Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
ніка падзей у адным горадзе — Аране. Яго жыхары жывуць кожны сваім жыццём, кожны заняты сваёю справай і па-свойму карыстаецца «ілюзіяй свабоды». Але вось свабодзе настае канец — прыходзіць чума, і людзі апынаюцца твар у твар з няўмольнаю смерцю. Адбываецца размежаванне жыхароў: адны, скаваныя страхам, бяздзейнічаюць і пакорна чакаюць сваёй чаргі, каб трапіць у печ, дзе паляць трупы хворых; другія выбіраюць барацьбу з пошасцю і ўступаюць у санітарныя атрады. Сюжэт рамана, як можна заўважыць, тоіць у сабе два падтэксты: канкрэтна-гістарычны і агульна-філасофскі. У канкрэтна-гістарычным плане чума — гэта карычневая чума фашысцкай навалы, печы — чорныя коміны крэматорыяў, санітарныя атрады — атрады змагароў руху Супраціўлення. У агульна-філасофскім — тым, што ў першую чаргу меў на ўвазе Камю,— горад Аран, дзе аб’яўлены каранцін і які не могуць пакінуць яго жыхары,— гэта ўсё чалавечае грамадства, з якога немагчыма вырвацца чалавеку, а чума — яго лёс, немінучая смерць. Чалавеку застаецца выбраць нешта адно: чакаць сваёй смерці або змагацца з ёю. Камю выбірае барацьбу.
У саракавыя гады Камю шмат працуе, ў драматургіі. Ён правіць напісаную ім яшчэ ў 1938 г. п’есу «Калігула» і піша тры новыя — «Непаразуменне» (1944), «Аблога» (1948) і «Праведнікі» (1949). А пасля вайны — аддаецца тэатру, якім захапляецца яшчэ са студэнцкіх гадоў, робіць пераклады і апрацоўкі твораў Дастаеўскага, Кальдэрона, Фолкнера, Лопэ дэ Вэгі... Ён зноў вядзе пошукі шчасця.
У 1956 і 1957 гадах выходзяць дзве апошнія кнігі пісьменніка аповесць «Падзенне» і зборнік апавяданняў «Выгнанне і царства».
«Падзенне» — вельмі цікавы твор, хоць крытыка дагэтуль яшчэ не можа сысціся на адной думцы: шэдэўр гэта ці, наадварот, няўдача пісьменніка. Ён цікавы тым, што ў пару сваёй літаратурнай сталасці Камю робіцца не такім катэгарычным у ацэнках і хутчэй канстатуе, а не дыктуе, паказвае, а не павучае. Герой «Падзення», Жан-Батыст Кляманс,— двухаблічны Янус, адначасова і пакаяльнік, і суддзя, ад яго прамоў цяжка аддзяліць словы самога аўтара, мэту якога — намаляваць партрэт сучасніка — ён выконвае. Галоўная лінія аповесці, як заўважаў сам Камю,— лёс маладой дзяўчыны, якая ўтапілася ў Сене. Падзенне яе цела ў раку прымушае самаздаволенага адваката Кляманса зразумець сваё маральнае падзенне і пачаць шукаць нейкага выйсця. У канцы кнігі Кляманс кажа, што ён яго знайшоў. Але ў чым яно? У тым, каб быць здольным «змыць з сябе грэх і не зрабіць ніякага намагання, каб ад яго ачысціцца», ці ў тым, каб «пакаяцца і мець права судзіць»? У тым, каб «унікнуць прысуду», ці ў тым, каб «магчы ўсё сабе дазволіць»? Аўтар не дае ніякіх канчатковых вывадаў. Ён прапануе чытачу зірнуць у паказанае яму люстра і зрабіць выбар самому.
Пытанне такога самага выбару стаіць і перад героямі апавяданняў са зборніка «Выгнанне і царства». Яны хочуць жыць у царстве 1 адчуваюць сябе ў выгнанні, кідаюцца паміж злом і дабром («Адступнік»), маўчаннем і спагадай («Нямкі»), сумленнем і абавязкам («Госць»), адзінствам і адзінотай («Ёна»). I калі ўжо здаецца, што яны падыходзяць да нейкай здагадкі, якую можна выказаць пэўным словам, жменя солі забівае ім рот, слова «лопаецца, як бурбалка», яго «немагчыма разабраць», ці іх разумеюць не так, і яны зноў застаюцца адны. Падвёўшы чытача да той уяўнай рысы, за якой можа хавацца выйсце, пісьменнік дазваляе яму самому ступіць гэты астатні крок.
Некалі Камю напісаў: «Шчасце — гэта калі чалавек можа часам забыць пра сябе дзеля другоза». Значыць, і адзінства, і адзінота? Выбар ляжыць пасярэдзіне?
