КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Hi адна сялянская гаспадарка не абыходзілася без пасеваў канапель. з канаплянага валакна (пянькі) вілі вяроўкі, аборы для лапцей, плялі шлеі для коней. Болып мяккая пянька з мужчынскіх раслін канапель ішла разам з ільнянымі ачосамі на выраб тоўстага «зрэбнага» палатна, з якога шылі мяшкі і дзяругі. У пост канапляны алей, тоўчаныя каноплі і канаплянае малако (разведзеныя ў вадзе тоўчаныя каноплі) ужываліся сялянамі як заправа да посных страў108. Пад каноплі звычайна адводзілі ўчасткі за агародамі, дзе вырошчвалі розную гародніну. Гэта так званыя «канаплянікі», на якіх іх сеялі з году ў год. У другой палове XIX ст. пад канаплянікамі ў Магілёўскай губерні было занята 2 працэнты ўсёй ворнай надзельнай зямлі109. Каноплі вельмі патрабавальныя да ўгнаення глебы. Звычайна пад іх сяляне клалі праз год не менш як 400 вазоў гною на дзесяціну. 3 гэтай прычыны ні адна палявая культура не магла чаргавацца з каноплямі. Ад празмернага ўгнойвання ўсе збожжавыя і гарох, калі сеяліся пасля канапель, палягалі і замест ураджаю атрымлівалася адна падапрэлая салома, а бульба ішла ў націну. Гэта прымушала сялян сеяць каноплі на адным і тым жа месцы. Часам каноплі сеялі на агародах, дзе яны з’яўляліся цудоўнай папярэдняй раслінай для любой агароднай культуры, бо заглушалі пустазелле і пакідалі пасля сябе чыстую і добра разрыхленую глебу для гародніны110. Бульбу сяляне садзілі за сахой праз дзве баразны ў трэцюю недалёка ад сядзібы на прысельных палях. У канцы XIX — пачатку XX ст. бульбу садзілі ўжо за плугам праз баразну, а для абворвання выкарыстоўвалі спецыяльныя сошкі111. Клубні бульбы пры пасадцы клалі не на дно баразны, а збоку ў разрыхленую зямлю, каб аблегчыць прарастанне і пранікненне ў глебу каранёў. У канцы XIX ст. быў пашыраны спосаб пасадкі бульбы «пад нагу», калі саджальшчык, паклаўшы бульбіну ў рыхлую зямлю, наступаў на яе нагою. За саджальшчыкам ішоў араты з сахою і злёгку завальваў пасаджаную бульбу зямлёй112. Другім спосабам была пасадка бульбы «пад шапку», пры якім саджальшчык ішоў за аратым і кідаў у разрыхленую зямлю баразны бульбу, а за ім другі работнік граблямі заграбаў на клубні гной113. Пасля заканчэння сяўбы яравых культур і пасадкі бульбы ўсе свае сілы сяляне накіроўвалі на вываз гною на папар і яго апрацоўку пад сяўбу азімага жыта. Сялянскі, або выганны, папар — поле пасля ўборкі яравых культур, якое да сярэдзіны лета наступнага года служыла пашай для свойскай жывёлы. Сялянскі папар меў значныя недахопы. Па-першае, глеба моцна ўшчыльнялася восенню пасля ўборкі яравых пасеваў і зімой пад ціскам снегу, а асабліва вясной ілетам утоптваннем жывёлы. Па-другое, на ім бесперашкодна расло пустазелле, значная частка якога да паловы лета паспявала і абсемянялася, павялічваючы ў зямлі і без таго яго велізарны запас. На пачатку XIX ст. большасць памешчыкаў таксама вялі трохпольную збожжавую гаспадарку, але многія з іх замест выганнага папару засявалі ўчастак кармавымі травамі, якія касілі ў час красавання, што не давала магчымасці абсемяніцца пустазеллю. Пасля касьбы ўчастак некалькі разоў пераворвалі пад сяўбу азімага збожжа. Сцёблы і карэнне скошаных пасяўных траў і пустазелля ад некалькіх перапашак драбіліся, змешваліся з зямлёй і, перагніваючы, рабілі глебу больш рыхлай114. Выганны папар утрымліваўся ў сялянскай гаспадарцы амаль да пачатку XX ст. выключна