Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
што бог мог бы быць карысны людзям толькі тады, калі б дараваў ім бязвіннасць, і наогул, рэлігія ўяўляецца мне хутчэй, як вялізная пральня, якою яна, зрэшты, некалі і была, але вельмі коратка — усяго тры гады, і тады яна яшчэ не называлася рэлігіяй. А пасля, відаць, мыла раптам убавілася, і мы пачалі смаркацца і падціраць свае вазгратыя насы. Але ўсе мы былі гультаі, і ўсе сплацілі за гэта, кожны пачаў пляваць на свайго суседа і —
гоп! — штурхаць яго ў каменны мех! Выйграе той, хто плюе першы, вось і ўсё. Я раскрыю вам, дружа, адзін вялікі сакрэт. He чакайце Апошняга Суду. Ен ужо адбываецца — кожны дзень.
0, не-не, не звяртайце ўвагі, гэта я, відаць, крыху азглеў ад гэтай чортавай макрэдзі. Зрэшты, мы ўжо прычальваем. Ну вось. Прашу, я пасля вас. Толькі не адыходзьце, калі ласка, правядзіце мяне дадому. Я ж яшчэ не скончыў і павінен расказаць, як жыў далей. Жыць далей — вось што самае цяжкае. Дарэчы, вы ведаеце, за што яго ўкрыжавалі — таго самага, пра каго вы, напэўна, цяпер падумалі? Ну, вядома, гэтаму была цэлая процьма розных прычын. Каб забіць чалавека, прычыны заўсёды знойдуцца. Хутчэй наадварот — апраўдаць тое, што ён жыве, бадай што, амаль немагчыма. I таму злачынства заўсёды знаходзіць сабе абаронцаў, а бязвіннасць — адно вельмі рэдка. Але апроч усіх тых прычын, якія нам так добра тлумачылі на працягу дзвюх тысяч гадоў, у гэтага жахлівага пакарання ёсць яшчэ адна і самая галоўная прычына. Далібог, я не разумею, чаму яе ад нас так старанна хаваюць? Галоўная прычына ў тым, што сам ён выдатна ведаў, што не такі ўжо ён і бязвінны. Нават калі на ім і не ляжаў цяжар тых грахоў, у якіх яго вінавацілі, гэта не азначае, што ён не зрабіў іншых, няхай і сам не ведаў — якіх. Дый, зрэшты, ці мог ён не ведаць? Ён жа сам быў іх вытокам: я думаю, ён павінен быў чуць пра нейкае пасячэнне немаўлятак. Завошта ж загінулі бязвінныя юдэйскія дзеткі, як не праз яго, якога бацькі паспелі схаваць у надзейным месцы? Вядома, ён гэтага не хацеў. Жаўнеры ў крыві, немаўляткі, рассечаныя напалам,— яны выклікалі ў яго жах. Але я ўпэўнены, што такі, як ён быў, ён не мог на іх забыцца. Ці ж не была тая жальба, што адчуваецца ва ўсіх яго ўчынках, невылечнай тугой чалавека, які кожную ноч чуў бясконцыя стогны Рахілі, што
плакала па сваіх малых дзетках, не прымаючы ніякага суцяшэння? Яе енк уздымаўся ўначы, Рахіль клікала сваіх дзетак, забітых дзеля яго, а ён — жыў! Жыў!
I вось, ведаючы тое, што ён ведаў, разумеючы ўсё ў чалавечай прыродзе (божа, хто б мог падумаць, што забіць часам меней злачынна, чым не памерці самому!), ён дзень і ноч катаваў сябе думкай пра сваё бязвіннае злачынства, і яму ўсё цяжэй было мацавацца і жыць — жыць далей. Ці не лепей было пакончыць з усім, не абараняцца, памерці, каб не быць тым адзіным, хто жыве на гэтай планеце, каб сысці туды, дзе, можа быць, ён знойдзе падтрымку? Але падтрымкі ён не знайшоў і панаракаў на свой лёс, за што і быў цэнзураваны. Калі не памыляюся, яго нараканне заўважыў ужо трэці евангеліст. Заўважыў — і выкінуў. «Божа, чаму ты пакінуў мяне?» — далібог, гэта ж нейкі бунтарскі крык, праўда? Ану, давай яго ножнамі! Заўважце, дарэчы, што, калі б Лука не выкінуў гэтай фразы, мы наўрад ці звярнулі б на яе асаблівую ўвагу; прынамсі, месца яна займала нямнога. А цэнзарава забарона прымусіла яе крычаць! Дзіўна створаны гэты свет — хочаш аднаго, а атрымліваецца зусім другое.