Зміцер Колас
ЧУЖАНІЦА
Раман
Частка першая
I
Сёння памерла мама. Ці, можа, учора, не ведаю. Я атрымаў тэлеграму з прытулку: «Сканала маці. Пахаванне заўтра. Шчыра спачуваем». Тут ладу не дойдзеш. Мабыць, і ўчора.
Прытулак для састарэлых — у Марэнга, за восемдзесят кіламетраў ад Алжыра. А другой гадзіне сяду ў аўтобус і надвячоркам буду там. Значыць, змагу пасядзець ля труны і заўтра ўвечары ўжо вярнуся. Папрасіў у патрона два дні. Вядома, ён не мог мне адмовіць, калі ўжо такая прычына. Але выгляд у яго быў незадаволены. Я нават сказаў: «Гэта ж не мая віна». Ён прамаўчаў. I я падумаў, што не павінен быў казаць яму гэтага. Урэшце, мне не было за што перапрошваць. Вадай, гэта ён павінен быў мне паспачуваць. Але, відаць, ён зробіць гэта паслязаўтра, калі ўбачыць мяне ў жалобе. А цяпер яшчэ мама нібы і не памерла. Вось пасля пахавання — тады ўжо справа будзе ясная, і ўсё пойдзе так, як яно прынята афіцыйна.
А другой гадзіне сеў у аўтобус. Спёка была страшэнная. А паеў, як звычайна, у шынку ў Селеста.
Яны там усе мяне шкадавалі, і Селест сказаў: «Маці ва ўсіх адна». Калі я сабраўся ісці, усе правялі мяне да дзвярэй. У галаве была нейкая затлума — яшчэ ж трэба было забегчы да Эмануэля пазычыць чорны гальштук і жалобную павязку на руку. У яго некалькі месяцаў назад памёр дзядзька.
Каб не спазніцца на аўтобус, увесь час бег. I, напэўна, ад гэтага спеху і беганіны, ды пасля яшчэ — ад трасення па калдобінах ды агіднага паху бензіну мяне размарыла, і амаль усю дарогу я праспаў. А калі прачнуўся, аказалася, што мая галава ляжыць на плячы ў нейкага вайскоўца. Той усміхнуўся і спытаў, ці здалёк я еду. Я адказаў: «Ну»,— каб болей не размаўляць.
Прытулак быў за два кіламетры ад вёскі. Я пайшоў туды пешкі. Мне хацелася адразу пабачыць маму. Але брамнік сказаў, што спачатку трэба сустрэцца з дырэктарам. Той быў заняты, давялося трошкі пачакаць. Брамнік увесь час нешта балбатаў, але нарэшце з’явіўся дырэктар і запрасіў мяне ў кабінет. Гэта быў маленькі стары, са стужкай Ганаровага Легіёна ў пятліцы. Ён зірнуў на мяне светлымі вачыма. Потым паціснуў руку і так доўга яе трымаў, што я ўжо не ведаў, як яе вызваліць. Ён зірнуў у нейкія свае паперы і сказаў: «Пані Мёрсо прыйшла да нас тры гады таму. Вы былі яе адзіная падтрымка». Мне здалося, што ён мяне за штось папракае, і я пачаў быў тлумачыць. Але ён мяне спыніў: «Вам няма чаго апраўдвацца, мілае дзіця. Я прачытаў дасье вашай маці. Вы не маглі ўтрымліваць яе. Ёй быў патрэбны догляд. А заробак у вас сціплы. Урэшце, у нас яна была шчаслівейшая». Я сказаў: «Праўда, пане дырэктару». Ён дадаў: «Ведаеце, у яе тут былі сябры, яе веку. I ў іх былі агульныя інтарэсы, якія ядналі іх з мінулым. Вы малады, з вамі яна, мусіць, сумавала».
Ён меў рацыю. Калі мама была дома, яна ўвесь
час маўчала і адно сачыла за мной вачыма. А калі апынулася ў прытулку, першыя дні часта плакала. Проста ў яе не было звычкі. Праз некалькі месяцаў яна б заплакала, каб яе з прытулку забралі. I зноў жа ад звычкі. Можа, якраз таму ўвесь апошні год я туды амаль і не ездзіў. Дый гэта пазбаўляла б мяне нядзелі — я ўжо не кажу пра пакуты з паездкай на аўтобусе: спачатку купі білеты, а пасля трасіся дзве гадзіны.
Дырэктар нешта яшчэ гаварыў. Але я ўжо яго амаль не слухаў. Нарэшце ён сказаў: «Я думаю, вы хочаце ўбачыць маці». Я моўчкі ўстаў, і ён прайшоў наперад да дзвярэй. На лесвіцы ён пачаў тлумачыць: «Мы перанеслі яе ў нашу маленькую трупярню. Каб не траўмаваць іншых. Кожны раз, як у прытулку нехта памірае, усе астатнія пачынаюць нервавацца, і потым два-тры дні іх не супакоіш. Нам гэта ўскладняе працу». Мы прайшлі праз двор, там было шмат старых, якія гаманілі, разбіўшыся на гурткі. Калі мы праходзілі побач, гамонка заціхала. А потым, у нас за спінай, узнікала зноў. Было падобна да прыглушанага сакатання чародкі папугайчыкаў. Каля дзвярэй невялікага будынка дырэктар развітаўся: «Пакідаю вас аднаго, пане Мёрсо. Калі я вам спатрэблюся, я ў сябе ў кабінеце. Ну а ўвогуле, пахаванне заўтра а дзесятай гадзіне раніцы. Мы падумалі, што такім чынам у вас будзе досыць часу пасядзець каля нябожчыцы. I апошняе: ваша маці, здаецца, часта казала сваім прыяцелям па прытулку, што хоча быць пахаванай згодна з рэлігійным абрадам. Я ўжо загадаў зрабіць усё, што трэба. Але лічу сваім абавязкам вам пра гэта паведаміць». Я падзякаваў. Праўда, мама, хоць і не была бязбожніца, пры жыцці ніколі не думала пра рэлігію.
Я ўвайшоў. Пакой быў вельмі светлы, пабелены глінкай, з зашклёнаю столлю. 3 мэблі стаялі адно некалькі крэслаў і козлы. Пасярод пакоя, на козлах,—
труна з насунутым векам. На фоне цёмных, фарбаваных пад арэх дошак адразу кідаліся ў вочы бліскучыя, ледзь прыкручаныя шрубы. Каля труны сядзела арабка ў белым халаце і ў яркай хустцы.
Тут у мяне за спінай узнік брамнік. Ён, відаць, бег, бо вельмі задыхаўся. Крыху заікаючыся, ён сказаў:
— Мы накрылі, але я зараз здыму века, каб вы маглі на яе паглядзець.
Ён падышоў да труны, але я спыніў яго. Ён запытаўся:
— Вы не хочаце?
Я адказаў:
— He.
Ён апусціў рукі, і мне зрабілася няёмка, бо я адчуў, што адмаўляцца было не трэба. Ён уважліва паглядзеў на мяне і спытаў:
— Чаму? — Але ў пытанні не было ніякага папроку, быццам ён проста хацеў даведацца.
Я адказаў:
— He ведаю.
Тады ён пакруціў свой сівы вус і прамовіў, не гледзячы на мяне:
— Разумею.
У яго былі прыгожыя блакітныя вочы і крыху пачырванелы твар. Ён падсунуў мне крэсла і сам сеў трошкі ззаду. Арабка ўстала і пайшла да дзвярэй. Тады брамнік сказаў:
— Гэта ў яе ад шанкеру.
Я адразу не зразумеў, але, зірнуўшы на сядзелку, убачыў, што пад вачыма ў яе павязка. Там, дзе павінен быць нос, бінт ляжаў гладка. Замест твару была відаць адно белая марля.
Калі яна выйшла, брамнік сказаў:
— Я зараз пакіну вас аднаго.
He ведаю, які я там зрабіў рух, але брамнік застаўся стаяць у мяне за спінай. Тое, што ён стаяў зза-
ду, мяне неяк бянтэжыла. Пакой быў заліты яркім надвячэрнім святлом. Тыцкаючыся ў шыбу, гулі два чмялі. I я адчуў, што мяне пачынае хіліць на сон. He азіраючыся на брамніка, я запытаўся:
— Вы тут даўно?
Ён адказаў адразу:
— Пяць год,— нібы ўвесь час чакаў гэтага пытання.
I потым загаманіў. Каб яму нехта раней сказаў, што ён скончыць брамнікам у прытулку ў нейкім Марэнга, ён бы вельмі здзівіўся. Цяпер яму шэсцьдзесят чатыры, сам ён з Парыжа. Тут я яго перапыніў:
— Дык вы не тутэйшы?
Але потым я прыгадаў, што перад тым, як правесці мяне да дырэктара, ён гутарыў са мной пра маму. Ен сказаў, што яе трэба хутчэй пахаваць, бо на раўніне цяпер вялікая спёка, асабліва ў гэтых краях. Тады ён і паведаміў, што раней жыў у Парыжы і ўсё ніяк не можа забыцца пра гэта. У Парыжы каля нябожчыка можна пабыць і тры, a то часам і чатыры дні. А тут — дзе там, няма калі! Яшчэ як след не ўразумееш, што здарылася, а ўжо — вунь, трэба бегчы за катафалкам.
Яго жонка сказала яму тады:
КНІГІ ОНЛАЙН
