КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Моцнасць перавясла залежала ад ступені спеласці саломы, бо пры пераспеласці яна рабілася ломкай, іўмення жняі скруціць перавясла так, каб у месцы злучэння двух пучкоў, дзе знаходзіліся каласы (самая слабая частка сцяблоў), вязьмо не было занадта тонкім і каб адзін пучок не надта заходзіў за другі, укарочваючы перавясла. Скруціўшы перавясла і паклаўшы яго на зямлю, жняя левай рукой захоплівала жменю сцяблоў жыта бліжэй да кораня (каб больш саломы засталося пасля малацьбы), а правай рукой зразала іх сярпом. Кожную зжатую жменю каласоў яна клала на перавясла. Пры жніве нізкарослых проса, грэчкі, ячменю перавясла для снапоў рабілі з іншых збожжавых культур, часцей за ўсё з леташняй жытняй саломы. Жніво было жаданай, але фізічна вельмі цяжкай працай у полі пад спякотным сонцам. М. Я. Нікіфароўскі са спачуваннем апісваў, як, аднастайна прыгнуўшы галовы на аршын ад зямлі і адхватваючы сярпом каласы «жменьку за жменькай», жнеі рухаліся па ніве, калі сонца ў гарызантальна падстаўленыя спіны і галовы даймала «пікельнымі данімамі». У жней «чоха носам кроў», трасліся «паджылкі», гарэлі твары, буйнымі кроплямі капаў пот... Пры «задзеле вязма» жняі патрэбна было выпраміцца ва ўвесь рост і скруціць салому на адлёце, затым сагнуцца і раскласці вязьмо на зямлі. Потым кожны раз неабходна было згінацца, каб пакласці зжатую жменьку каласоў на вязьмо. Зусім нізка яна прыпадала да зямлі, каб націснуць каленам звязваемы сноп. Праца была яшчэ цяжэйшай, калі прыходзілася жаць рэдкую або нізкарослую збажыну, пабітыя градам «прыбоі» і жывёльныя «вытапты»33. ■ Гаспадар. На покуці пад абразамі стаіць зажынкавы сноп жыта. 1930-я гг. Палессе. Фота Ю.Абрэмбскага Напружаная і цяжкая праца жней з асаблівай эмацыянальнай афарбоўкай адлюстравалася ў беларускіх жніўных песнях: Ой, закаціся, сонейка, Усё з гары ў далінку, Ой, зрабі нам вечарынку. Нехай вечар бардзей будзе, Майму сэрцулягчэй будзе: Нахадзіліся ножанькі, Ой, нарабіліся ручанькі, Серп’е не жнуць, нажаліся, Ручкі не ймуць, наймаліся, Насвяціліся вочанькі Аж да цёмныя ночанькР4. Жыта праз жніўныя песні стагоддзямі жывіла вусную народную творчасць беларусаў. Жнеі пелі жніўныя песні ў час нядоўгага адпачынку на ніве і асабліва ідучы пасля працы дадому. Старыя людзі ўспамінаюць, што ад песень жней увечары «аж лес разлягаўся», а здалёк, з усіх бакоў было чутна, як спявалі жнеі з суседніх вёсак35. За адзін дзень жняя магла нажаць каля двух коп жыта (120 снапоў), таму пры найме звычайна ставілі на дзесяціну шэсць або восем жней, а пры добрым ураджаі — дзесяць і нават дванаццаць36. У панскіх гаспадарках Віленскай губерні было прынята за норму, што сем з паловай работнікаў павінны былі зжаць 1 дзесяціну (5 чалавек — морг). Работа размяркоўвалася наступным чынам: пяць або шэсць жанчын жалі, а мужчыны вязалі снапы і зносілі іх у копы. Гэты разлік адносіўся як да азімых, так і да яравых пасеваў37. Памешчыкі стараліся зжаць жыта раней за сялян, каб мець магчымасць наняць работніц. Ідучы на жніво, як падзёншчыкі, так і падзёншчыцы апраналіся ў чыстае адзенне38. Для хуткасці і мацнейшага звязвання снапоў на тэрыторыі паўднёвых і паўднёва-заходніх паветаў Гродзенскай губерні, паўднёвых паветах Мінскай губерні жнеі карысталіся «цуркай» («дзерава», «кныбель») — невялічкай палачкай з цвёрдых парод дрэва, якой падтыкалі ўнутр снапа канцы перавясла. Звычайна цуркі рабілі даўжынёй 28—30 см і дыяметрам каля 3 см. 3 аднаго канца цурка была да паловы гладкай, а на другой палове рабілі насечкі або ўпрыгожвалі яе розным арнаментам39. Цяжкасць работы жнеі стараліся аблегчыць пры дапамозе малітваў і магічных прыёмаў. Пачынаючы жаць, у малітве прасілі: «Дай жа, Божа, штоб лёгка жалась! Сярэдзінка ні балела, ручынькі ні млелі, ножынькі ні дзірвянелі, галава ні гарэла!»40 У Мазырскім павеце Мінскай губерні жняя, зжаўшы першыя каласы трыма захопамі рукі, зразала затым ле- ■ Селянін скручвае перавясла («вязьмо») для звязвання снапа. Заходняе Палессе.1920-1930-я гг. вай рукой адно сцябло і затыкала яго пад пояс, каб не балела спіна, а гнулася так лёгка, як і сцябло жыта41. 3 гэтай жа мэтай у Быхаўскім павеце жняя першую зжатую жменю жыта скручвала і падпяразвалася ёю42. Разам з тым цяжкасць жніўнай пары ўспрымалася сялянкамі як доўгачаканая радасная праца, звязаная з забеспячэннем дабрабыту: Расці, жыта, караністае, Караністае, каласістае. Каб у трубы пакачалася, ■ Жніво. Вёска Рудня Бабруйскага павета Магілёўскай губерні. Пачатак XX ст. Фота І.А.Сербава ■ Скручванне перавясла («вязьма»). Мястэчка Тураў Мазырскага павета Мінскай губерні. Пачатак XX ст.Фота I.А. Сербава Каб я, молада, зажалася, А носячы [снапы] ўмарылася, А ставячы павалілася, А лічачы не злічылася43. Пры жніве сярпом снапы вязалі звычайна ўабхваце каля аршына і састаўлялі на іржышчы для першаснай сушкі. Беларусы ўкладвалі снапы для часовай сушкі ўполі двума спосабамі: вертыкальным і гарызантальным. Найбольш распаўсюджаным быў вертыкальны спосаб устаноўкі снапоў. Так прасушвалі ўполі жыта, азімую іяравую пшаніцу, ячмень, авёс, радзей грэчку. Гарызантальны спосаб ужываўся галоўным чынам для грэчкі, часам для ячменю і аўса і адзінкава — для жыта і пшаніцы. Сярод разнастайных форм малой вертыкальнай укладкі снапоў найбольш пашыранай была ўкладка «ў бабкі»44, якія звычайна налічвалі дзесяць снапоў. Спачатку ставілі тры снапы, нахіленыя адзін да аднаго каласамі, затым каля іх прыстаўлялі яшчэ шэсць снапоў і раскрыленым накшталт парасона дзясятым снапом («пакрышным», «маткай») камлём угору накрывалі. Пакрышны сноп («матка») захоўваў каласы астатніх снапоў у выпадку дажджу і адначасова прыдаваў бабцы ўстойлівасць пры ветры. Складзенае ў бабкі жыта пакідалі ўполі для сонечна-паветранай сушкі на пяць-восем дзён. Пры добрым надвор’і за гэты час яно высыхала45. Па-іншаму складалі жыта ў бабкі на Віцебшчыне. Там спачатку адзін сноп, які называлі «стаяном», ставілі вертыкальна. Вакол яго на значнай адлегласці адзін ад аднаго ставілі камлём уніз восем снапоў і нахілялі іх да стаяна, злучаючы з ім каласамі. Дзясятым, раскрыленым снапом, камлём угору накрывалі46. У некаторых паветах Заходняй і Цэнтральнай Беларусі бабкі называлі «мэдлямі», «мэндлікамі», «лешкамі», а ў некаторых вёсках на ўсходзе ■ Сялянка вяртаецца з палявых работ. Вёска Столін. 1929 г. Фота Гохмана і паўднёвым усходзе — «дзясяткам», «стаякамі», «стаўкамі»47. Калі снапы былі дробнай вязі, то ў бабкі складалі часам па 12 або 15 снапоў, называючы іх «дванаццаткамі», «пятнаццаткамі»48. На колькасць снапоў, састаўляючых бабку, значны ўплыў аказвалі прыродна-кліматычныя ўмовы. На поўначы і паўночна-ўсходняй частцы тэрыторыі Беларусі, дзе клімат больш халодны і вільготны, сяляне складалі бабкі з пяці-шасці снапоў, называючы іх «пяцёркамі», а на поўдні, дзе клімат болып сухі і цёплы, у бабкі састаўлялі па 10—12 снапоў49. Калі зжатае жыта пападала пад дождж, то пры наступленні добрага надвор’я бабкі «ўскрывалі» — здымалі з іх пакрышачны сноп і адхілялі ад стаяна акружаючыя яго снапы. У цяні бабкі-жнеі захоўвалі ваду і ўзятыя на абед прадукты, пакідалі малых дзяцей, адпачывалі ўчас невялікіх перапынкаў паміж работай, падсілкоўваліся. Пад бабкай часам хаваліся ад дажджу50. Жніво ішло ў паслядоўнасці, засвоенай ад дзядоў і прадзедаў. Спачатку на іржышчы былі бачныя то паваленыя, то стаймя стаячыя снапы, якія ўвечары зносілі ў доўгія рады, а потым расстаўлялі ў бабкі, якія ў сваю чаргу выцягваліся на ніве ў стройныя «карагоды»51. У карагод звычайна састаўлялі дзве капы52 снапоў — тую колькасць збожжа, якую можна было ўскласці на сялянскі воз53. ■ Снапы жыта, складзеныя на полі «ў бабкі». 1950 г. Фота М. Я. Грынблата Амаль адначасова зуборкай жыта ўбіралі ранні ячмень, потым азімую пшаніцу і позні ячмень, затым авёс. Усё жалі пераважна сярпом, вязалі ў снапы і складвалі ў розныя формы дробнай вертыкальнай укладкі снапоў. Адначасова з уборкай аўса касілі гарох і сачавіцу, якія часта сеялі сумесна з аўсом54. Калі жытняя бабка, як правіла, складалася з дзесяці снапоў, то яравыя культуры звычайна складвалі ў бабкі з шасці снапоў, лічачы і пакрывачны55. Акрамя бабак снапы грэчкі і аўса для прасушкі ў полі на ўсёй тэрыторыі Беларусі клалі каласамі ўверх, у «кучкі», якія ўтрымлівалі розную колькасць снапоў і мелі конусападобную форму, як і бабкі56. У Ваўкавыскім, Кобрынскім, Брэсцкім і Гродзенскім паветах Гродзенскай губерні вялікія па аб’ёму снапы грэчкі, аўса і ячменю састаўлялі для прасушкі ў полі камлём уніз, шчыльна прыціскаючы іх адзін да аднаго, у форме чатырохвугольніка: чатыры снапы ўдаўжыню і тры ўпоперак. На кожны рад снапоў зверху клалі гарызантальна адзін сноп (шапку). Такая форма ўкладкі снапоў яравых культур называлася ў гэтых паветах «копачкамі»57. ■ Пераноска снапоўжыта. Вёска Харобічы Чэрыкаўскага павета Магілёўскай губерні. 1912 г. ■ Складванне снапоў жыта «ў бабкі». Палессе. 1935 г. Фота Сімпляксевіча Яшчэ адной формай малой укладкі снапоў для першаснай сушкі ў полі з’яўляліся так званыя «хахалкі», у якія ўАшмянскім іБрэсцкім паветах Гродзенскай губерні ставілі для прасушкі снапы ячменю і аўса. Такую форму сушкі ўжывалі, калі сярод збожжа было шмат травы. У хахалкі ставілі снапы па аднаму па меры жніва камлём уніз, а перавясла ссоўвалі амаль да самых каласоў і раскрылялі салому каля камля, каб трава і салома хутчэй высыхалі58. У Навагрудскім павеце была зафіксавана форма часовай укладкі снапоў у полі, якая называлася «котарам». Пры такой укладцы снапы ставілі каласамі ўгору парамі ў адзін рад па восем-дзесяць пар. Зверху рада клалі гарызантальна некалькі накрывальных снапоў59. Лакальнай формай малой укладкі снапоў з’яўляліся «шары», калі два снапы ставілі каласамі ўгору, а трэцім пакрывалі60. ■ Цуркі для замацавання перавясла ўснапах. 1950-я гг. МалюнакС. Ц.Гунько ■ Кароткі адпачынак каля калыскі з дзіцем у час жніва.Заходняе Палессе. 1935 г. Фота Ю. Шыманчыка Для сушкі ў полі снапы яравых збожжавых культур часта ўкладвалі гарызантальна. Найбольш пашыранай формай гарызантальнай укладкі снапоў былі «крыжы» («прасты»), вядомыя на ўсёй тэрыторыі Беларусі61. Пры такой форме ўкладкі чатыры снапы клаліся на зямлю крыжападобна каласамі адзін да аднаго. На першы рад снапоў шчыльна клалі другі, затым трэці і г.д. Звычайна крыж складаўся з шасці — дзевяці радоў гарызантальна пакладзеных крыжападобна каласамі ў цэнтр снапоў і аднаго накрывальнага снапа, які ставіўся на каласы ляжачых снапоў камлём угору і як парасон захоўваў іх ад дажджу62. Этнолагі лічаць такую форму ўкладкі снапоў у полі для сушкі найбольш старажытнай, шырокавядомай рускім63 і ўкраінцам64.