КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Вёска Вуйвічы Пінскага павета Мінскай губерні. Канец XIX пачатак XX ст. Фота І.А.Сербава ■ «Астроўе» з закладзенымі для прасушкі снапамі. Вёска Янкавічы Расонскага раёна Віцебскай вобласці. 1954 г. Фота М.Я. Грынблата з поля снапы. Інвентар маёнтка Андрэя Бабраўніцкага (1582 г.) гумном называе месца, на якім размяшчалася «озередовь переплотов'ь пятьдесять, между переплотамн одрнна саломай крыта м саломай напхана; у канцы одрнны осетн две протмвь себе, между нммн токь, двое вороть до него, накрыта саломай; у концы тыхь осетей клетка саломой накрыта где ссыпають мяклну; пасяродь гумна токь велмкнй зь засекамм, до него двое вороть...; у вороть другнх'ь жнтннкм два, одзмн'ь накрыты саломай, а другл лубамь зь драннцамм»85. На працягу XIX ст. тэрмін «гумно» на большай частцы тэрыторыі Беларусі замацаваўся толькі за пабудовай для захоўвання і абмалоту збожжа. Аднак паўсюднага пашырэння ён не атрымаў. У Віцебскай і на поўначы Магілёўскай абласцей такі гаспадарчы будынак называлі «токам», у многіх раёнах Брэсцкай і на захадзе Гомельскай абласцей — «клуняй», на памежжы з Латгаліяй — «рыгай»86, у Мінскім павеце — «сырабойняй», бо тут малацілі збожжа сырамалотам, без папярэдняй сушкі ў сушыльні87. Гумно ўяўляла сабой вялікае зрубнае збудаванне з высокай страхой у форме падоўжанага прамавугольніка (шырынёй 5,5—18,5 м, даўжынёй 7—23 м), квадрата, зрэдку мнагагранніка88. У Магілёўскай, Віцебскай, на поўначы Гомельскай і часткова Мінскай абласцей яно мела ўнутры або знадворку агнявую сушню для снапоў (асець, ёўню). 3 мэтай проціпажарнай бяспекі гумно выносілі ў канец сядзібнай зямлі, а па магчымасці — і за яе межы. Страха гумна часцей за ўсё мела сошную канструкцыю, з адносна пастаянным прагонам паміж сохамі ў 3-4 м. Сохі — высокія слупы з развілкай уверсе — ставілі ўнутры ўздоўж усёй пабудовы папарна двума радамі. Верхнія іх канцы злучаліся ўздоўж шлегамі («кладзь», «правілы»), пакладзенымі ў развілкі, а ўпоперак — бэлькамі, на якія ставілі дзядзькі («чапёлкі», «казлы»), звязаныя зверху цэнтральнай шлегай — асновай будучага вільчыка. На вільчыкавую шлегу навешвалі кручча (доўгія жэрдкі з крукамі). Ніжнія канцы крукоў апускаліся на верхні вянец сцяны. Уздоўж схіла страхі, які ўтваралі крукі, прывязвалі радамі паплёт (тонкія жэрдкі). Крылі гумны саломай, прывязваючы снапкі да паплета каласамі ўніз («пад колас»), або каласамі ўверх («пад шчотку», «пад грабёнку»). Стрэхі звычайна былі чатырохсхільныя, радзей — з усечаным зверху франтонам. Сошная канструкцыя страхі гумна (клуні) на Заходнім Палессі ў пачатку XX ст. пачала замяняцца страпільнай, прайшоўшы прамежкавы этап паўсошкавай канструкцыі89. Бярвёны вянцоў зруба гумна злучалі вуглом «з астаткам». На прагонах сцен праз кожныя 2,5—3 м ставілі шулы. Бярвёны закладвалі ў шулы ў закід і не падганялі шчыльна адно да аднаго, што забяспечвала ў гумне свабодную цыркуляцыю паветра і значна паскарала сушку неабмалочанага збожжа. Уязныя аднастворкавыя або двухстворкавыя дашчаныя вароты ў гумне рабілі з тарца, а выязныя — у сярэдзіне падоўжанай сцяны, каб калі згрузяць з воза снапы, не трэба было разварочвацца. Гэта таксама дазваляла веяць збожжа пры любым напрамку ветра пры двух адкрытых варотах. К. Машынскі апісаў клуню (гумно) на Палессі з чатырма варотамі90. У цэнтры гумна паміж сох рабіўся ток — глінабітная пляцоўка для