I ўсё ж жыць далей ён болей не мог. Я ведаю, шаноўны, што гэта такое. Быў час, калі ў мяне, здаецца, не ставала ўжо сілы, каб пражыць хаця б яшчэ адзін міг. Так, у гэтым свеце можна рабіць усё — ваяваць і строіць з сябе закаханага, катаваць блізкіх і друкаваць ва ўсіх газетах свае фатаграфіі ці — што зусім лёгка — бэсціць суседа, седзячы за вязаннем. Але бываюць хвіліны, калі жыць, проста жыць далей, патрабуе нечалавечага намагання. А ён не быў звышчалавекам, можаце мне паверыць. У сваёй перадсмяротнай агоніі ён сам закрычаў пра гэта, і таму я люблю яго, мілы дружа, люблю, бо ён памёр, не ведаючы, за што.
Бяда ў тым, што ён пакінуў нас зусім адных — каб
мы жылі далей, жылі, што б там ні здарылася, нават калі будзем вымушаны туліцца ў каменных мяхах, нават калі таксама зведаем тое, што ведаў ён. Зразумела, што многія хацелі аблегчыць сабе жыццё за кошт яго смерці. Нарэшце, гэта была геніяльная думка — сказаць нам: «Што зробіш, вы сапраўды не зусім бездакорныя, гэта факт. Дык навошта корпацца ў дробязях? Пакончым з усім адразу — на крыжы!» Але вельмі многія цяпер лезуць на крыж толькі дзеля таго, каб іх было бачна здалёк, нават калі дзеля гэтага ім даводзіцца крыху паціснуць таго, хто там ужо даўно ўкрыжаваны. Вельмі многія замяняюць цяпер паняцце велікадушнасці паняццем літасці. О, як несправядліва з ім абышліся! 0, як несправядліва! Адна думка пра гэта кроіць мне сэрца...
Вось ужо гэта старая звычка — зноў пачынаю абараняць! Вы ўжо прабачце, калі ласка. Я спадзяюся, вы разумееце, што ў мяне ёсць на гэта свае прычыны. Дарэчы, ведаеце, непадалёку адсюль ёсць музей, які называецца «Гасподзь наш збавіцель — на гары». Даўней тутэйшыя хрысціяне рабілі свае катакомбы на самых паддашках. Што зробіш, сутарэнні тут залівала вадой. Але сёння, можаце быць спакойны, іх бог ужо не на гары і не ў сутарэнні. У сваіх патаемных думках яны перанеслі яго ў суд, пасадзілі ў трыбунальскія крэслы і цяпер б’юць і судзяць — менавіта судзяць! — ад яго імя. А ён так лагодна казаў грэшніцы: «Ідзі з мірам, я таксама не асуджаю цябе». Ну дык што? У іх гэта не мае значэння, яны — судзяць, яны нікому не даруюць грахоў. Ага, папаўся? На, вось табе, вось — у імя бога! Якога бога? Мілы дружа, ды ён зусім не патрабаваў гэтага. Ён хацеў, каб яго любілі, не болей. Праўда, цяпер яшчэ, напэўна, ёсць людзі, якія любяць яго. Але колькі іх? На пальцах пералічыць! Зрэшты, ён гэта прадбачыў — у яго ставала пачуцця гумару. Вы ж памятаеце Пятра, гэтага баязліўца,—
ён жа адмовіўся ад яго: «Я не ведаю гэтага чалавека... Я не разумею, пра што ты кажаш... і г. д.» Ну, вядома, тут ён ужо перабіраў! А што той сказаў, памятаеце? Якая выдатная гульня слоў: «На гэтым камені * ўзвяду я сваю царкву». Большай іроніі, бадай, прыдумаць ужо немагчыма. Але ж яны і тут трыумфуюць: «Вось бачыце, ён жа гэта сказаў». Ну што ж, праўда, ён гэта сказаў, і ён выдатна разумеў, пра што кажа. А потым знік назаўжды, пакінуўшы іх судзіць і караць з прабачэннем на вуснах і бязлітасным прысудам у сэрцы.
Але хто асмеліцца сказаць, што міласэрнасці больш няма? Што вы, крый божа, мы толькі пра яе і гаворым. Проста цяпер нікога ўжо не апраўдваюць. Бязвіннасць памерла, і па ўсім свеце адразу распладзіліся суддзі, ажно кішаць: тут і суддзі Хрыста, і суддзі Антыхрыста — на любы капыл. Зрэшты, усе яны аднолькавыя, бо ўсе пагаджаюцца на тым самым — на каменных мяхах. I нельга валіць усё толькі на хрысціян. Іншыя таксама добрыя цацы. Ведаеце што зрабілі тут з доміка, у якім жыў Дэкарт? Вар’ятню! Сапраўды, мілы дружа, усе нібы ашалелі і толькі і ведаюць, што цкуюць адзін аднаго. Натуральна, што і мы з вамі вымушаны рабіць тое самае. Вы, напэўна, заўважылі, што я нічому не даю літасці? I я ўпэўнены, што вы таксама не лепшай думкі пра ўсё гэта. Ну, а калі ўжо ўсе мы зрабіліся суддзямі, дык, значыць, усе мы адзін перад адным вінаватыя. Мы ўсе, кожны на свой мярзотны манер,— падобныя да Хрыста, і ўсіх нас, аднаго за адным, распінаюць на крыжы, хоць мы так і не ведаем, за што. Можа, так бы яно заўсёды і было, каб не я, Жан-Батыст Кляманс! Я знайшоў адзіную раду, адзінае выйсце — карацей кажучы, адзіную і бясспрэчную ісціну...