з прычыны недахопу сенажацяў і выганаў, каб мець хоць якую кармавую плошчу для жывёлы. Паводле сведчання П. Баброўскага, у Гродзенскай губерні папар першы раз аралі і баранавалі каля сярэдзіны мая (ст. ст.)115, а на Віцебшчыне — з пачаткам Пятроўскага посту, калі на «парыну» (папар) вывозілі гной і сахой «узнімалі» яго, заворваючы гной і пераварочваючы ўніз і на бок леташні дзёран. У такім стане папар пакідалі да канца першых сенакосаў. За гэты час дзёран разам з гноем «падаправаў» і разбураўся, а з ім згнівала і трава, што вырасла на папары. Управіўшыся з сенакосамі на балоцістых месцах, папар баранавалі, расцярэбліваючы «ўзмёты» і прыводзячы поле ў стройную «раўнядзіну». Пасля папар зноў пакідалі на тры-чатыры тыдні, пакуль займаліся другім сенакосам. У канцы ліпеня папар другі раз аралі («мяшалі») сахою. «Мяшанне» рабілі на большую глыбіню, чым заворванне гною, бо пры мелкім ворыве не адбывалася перамешванне зямлі і згніўшага гною, а пры ■і Пасадка бульбы спосабам «пад шапку»: селянін арэ зямлю на валах,жанчына кідае ў баразну бульбу, хлопчык зграбае на бульбу гной. Пачатак XX ст.Заходняе Палессе.Фота Э.Яленскай аднолькавай глыбіні «мяшання» з узмётам папару часткі гною, ржышча, травы, якія не паспелі згніць, былі б вывернутыя наверх. Дзякуючы таму, што зямля добра «ўпрэла» і была дастаткова разрыхленай першым ворывам і баранаваннем, «мешань» ішла ўдвая хутчэй і яе звычайна заканчвалі за адзін-два тыдні да Спаса. Па гэтай «мешані», даўшы зямлі «адляжацца», сеялі азімае жыта ўтры паўсюдна вядомыя тэрміны: ад 7 да 15 жніўня па старым стылі (ранняя сяўба), ад 16 да 29 жніўня (сярэдняя) і ад 1 да 14 верасня (позняя сяўба)116. Сярэдні і позні тэрміны сяўбы лічыліся ненадзейнымі і называліся «хвашчавымі». Сяляне казалі: «Ранняя сяўба часам падманяе, а позняя — ніколі: ураджай ад яе заўжды кепскі». Выключная шкоднасць позніх тэрмінаў сяўбы жыта заключалася ўтым, што яно не паспявала восенню прайсці ўсе належныя фазы развіцця і праходзіла іх вясной. Гэта адсоўвала час надыходу жніва, якое ў такім выпадку супадала з уборкай яравых культур і лёну, выклікаючы напружанне з чаргаваннем работ і размеркаваннем працоўнай сілы. У Барысаўскім павеце Мінскай губерні сяляне ніколі не сеялі жыта пасля 15 верасня, хаця ўпаўднёвых паветах гэтай жа губерні рабілі гэта да пачатку кастрычніка117. На Магілёўшчыне галоўная, найбольш масавая сяўба жыта адбылася пасля 15 жніўня паміж святамі Спас і Прачыстая 118. Але пачатак і заканчэнне сяўбы шмат у чым залежалі ад кліматычных умоў года, таму сяляне гаварылі: «Хто з календара сеіць, той мала веіць, а хто глядзіць на месяц, той у дяжыня месіць»119. Для сяўбы жыта выкарыстоўвалі насенне з найлепшага ўчастка поля з апошняга ўраджаю. Яго часта не сушылі ў ёўні (асеці), а вымалочвалі акалотам (хвастаннем) аб край бочкі або спецыяльнай рашоткі, бо пры малацьбе цэпам частка зерня драбілася. На Спаса ў царкве асвячалі дажынкавы вянок або каласы з дажынкавага снапа, зерне з якіх абавязкова змешвалі з насенным жытам. ■ Сяўба жыта.Аляксандр Тарасевіч. «Кастрычнік». Ілюстрацыя да кнігі «Малітвы Маці Боскай Марыі...». 