малацьбы. Справа і злева ад тока ўздоўж гумна цягнуліся застаронкі (староны), якія служылі для складвання прывезеных з поля снапоў. Часта застаронкі ад тока аддзяляліся невысокім, у некалькі бярвёнаў, зрубам91. Слова «ток» мае старажытнае паходжанне. У «Слове аб палку Ігаравым» яно ўжываецца ў вобразным апісанні бітвы: «На Неммзе снопы стелют головамм ... на тоце жмвот кладут, веют душу от тела»92. Для захавання ніжніх снапоў ад вільгаці ў застаронках на 20—30 см над зямлёй масцілі падлогу з няшчыльна прылягаючых адна да адной жэрдак93. На Беларусі былі пашыраны гумны двух тыпаў: з сушняй для збожжа і без сушні. У Віцебскай, Магілёўскай, Гомельскай і часткова Мінскай абласцях перад малацьбой збожжа сушылі ў сушнях — асецях і ёўнях94. Асець (восець) — старажытная гаспадарчая пабудова для сушкі збажыны, канапель, лёну. Згодна інвентарам маёнткаў асеці ставілі асобна ад будынка, дзе малацілі збожжа, або прыбудоўвалі да яго глухой тарцовай сцяны. Гэта было квадратнае ўплане двух’яруснае збудаванне, рубленае ў просты вугал з астаткам. Упоравень з глінянай падлогай ніжняга яруса рабілі невялікую квадратную адтуліну, праз якую выграбалі выпаўшае пры сушцы зерне. Замест дзвярэй на ўзроўні 7—8 вянца рабілі вялікую адтуліну ўверхні ярус, праз якую залазілі ўасець, падавалі снапы і ўстанаўлівалі іх для сушкі на каласнікі («цапкі»). Пад асеццю выкопвалі яму, у якой знаходзілася печ, абкладзеная каменнем. Пры топцы нагрэтае паветра праз люхты трапляла ў верхні ярус, дзе знаходзілася збожжа. У час сушкі верхняя і ніжняя адтуліны шчыльна зачыняліся95. ■ Асець. Вёска Вялікія Хутары Краснапольскага раёна Магілёўскай вобласці. 1955 г. Фота Л.А.Малчанавай 3 сярэдзіны XIX ст. двух’ярусныя асеці сталі паступова выцясняцца ёўнямі, што, відаць, было звязана з ростам насельніцтва і драбленнем сялянскіх зямельных надзелаў. У гэтых умовах ёўня як збожжасушыльня стала цалкам задавальняць патрэбы дробнай сялянскай гаспадаркі. Але ў многіх вёсках на Магілёўшчыне і Гомельшчыне па традыцыі ёўня захавала назву «асець». Ёўня — больш простая і значна меншая па памеру сушня для збожжавых культур, лёну і канапель. Гэта квадратнае ў плане (звычайна 2,5 х2,5 м) аднаяруснае зрубнае збудаванне з тонкіх бярвенняў з імшанымі сценамі, плоскай столлю, зверху засыпанай слоем зямлі, і шчыльна падагнанымі дзвярамі. Будавалі яе ўнутры гумна на адлегласці 1—1,5 м ад тарцовай сцяны, процілеглай уязным варотам. У правым ад уваходу кутку ёўні выкопвалі неглыбокую яму, дзе складалі з камення або збівалі з гліны печ, якая тапілася па-чорнаму. Злева ад уваходу на вышыні прыблізна 1 м ад глінянай падлогі на сценах былі ўмацаваны дзве бэлькі, па якіх свабодна перамяшчаліся жэрдкі («цапкі», «цапнікі», «каласнікі»). На цапкі камлём уніз ставілі для сушкі снапы збожжа. Калі снапы насаджвалі на цапкі ў два рады, то верхні рад снапоў ставілі каласамі ўніз, а камлём угору. ■ Гумно. Вёска Гваздовічы Пастаўскага раёна Маладзечанскай вобласці. 1954 г. Фота М.Я.Грынблата Амаль на ўсёй тэрыторыі Брэсцкай і Гродзенскай абласцей і ў паўднёвых раёнах Мінскай вобласці, дзе клімат дазваляў высушваць збожжа ў полі і круглы год захоўваць яго ў стагах (скірдах), гумны былі значна меншымі па памерах, бо прызначаліся толькі для абмалоту зерневых культур. На гэтай тэрыторыі гумны называлі «клунямі» і будавалі без сушняў, а збожжа ў іх малацілі сырамалотам. Клуня часам непасрэдна прымыкала да іншых гаспадарчых пабудоў сялянскага двара96. 