* П ё т р па-грэчаску — камень.
Але не бойцеся, мілы дружа, я змаўкаю. I дарэчы, нам пара ўжо развітацца, мы каля майго дома. Ды вы не здзіўляйцеся, на самоце, ды яшчэ пры такой вечнай стоме любы можа палічыць сябе за прарока. Вось я і палічыў. Ну а што, чым не нрарок у пустыні — сярод гэтых туманаў, камення і заброснелых вод? Ілля без месіі, марны прарок нікчэмнай эпохі, атручаны трункамі і ліхаманкай, стаю, прытулены спінаю да абточаных цвіллю дзвярэй з уткнутым у хмурнае неба пальцам, і сыплю праклёны на галовы людзей, што не ведаюць закону і не хочуць прымаць ніякага прысуду. А людзі, мілы дружа, людзі сапраўды — арганічна яго не прымаюць, вось у чым праблема. Прысуду не баіцца толькі той, хто пагаджаецца з законам, бо тады ён верыць у жыццё, да якога яго асуджаюць. А калі такога закону няма, любы прысуд — беззаконны, і пачуць яго — самая страшная пакута. На жаль, у такіх пакутах мы і жывём. Парваўшы свае прыродныя путы, суддзі нібыта сарваліся з ланцуга і кусаюць, кусаюць усіх, налева і направа. Як уратавацца? Адзінае выйсце — кусаць хутчэй, чым яны. I вось пачынаецца вялікая валтузня. Прарокі, збавіцелі лезуць з усіх бакоў, і кожны спяшаецца: хутчэй бы праціснуць свой — самы лепшы! — закон, хутчэй бы наладзіць самы бездакорны грамадскі лад — толькі б паспець, пакуль зямля яшчэ не збязлюдзела. Але, на шчасце, прыйшоў я! Я — канец і пачатак усяму, я — той, хто абвяшчае закон! Бо я — суддзя-пакаяльнік.
Вось так. А пра тое, з чаго складаецца гэта прыемная прафесія, я раскажу заўтра. Паслязаўтра вы ад’язджаеце? Што ж, трэба спяшацца. Прыходзьце да мяне, добра? Пазвоніце тры разы. А куды вы едзеце? Назад, у Парыж? Парыж... Прыгожы горад, і такі далёкі. Але я не забыў. Я часта прыгадваю парыжскае сутонне, прыкладна такой вось самай парой. Спускаецца вечар, сухі і хрусткі, стрэхі захінаюцца сіняй сму-
гой, горад глуха бурчыць, і здаецца, што Сена паскарае свой бег. Я любіў у гэты час бадзяцца па вуліцах. Цяпер там ходзяць другія, я ведаю! Яны робяць выгляд, нібыта спяшаюцца, хто да стомленай жонкі, хто ў сваю непрытульную хату... Ах, мілы дружа, ці ж вы ўяўляеце, што такое самотнік на вуліцах вялікага горада?..
Мне вельмі няёмка, што я вымушаны прымаць вас у ложку. Але не хвалюйцеся, нічога сур’ёзнага, так — крыху трасе. Галоўнае — ёсць ядлаўцоўка, бо яна лепей за ўсякія лекі. А да прыступаў я прывык. Малярыя, ведаеце. Я падхапіў яе яшчэ тады, як быў папам. Праўда-праўда! Калі я і жартую, дык толькі напалавіну. Я знаю, што вы падумалі: «Хто яго разбярэ, дзе ў яго праўда, а дзе выдумка». Што ж, вы маеце рацыю. Я і сам часам... А ведаеце, адзін мой знаёмы падзяляў усіх людзей на тры катэгорыі: тых, хто гатовы нічога не таіць, абы толькі не хлусіць; тых, хто часам гатовы схлусіць, каб што-небудзь стаіць; і, нарэшце, тых, хто любіць і хлусіць, і мець сакрэты адна* часова. Мяркуйце самі, пад якую катэгорыю я падыходжу лепш.
Зрэшты, гэта не мае ніякага
КНІГІ ОНЛАЙН