1672-1677 гг. Сяўба азімага жыта, якое з’яўлялася галоўным прадуктам харчавання і асноўнай збожжавай культурай сялянскай гаспадаркі цягам многіх стагоддзяў, суправаджалася ў беларусаў асабліва шматлікімі элементамі земляробчай магіі. Засеўкі жыта адбываліся ўрачыста. Ехалі на «засеўкі» як мага раней, калі вёска яшчэ спала, таму што баяліся, каб хто-небудзь не перайшоў дарогі, не сустрэлася баба з пустым вядром, бо тады на ніве будзе шмат прагалін, пустых, незасеяных мясцін. Пасля заканчэння першага дня сяўбы («засевак») спяшаліся дадому, дзе гаспадыня ладзіла святочную вячэру, на якую запрашалі радню і суседзяў. Гаспадары стараліся, каб на стале ўсяго было ўдосталь дзеля таго, каб ніва была ўраджайнай120. На Гродзеншчыне, перад тым як ехаць сеяць жыта, селянін мыўся, надзяваў чыстую кашулю (каб жыта было чыстае), еў кашу (каб жыта было густое), браў з сабой ў поле хлеб, які называўся «засеванным» і які пасля прыезду з нівы дадому з’ядаўся ўсёй сям’ёй, клаў у калёсы мяшок з зернем, невялікі пучок саломы і кошык гною. Падрыхтаваўшы ўсё, селянін ішоў у хату, маліўся Богу і ад’язджаў у поле. На сваёй паласе ён зноў маліўся і са словамі «Благаславі, Божа!» прыступаў да сяўбы. Пасеяўшы і забаранаваўшы насенне, сейбіт рассцілаў прывезеную салому ўпоперак сваёй паласы («каб жыта расло-гнулася»), а па краях разасланай саломы раскідваў прывезены ў кошыку гной («каб ён краў ад Бога ўраджай»). Затым сахой ён праворваў невялікі крыж на ніве, маліўся зноў Богу і вяртаўся дадому, дзе гаспадыня прыгатавала святочную вячэру, на якой абавязкова павінен быў быць курыны суп, бульбяная каша, гарэлка і сыр на закуску. Такім жа чынам, як і «засеўкі», адзначалі і канец сяўбы — «дасеўкі»121. На Віцебшчыне поле, на якім збіраліся сеяць жыта, ніколі не аралі ў пятніцу. Паводле сведчання М. Я. Нікіфароўскага, збіраючыся сеяць жыта, селянін гатаваў насенне (сёміны) з вечара і ўкладваў яго разам з «сівалкый» і адным-двума кулямі саломы на калёсы; выязджаў на поле на досвітку ваколічнай дарогай, каб пазбегнуць непажаданых сустрэч. Прыехаўшы на сваю паласу, ён азіраўся, ці няма сведкаў, і, пераканаўшыся, што паблізу нікога няма, хуценька ставіў мяшкі з насеннем на мяжу ці на самай сярэдзіне нівы, насыпаў з мяшка першую сявалку, разбавіўшы «зярняты» жменяй-дзвюма пасвечанага на Спаса жыта, якое прывозіў з сабою ў вузельчыку за пазухай122. Змяшаўшы ў сявалцы пасвечанае зерне жыта з насенным, сейбіт прыгладжваў яго рукой і перахрышчваў. Потым прывязваў да вушка сявалкі загорнуты ў палатно кавалачак артаса (царкоўнага хлеба) або дабравешчанскую просвіру. Калі паблізу нікога не было, надзяваў пачопку ад сявалкі праз галаву на шыю і ішоў да месца пачатку сяўбы. Першыя дзве жмені насення ён раскідваў крыжападобна ў вуглу поля, а потым пачынаў сеяць, ідучы раўнамерным крокам прама па загону і кідаючы зерне жменяй правай рукі то направа, то налева, стараючыся не зрабіць прабелу (абсеву) на якім-небудзь месцы поля123. Сеялі жыта звычайна ў поўню, каб каласы былі поўнымі. Асабліва спрыяльнымі днямі для сяўбы ў Кобрынскім павеце Гродзенскай губерні лічыліся субота і аўторак. Тут існаваў звычай, што першым ў вёсцы павінен быў пачынаць сеяць жыта гаспадар, у якога, паводле меркавання аднавяскоўцаў, была «лёгкая рука». Той, каго прасілі гэта зрабіць, ехаў у поле з боханам хлеба, чыстым абрусам і часта з бутэлькай гарэлкі. На полі ён рассцілаў абрус, клаў на яго хлеб і, стаўшы на калені, маліўся Богу, потым асяняў крыжам раллю і са словамі: «Божа, радзі!» пачынаў сеяць124. Лічылася, каб прыцягнуць ураджай на сваё поле, трэба сеяць пасля суседзяў. Таму на Віцебшчыне сяляне часта выходзілі сеяць жыта разам з суседзямі125.