3 поля збожжа звозіліў гумно на калёсахз высокімі бартамі-рашоткамі («мажары», «драбіны», «рэды»). Звычайна снапы на возе ўкладвалі радамі каласамі ўсярэдзіну. Каб не абіваць зерне, снапы ніколі не ўтоптвалі. Накладзены воз зверху прыціскалі жэрдзю («рублём»), якая была даўжэйшай за калёсы і мела на канцах зарубкі. У гэтыя зарубкі закладвалі вяроўкі і, моцна нацягнуўшы іх, спераду і ззаду прымацоўвалі рубель да калёс. На воз можна было ўскласці прыблізна дзве капы снапоў. Па сведчанні П. Баброўскага, у Гродзенскай губерні ў сярэдзіне XIX ст. сяляне пры перавозцы збожжа з поля трацілі каля 1 працэнта зерня97, але ў пачатку XX ст., калі зямельныя надзелы зменшыліся, калёсы пры перавозцы снапоў з поля звычайна засцілалі посцілкай, а ў гумне з яе вытрасалі зерне, якое высыпалася з каласоў па дарозе98. ■ Гумно. Вёска Угарэвічы Ганцавіцкага раёна Брэсцкай вобласці. 1968 г.Фота І.М.Браіма ■ Копкі і снапы збожжа каля хлява. Вёска Якімава Слабада Рэчыцкага павета Мінскай губерні. 1912 г.Фота І.А.Сербава Закладка снапоў у гумно суправаджалася ўбеларусаў шэрагам магічных дзеянняў. У Слонімскім павеце Гродзенскай губерні ўдзень, калі пачыналі звозіць у гумно снапы, гаспадар браў з сабой бохан хлеба, загортваў яго ў чысты абрус, клаў на таку каля дзвярэй з мэтай, каб у хаце ніколі не пераводзіўся хлеб («Каб новы хлеб заўжды ўязджаў на старым»), і каля яго правозіў у гумно першы воз жыта. Затым асвячаў месца для кладкі снапоў вадохрышчанскай вадой і клаў туды камень (каб мышы не ■ Гумно. Вёска Вялікія Хутары Краснапольскага раёна Магілёўскай вобласці. 1955 г. Фота Л.А. Малчанавай елі збожжа) і медную манету (каб у сям’і заўсёды былі хлеб і грошы). Затым першы сноп развязваў і, раздзяліўшы надвая, клаў у застаронак крыжападобна. Астатняе збожжа складаў без усялякіх абрадавых дзеянняў". У іншых месцах Беларусі сяляне запаміналі, у які дзень тыдня было свята Благавешчання і першы воз снапоў жыта стараліся прывезці ў гумно менавіта ў гэты дзень тыдня. Калі складалі снапы ў гумне, то не размаўлялі паміж сабой, каб мышы не заводзіліся і не елі збожжа100. Сяляне Пружанскага павета Гродзенскай губерні нічога не елі ў клуні (гумне), бо тады, па існуючым тут павер’і, мышы будуць цэлую зіму есці «сторону»101. У паўднёвых раёнах Беларусі заможныя сяляне звозілі снапы на прыгуменне (якое тут насіла назву «гумно», «гумніско») і складвалі іх там у стагі. Тэрыторыю прыгумення абносілі плятнём, а часам яшчэ абкопвалі ў проціпажарных мэтах канавай. 3 мэтай засцярогі ад грызуноў хлебныя стагі ставілі на памост («под», «падок») — укапаныя ў зямлю чатыры дубовых слупкі, якія болып за аршын выступалі над зямлёй. Надземную частку слупкоў старанна і гладка саскаблівалі, каб грызуны не маглі дабрацца да снапоў. Зверху слупкоў клалі шырокія чатырохкутныя кускі дошак («кружкі»), а на іх — два драўляных брускі, якія сваім цяжарам прыдаўлівалі «кружкі» да слупкоў. На брускі клалі тоўстыя аднолькавай даўжыні жэрдзі і прыкрывалі іх хворастам, каб каласы не звешваліся пад стог. На такі падок клалі прывезеныя з поля снапы. He кожны селянін мог добра «скідаць стажка», і старыя ганарыліся гэтым уменнем102. Закладку стажка звычайна рабіў сам гаспадар: узлезшы на падок, ён клаў крыжападобна чатыры снапы на самай сярэдзіне пад каласамі ўсярэдзіну. Затым крапіў іх святой вадой і, зняўшы шапку, прыгаворваў: