Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
і напагатоў. Ва ўсіх быў аднолькавы — абыякавы і крыху кплівы выгляд. Праўда, адзін, многа маладзейшы за астатніх, у шэрым фланелевым гарнітуры і сінім гальштуку, паклаў сваю ручку на стол і пазіраў на мяне. На яго трошкі перакошаным твары я не ўбачыў нічога, апроч двух вялікіх і вельмі светлых вачэй, якія ўтаропіліся на мяне без усялякага пэўнага пачуцця. У мяне ўзнікла ўражанне, нібыта я сам гляджу на сябе. Напэўна, ад гэтага дзіўнага ўражання і ад таго, што я проста не ведаў тутэйшых звычаяў, я не зусім добра зразумеў, што адбылося пасля: лёсаваннем выбралі прысяжных, старшыня задаў некалькі пытанняў адвакату, пракурор — засядацелям (кожны раз галовы прысяжных усе разам паварочваліся да суддзяў), потым хутка прачыталі абвінаваўчы акт, у якім я пачуў знаёмыя мне назвы мясцін і імёны людзей, і задалі яшчэ некалькі пытанняў адвакату.
Нарэшце старшыня сказаў, што суд пераходзіць да допыту сведак. Судовы выканаўца пачаў называць прозвішчы, якія прыцягнулі маю ўвагу. Я ўбачыў, як з дагэтуль яшчэ безаблічнага натоўпу адзін за адным уставалі і знікалі за бакавымі дзвярыма дырэктар прытулку, брамнік, стары Томас Перэс, Раймон, Масон, Саламано, Мары. Раней як выйсці, Мары ўсхвалявана махнула мне рукой. Мяне здзіўляла, чаму я не заўважыў іх раней. I тут назвалі апошняе прозвішча, гэта быў Селест. Ён устаў, і я ўбачыў побач з ім тую маленькую жанчыну, якую сустрэў у рэстаране. Яна была ў той самай камізэльцы і, як і тады, мела падцягнуты і рашучы выгляд. Яна пільна глядзела на мяне. Але я не паспеў нічога падумаць, бо слова зноў узяў старшыня. Ён сказаў, што цяпер пачнуцца сапраўдныя спрэчкі бакоў, і таму ён лічыць залішнім прасіць публіку захоўваць спакой. Ён тут, маўляў, дзеля таго каб бесстаронна кіраваць слуханнем справы і садзей-
нічаць яе аб’ектыўнаму разгляду. Прысуд, вынесепы прысяжнымі засядацелямі, мае быць прыняты згодна з духам правасуддзя, і таму пры самым малым інцыдэнце ён, старшыня, вымушаны будзе ачысціць залу.
Спёка павялічвалася, я бачыў, як прысутныя ў зале абмахваюцца газетамі. 3 усіх бакоў чуўся няспынны шолах пакамечанай паперы. Старшыня зрабіў знак судоваму выканаўцу, і той прынёс тры вееры з плеценай саломкі, якія суддзі адразу пусцілі ў ход.
Неўзабаве пачаўся мой допыт. Старшыня дапытваў мяне спакойна і нават, як мне здалося, з пэўнай сардэчнасцю. Мяне зноў папрасілі засведчыць маю асобу, і я, нягледзячы на некаторую прыкрасць, падумаў, што, урэшце, пытанне гэта даволі натуральнае, бо судзіць аднаго чалавека замест другога было б недаравальнай памылкай. Потым старшыня пачаў апавядаць пра тое, што я зрабіў, і праз кожныя тры фразы пытаўся ў мяне:
— Ці так гэта было?
Як таго раіў мне адвакат, я коратка адказваў:
— Так, пане старшыня.
Расказ цягнуўся доўга, старшыня імкнуўся не прапусціць ніякай дробязі. Журналісты ўвесь час пісалі. Я адчуваў на сабе толькі позіркі самага маладога і маленькай жанчыны, што сядзела нерухома, як аўтамат. Прысяжныя на трамвайнай лаўцы ўсе да аднаго глядзелі на старшыню. Нарэшце той кашлянуў, прагартаў яшчэ раз дасье і, абмахваючыся веерам, павярнуўся да мяне.
