КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
У старажытнасці для захавання збожжа славяне звычайна карысталіся жытнымі ямамі, аб чым сведчаць упамінанні аб «жмтных ямах» у «Праўдзе Рускай»116. ■ Сяляне з двухрогімі драўлянымі віламі («сахаром»). Вёска Бучын. Заходняе Палессе. 1920-я гг. ■ Юнакздвухрогімі драўлянымі віламі («сахаром») каля варот гаспадарчай пабудовы. Вёска Лагішын Пінскага павета Мінскай губерні. 1938 г. Фота Д. Георгіеўскага ■ Ручны шуфлік для веяння зерня. Мястэчка Крэва Смаргонскага раёна Гродзенскай вобласці. Фота Л. І.МІнько ■ Шуфлік («веялка») для правейвання зерня. Вёска Парэ Пінскага раёна Брэсцкай вобласці. Пачатак XX ст. Выкарыстанне ў старажытнасці на беларускіх землях зернявых ям пацвярджаюць і археалагічныя раскопкі селішч і гарадзішч117. А. Гваніні ў XVI ст. пісаў, што беларусы і літоўцы, сабраўшы збожжа і змалаціўшы яго, зберагаюць яго ў ямах пад зямлёй, «старанна для гэтага вырытых пад прыкрыццём лясоў і знутры добра вылажаных карой дрэў»118. У час Паўночнай вайны, калі тэрыторыя Беларусі была арэ- най барацьбы паміж Швецыяй g і Расіяй, армія шведскага караля Карла XII прайшла па тэрыторыі цэнтральнай Беларусі з заха- ■ Дапаможныя прылады для веяння і малацьбы: a граблі з прамой галоўкай, вёска Моталь Іванаўскага раёна Брэсцкай вобласці; б граблі з выгнутай галоўкай, вёска Акропна Драгічынскага раёна Брэсцкай вобласці; в вілы двухі трохзубыя; г, д — вілы трохзубыя з процівашыпам, вёска Харомцы Акцябрскага раёна Гомельскай вобласці Работнікі з панскімі дзецьмі. Палессе. Пачатак XX ст. Свіран. Вёска Зязер’е Лагойскай воласці Барысаўскага павета. 1923 г. Фота Л.У. Дашкевіча Стары свіран. Вёска Матылі Васілішкаўскага раёна Гродзенскай вобласці. 1954 г. Фота М. Я. Грынблата Клець. Вёска Рэчыца Столінскага раёна Брэсцкай вобласці. 1953 г. Фота М.Я.Грынблата Плеценыя ёмістасці з лазы і саломы для захавання збожжа і круп: кораб, Лепельскі раён Віцебскай вобласці; шыян, Слонімскі раён Гродзенскай вобласці ду на ўсход, рабуючы насельніцтва. Камандуючы рускай арміяй князь А. Меньшыкаў даносіў Пятру I, што шведы падвяргаюць сялян катаванням, патрабуючы паказаць ямы, дзе схавана збожжа119. A. К. Мейер у канцы XVIII ст. заўважыў, што мясцовыя сяляне абмалочаны хлеб ссыпаюць для захоўвання ў ямы, а іншыя ў амбары120. У гэтых ямах, як адзначаў у сярэдзіне XIX ст. П. Баброўскі, збожжа магло захоўвацца некалькі гадоў без усякай порчы121. Захаванне збожжа ў ямах Е. Раманаў тлумачыў не толькі імкненнем захаваць галоўны прадукт харчавання ад пажараў, але і параўнальнай лёгкасцю вырабу ям, бо «дрэва зусім не патрабуецца, што важна пры недахопе лясных матэрыялаў»122. Але, на наш погляд, у старажытнасці захаванне збожжа ў ямах перш за ўсё было выклікана імкненнем зберагчы яго ад рабавання, бо, як заўважыў А. Гваніні, капалі іх «пад прыкрыццём лясоў». ■ Захаванне збожжа і мукі ў клеці. Вёска Паплаўкі Лепельскага раёна Віцебскай вобласці. Фота П. М.Захаранкі Месца для хлебнай ямы выбіралі ўзвышанае. Спачатку капалі круглую шыйку ямы папярэчнікам прыблізна % аршына. Калі пракопвалі шыйку ў 1 аршына глыбіні, пачыналі падварочвацца ў бакі, для ўтварэння самой ямы. Гэта частка работы была самая цяжкая. Калі бакі ямы былі пашыраны так, што чалавек мог у ёй паварочвацца, то работа ішла спорна і два капальшчыкі за два дні маглі выкапаць яму на сто чвэрцяў збожжа. Унутранасць ямы мае від гарлачыка або яйца, пастаўленага тупым канцом уверх, а вострым уніз і ўгары шыйку. Велічыня ямы была адвольная, у залежнасці ад патрэбы. Калі яма была выкапана, яе гадзіны дзве абпальвалі саломай або сухім галлём для закалкі бакоў ад вільгаці. Часам бакі ямы абмазвалі яшчэ глінай і зноў абпальвалі, што засцерагала яе ад мышэй і іншых земляных жывёл. Затым шыйку ямы закладвалі дошкамі, іх засцілалі слоем саломы, на якую насыпалі зямлю, каб паветра не мела доступу да запаса збожжа. Над зямлёй для лепшай засцярогі ад вільгаці рабілі невялікі зруб са страхой. У такіх ямах без усякай небяспекі ад марозу, вільгаці і мышэй захоўвалі збожжа і бульбу. Але выймалі збожжа з ямы толькі ў сухое надвор’е123. У сярэдзіне XIX ст. зерневымі ямамі для захавання збожжа і бульбы карысталася ўжо невялікая колькасць сялянскіх гаспадарак, але яны сустракаліся яшчэ амаль на ўсёй тэрыторыі Беларусі, асабліва на поўдні і паўднёвым захадзе. Так, I. Эрэміч у сярэдзіне 1860-х гг. адзначаў, што «зерневы хлеб і бульбу ў многіх месцах Палесся сяляне захоўваюць у земляных ямах»124. Думка аб стварэнні запасных хлебных магазінаў упершыню была выказана Пятром I. Кацярына II гэтую ідэю ўвасобіла ў жыццё, заснаваўшы іх у гарадах і дзяржаўных уладаннях. Далейшымі ўрадавымі пастановамі запасныя магазіны былі арганізаваны ва ўсіх расійскіх губернях і ў маёнтках для прыгонных памешчыцкіх сялян. Пасля восеньскай уборкі ўраджаю кожная сялянская гаспадарка адсыпала ў магазін па 4 пуды збожжа на кожнага члена сям’і125. Сутнасць іх складалася ў тым, што сяляне засыпалі туды насеннае збожжа. Калі год быў ураджайны, магазіны скуплялі яшчэ ў сялян збожжа, забяспечваючы ім збыт, а пры неўраджаі не давалі цэнам на хлеб падымацца. Наглядаць за станам хлебных магазінаў у маёнтках было даручана наглядчыку, які выбіраўся дваранствам кожнага павета. У падмацаванне харчовых запасаў на выпадак неўраджаю ў губернях былі створаны грашовыя фонды і грамадскія ворныя землі. Распараджэнне харчовымі запасамі і грашовымі капіталамі было ўскладзена на губернскія камісіі народнага харчавання126, створаныя пры Міністэрстве ўнутраных спраў. Павятовыя прадвадзіцелі дваранства штогод да 1 кастрычніка прадстаўлялі ў Камісіі народнага харчавання дадзеныя аб ураджаі зерневых, гародніны і садавіны, а члены камісіі прымалі меры па забеспячэнню насельніцтва харчаваннем да новага ўраджаю127. Такім чынам, у XIX ст. грамада буйнай вёскі або сяляне некалькіх больш дробных паселішчаў мелі запасны збожжавы магазін (па-сялянску «гамазею»), заснаваны памешчыкам для сваіх прыгонных сялян. Кожны гаспадар уносіў у яго пэўную колькасць збожжа за ўсіх сваіх сямейнікаў (асяніны). Калі хтосьці не мог унесці ўсю вызначаную колысасць збожжа, то дасыпаў пан128. ■ Прыстасаванні для ручной малацьбы (акалоту) збожжавых кулыур: - козлы драўляныя для абівання снапоў, вёска Ушчэлёпкі Расонскага раёна Віцебскай вобласці; — драбіна, вёска Рыскаў Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці. Малюнак С. Ц.Гунько ■ Зерневая яма: a паверхня зямлі; ■ Зернавая яма. Гомельскі павет Магілёўскай губерні. Малюнак С. Ц. Гунько б шыйка ямы ў папярэчніку 3/4 аршына і ўглыбіню 1У2 аршына; в яма ў 2 сажні глыбіні і ў У2 сажня ў папярэчніку; г сцены зруба над ямай; д страха зруба; е бугор зямлі вакол зруба ямы і над дошкамі перакрыцця ўваходуўшыйкуямы. Малюнак Ю.А. Павалія Напрадвесні кожны з сялян мог пазычыць з ссыпнога магазіна патрэбнае яму зерне, якое мералі спецыяльнай меркай пад брусок (пад шчорк), а пасля жніва павінен быў вярнуць яго той жа мерай, але «з каптуром» (з верхам). Пад наглядам старасты вёскі магазінам загадваў панскі цівун, які, будучы непісьменным, рабіў зарубкі на кавеньцы (бірка) аб прыходзе і выдачы збожжа, а дворны пісар запісваў гэтыя дадзеныя ў кнігу, выдадзеную губернскай камісіяй народнага харчавання на чале з куратарам, які перыядычна рэвізаваў сялянскі ссыпны магазін129. Збожжавы магазін размяшчаўся звычайна пасярод вёскі і звонку мала чым адрозніваўся ад свірна ў панскім двары. Будавалі яго звычайна з лепшага будаўнічага матэрыяла на палях (штандарах) паўмятровай вышыні над зямлёй. Падлогу рабілі падвойную са смалістых дошак, крылі драніцамі, гонтам, саломай або чаротам (трыснягом). Унутры знаходзіліся стацыянарна ўбудаваныя вялікія скрыні (засекі) на азімае і яравое збожжа130. Пасля рэформы 1861 г. адказнасць за стан ссыпных магазінаў была ўскладзена на валасныя органы сялянскага самакіравання і яго службовых асоб. Валасны грамадскі магазін павінен быў забяспечыць збожжам сялян воласці ў выпадку неўраджаю, вызванага засухай або якім-небудзь іншым прыродным бедствам. Загадваў грамадскім ссыпным магазінам выбраны на тры гады сельскім сходам селянін (гамазейшчык), які пад наглядам валаснога старасты прымаў і выдаваў збожжа. Кантраляваў магазін валасны старшыня. Таму, прымаючы магазін ад свайго папярэдніка, старшыня перамяраў збожжа, а потым зрэдку рэвізаваў магазін пры дапамозе валаснога пісара. За дзейнасцю валасных службовых асоб сачылі павятовыя і губернскія ўлады, пачынаючы ад міравога пасрэдніка і прадвадзіцеля дваранства да губернскай камісіі народнага харчавання131. Для захавання ўсходжасці збожжа ўссыпных грамадскіх магазінах яго запас сяляне штогод замянялі на свежы (калі збожжа засыпалі сырамалотным), а ў мясцовасцях, дзе збожжа ў ссыпны магазін паступала прасушаным з асецяў (ёўняў), яго замянялі праз два гады. Гэтыя правілы чыталі і тлумачылі сялянам на валасных і вясковых сходах, яны былі вывешаны пад шклом у кожным валасным праўленні132. У 1876 г. у запасных хлебных магазінах Гродзенскай губерні былі знойдзены насякомыя, якіх сяляне празвалі «ваўчкамі». Гэтыя шкоднікі знішчалі зерне азімага і яравога збожжа да шкарлупы. Самка «ваўчка» адкладвала па яйку ў кожнае зерне, але не апускалася глыбей 4—6 вяршкоў у кучу збожжа. Праз некалькі дзён з яйка выходзіла лічынка, якая пажырала ўсю ўнутранасць зерня, потым яна ператваралася ў кукалку, з якой праз дзесяць дзён выходзіла ўвыглядзе жучка. Перыяд развіцця насякомага працягваўся ад шасці да сямі нядзель. Шкоднік не выносіў святла і холаду, таму яго размнажэнне папярэджвалі праветрываннем зерня ў ясныя і марозныя дні. Знішчыць насякомага можна было і прасушкай збожжа ў печы, але тады зерне станавілася непрыгодным для сяўбы. ■ Грамадскі хлебны магазін («гамазея»). Вёска Парэчча Iгуменскага павета Мінскай губерні. 1905 г. Фота В. К. Косткі Калі ў хлебным сялянскім магазіне заводзіліся «ваўчкі», зерне вяршкоў на шэсці здымалі і аддзялялі ад астатняга, яшчэ не пашкоджанага. Знятае зерне сяляне прасушвалі ўпечах, а непашкоджанае праветрывалі на сонцы і марозе133. Да 1891 г. у пяці беларускіх губернях налічвалася 5546 грамадскіх хлебных магазінаў, у якіх захоўвалася 4406122 асьміны134 збожжа. На будоўлю і ўтрыманне гэтых магазінаў сяляне выдаткоўвалі значныя сродкі, але лічылі збожжа з гэтых магазінаў дрэнным па якасці і стараліся не выкарыстоўваць яго на пасевы135.