С. 106.