Ён аб’явіў, што мае задаць мне некалькі пытанняў, якія на першы погляд не тычацца дадзенай справы, але, відаць, звязаны з ёю самым непасрэдным чынам. Я зразумеў, што зараз ён зноў будзе пытацца пра маму, і мне зрабілася нудна. Ён спытаў, чаму я аддаў маму ў прытулак. Я адказаў, што ў мяне не ставала грошай, каб даглядаць яе дома. Тады ён запытаўся, ці
цяжка мне асабіста было перажыць нашую ростань, і я адказаў, што апошнім часам мы з мамай ужо нічога не чакалі адно ад аднаго, як, зрэшты, і ні ад каго наогул, і таму мы хутка прызвычаіліся да новых абставін у нашым жыцці. Тады старшыня сказаў, што болей не хоча паглыбляцца ў гэтыя акалічнасці, і спытаў у пракурора, ці мае ён задаць якія іншыя пытанні.
Той павярнуўся да мяне амаль што спінай і, нават не зірнуўшы на мяне, заявіў, што з дазволу пана старшыні яму цікава было б даведацца, ці меў я намер забіць араба, калі адзін вярнуўся да крыніцы. Я сказаў:
— He.
— Тады чаму ж ён узяў рэвальвер і навошта пайшоў менавіта на гэтае месца?
Я сказаў, што гэта здарылася выпадкова. Пракурор з нейкаю злою ноткай у голасе прамовіў:
— Пакуль што ў мяне ўсё.
Далей усё пайшло крыху бязладна — прынамсі, мне так здалося. Але нарэшце, параіўшыся са сваімі памочнікамі, старшыня абвясціў, што слуханне справы перапыняецца і допыт сведак пераносіцца на другую палову дня.
Я не паспеў яшчэ нічога ўразумець, як мяне вывелі з залы, пасадзілі ў машыну і завезлі ў турму, дзе мяне чакаў абед. Праз некаторы час — якраз калі я, пад’еўшы, пачаў адчуваць, наколькі стаміўся,— па мяне прыйшлі, і ўсё пачалося зноў. Я зноў апынуўся ў той самай зале, перад тымі самымі тварамі. Але цяпер задуха была яшчэ большая, і ў руках у кожнага з прысяжных, у пракурора, адваката і некаторых журналістаў нібы цудам таксама ўзніклі саламяныя вееры. Малады журналіст і жанчына-аўтамат сядзелі на ранейшых месцах. Яны не абмахваліся і толькі моўчкі глядзелі на мяне.
Я абцёр пот, які заліваў мне ўвесь твар, але здолеў прыйсці ў сябе і крыху агледзецца толькі тады, калі ў
залу выклікалі дырэктара прытулку. У яго спыталі, ці былі ў мамы якія скаргі на мяне, і ён адказаў — былі, але ва ўсіх прытулкоўцаў гэта амаль што манія — скардзіцца на сваіх крэўных. Старшыня папрасіў удакладніць, ці папракала мяне мама за тое, што я аддаў яе ў прытулак, і дырэктар зноў сказаў, што — было. Але гэтым разам нічога не дадаў. На наступнае пытанне ён адказаў, што на пахаванні яго больш за ўсё здзівіў мой спакой. Яго папрасілі растлумачыць, што ён разумее пад гэтым словам. Тады дырэктар зірнуў на свае чаравікі і сказаў, што ў той дзень я не выявіў жадання паглядзець на маму і ні разу не заплакаў, а потым — з’ехаў адразу пасля пахавання, не застаўшыся нават пасядзець каля магілы. I яшчэ яго ўразіла, што — як сказаў яму службовец з пахавальнага бюро — я нават не ведаў, колькі маме гадоў. На нейкі момант у зале запанавала цішыня, і старшыня лапрасіў дырэктара пацвердзіць, што ўсё сказанае ім тычыцца менавіта мяне. Дырэктар не зразумеў пытання, і старшыня быў вымушаны растлумачыць:
— Гэтага патрабуе закон.
Потым старшыня запытаўся ў пракурора, ці будуць у яго якія пытанні да сведкі, але пракурор усклікнуў:
— О не! Гэтага дастаткова.
Яго твар свяціўся ад радасці, і ён кінуў на мяне такі пераможны позірк, што — упершыню за апошнія гады — у мяне ўзнікла недарэчнае жаданне заплакаць. Я раптам адчуў, наколькі мяне ненавідзяць усе гэтыя людзі.
Старшыня папытаўся ў прысяжных і адваката, ці, можа, у іх ёсць якія пытанні да дырэктара, і потым загадаў выклікаць брамніка. 3 ім, як і з усімі, паўтарылася тая ж цырымонія. Брамнік увайшоў, хутка зірнуў на мяне і, адвёўшы вочы, пачаў адказваць на пытанні. Ён расказаў, што я не хацеў паглядзець на
маму, што я курыў, спаў, што я піў каву з малаком. Я адчуў, як па зале пракацілася быццам нейкая хваля, і першы раз усвядоміў, што я — вінаваты. Брам,ніка папрасілі яшчэ раз паўтарыць расказ пра каву з малаком і цыгарэты. Пракурор пазіраў на мяне з іранічным бляскам у вачах. Але ў гэту хвіліну адвакат запытаўся ў брамніка, ці не курыў ён разам са мной. Пракурор адразу ўскочыў і катэгарычна запратэставаў супраць такога пытання:
— Нарэшце, хто тут злачынца, і што гэта за метады, якія імкнуцца адно зняславіць сведкаў абвінавачвання і прынізіць іх сведчанні, якія ў любым выпадку застаюцца не меней пераканаўчыя!
Нягледзячы на гэта, старшыня папраеіў брамніка адказаць на пытанне. Стары сумеўся і прабалбатаў:
— Я разумею, што не меў рацыі. Але калі пан прапанаваў мне цыгарэту, я не асмеліўся яглу адмовіць.
Нарэшце ў мяне спыталі, што я хачу дадаць да ўсяго сказанага. Я адказаў:
— Нічога. Акрамя таго, што сведка каж.а праўду. Цыгарэту сапраўды прапанаваў яму я.
Брамнік зірнуў на мяне крыху здзіўлена і з нейкай удзячнасцю. I пасля невялікага вагання заявіў, што каву з малаком прапанаваў мне ён. Адвакат адразу ўскочыў і пераможна абвясціў, што панове прысяжныя ацэняць гэтыя словы, як яны таго заслугоўваюць. Але пракурор тут жа ўзвіўся таксама і з гнеўным абурэннем сказаў:
— Так, панове прысяжныя ацэняць гэтыя словы. I яны прыйдуць да высновы, што чалавек пабочны мог прапанаваць кавы. Але сын мусіў адмовіцца ад яе перад целам той, хто спарадзіў яго на свет.
Брамнік вярнуўся на сваё месца ў зале.
Калі настала чарга Томаса Перэса, судоваму выканаўцу прыйшлося яго падтрымліваць, каб падвесці да
перагародкі перад суддзямі. Перэс сказаў, што, уласна, ведаў толькі маю маці, а мяне бачыў толькі раз, у дзень пахавання. У яго запыталіся, што я рабіў у той дзень, і ён адказаў:
— Разумееце, мне ў тоіі дзень было вельмі цяжка. I я нічога не бачыў. Я не мог нічога ўбачыць праз вялікае гора. Бо для мяне гэта было сапраўды вялікае гора. Аднойчы я нават страціў прытомнасць. I таму я проста не здолеў разгледзець гэтага пана.
Тады пракурор спытаўся, ці бачыў ён, прынамсі, каб я плакаў. I Перэс адказаў — не. Пракурор павярнуўся да мяне і заявіў:
— Панове прысяжныя ацэняць гэта.
Але мой адвакат незалюбіў. Ён устаў і, як мне здалося, пераболылана абыходлівым голасам запытаўся ў Перэса, «ці бачыў ён, што я не плакаў». I Перэс сказаў:
— He.
У зале пачуўся смяшок. I адвакат, закасаўшы адзін рукаў, катэгарычна заявіў:
— Вось вам аблічча гэтага працэсу. Усё тут праўда — і нічога не праўда!
Пракурор сядзеў пануры і моўчкі тыкаў алоўкам у вокладку на дасье.
Пасля пяціхвіліннага перапынку, за час якога адвакат паспеў мне паведаміць, што ўсё пакуль ідзе як найлепш, у залу выклікалі Селеста. Ён выступаў з боку абароны, гэта значыць — за мяне. Час ад часу ён кідаў на мяне позіркі і камячыў у руках панаму. Ён быў у сваім новым гарнітуры, які часам надзяваў у нядзелю, калі мы разам хадзілі на скачкі. Але сёння, па-мойму, ён не надзеў крухмальнага каўняра, бо пінжак, каб схаваць кашулю, быў зашпілены зверху на медны гузік. У яго папыталіся, ці быў я яго кліентам, і ён адказаў:
— Так, але, апроч таго, ён быў маім сябрам.
Што ён думае пра мяне? Што, на яго думку, я — сапраўдны чалавек. Што ён пад гэтым разумее? Кожны сам разумее, што гэта значыць. Ці заўважыў ён, што я — чалавек негаваркі? Ён толькі можа прызнаць, што я ніколі не гаварыў, каб проста мянціць языком. Пракурор запытаўся, ці спраўна я плаціў па рахунках. Селест засмяяўся і сказаў:
— Гэтыя дробязі датычацца т
КНІГІ ОНЛАЙН
