Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
ілі дзверы? Добра? Праверце, калі ласка. Ну, дзякуй, а то ў мяне, ведаеце, комплекс незачыненых дзвярэй. Кожны раз, як пачынаю засынаць, мне чамусьці здаецца, што я забыўся зашчапіць зашчапку. I кожны раз даводзіцца ўставаць і ісці правяраць. Hi ў чым немагчыма быць упэўненым! Але не думайце, што гэта занепакоенасць тлумачыцца ў мяне звычайным уласніцкім інстынктам. PaHeft я наогул не зачыняў ні сваёй кватэры, ні аўтамабіля. Я ніколі не быў жмінда і не тросся над сваёю маёмасцю. ІПчыра кажучы, мне было нават крыху сорамна, што ў мяне нешта ёсць. He раз у свецкай кампаніі мне даводзілася ўсклікаць: «Уласнасць, панове,— гэта забойства!» Але таму, што душа ў мяне была не настолькі шырокая, каб падзяліцца скарбамі з якім-небудзь вартым павагі старцам, я пакідаў кватэру адчыненаю, каб выпадковыя зладзеі маглі самі
выправіць такую страшэнную несправядлівасць. Праўда, цяпер у мяне нічога няма. А гэта азначае, што я клапачуся не пра маёмасць, а пра самога сябе і пра сваё самаўладанне. I апроч таго, я не хачу, каб нехта пабочны мог пранікнуць за дзверы гэтага маленькага свету, дзе я сам сабе і цар, і папа, і суддзя.
Дарэчы, адчыніце, калі ласка, тую вунь шафу. Ага, бачыце, там карціна. He пазнаеце? Ды гэта ж «Непадкупныя суддзі»! I вас гэта не ўражвае? Ну-у, значыць, у вашай адукацыі ёсць прагалы. Каб вы ў свой час чыталі газеты, вы б мусілі памятаць пра крадзеж, які адбыўся ў 1934 годзе. Тады з сабора св. Бавона ў Генце была ўкрадзеная адна створка славутага алтара Ван Эйка «Боскае ягня». Тая створка якраз і называлася «Непадкупныя суддзі». На ёй былі намаляваны суддзі на конях, якія прыехалі ўкленчыць перад святою жывёлінай. Пасля яе замянілі выдатнаю копіяй, бо арыгінал так і не знайшлі. А ён, як вы можаце пераканацца, перад вамі. О не, я тут ні пры чым. Яе саступіў нашаму гарылу адзін часты наведвальнік «Мехіка-Сіці» — я вам яго аднойчы паказваў. Але тады ён быў такі п’яны, што прамяняў карціну на бутэльку гарэлкі. Спачатку я параіў нашаму сябру павесіць яе на самым відным месцы, і нашы набожныя суддзі некалькі год узвышаліся над галовамі п’яніц і сутэнёраў, пакуль іх шукалі па ўсім свеце. Але потым, каб было надзейней, гарыла па маёй просьбе перанёс яе сюды. Праўда, спачатку ён крыху бурчаў, аднак, калі я растлумачыў яму сутнасць справы,— вельмі спалохаўся. 3 той пары паважаныя прадстаўнікі магістрата падзяляюць кампанію толькі са мной. А над прылаўкам у бары застаўся пусты квадрат, які вы і мелі гонар убачыць.
Чаму я не вярнуў карціну назад? Го-го-го, ды ў вас паліцэйскі рэфлекс! Ну што ж, адкажу так, як адказваў бы следчаму, калі толькі, вядома, некаму можа нарэшце прыйсці ў галаву шукаць гэтую карціну ў ма-
ім пакоі. Па-першае, я не зрабіў гэтага таму, што яна не мая, а належыць уладальніку «Мехіка-Сіці», які заслугоўвае мець гэты скарб не менш за гентскага біскупа. Па-другое — таму, што ні адзін турыст, які прыязджае ўкленчыць перад «Боскім ягнём», не здольны адрозніць копіі ад арыгінала, а значыць, ніхто па маёй віне не церпіць ніякай страты. Па-трэцяе — таму, што я, такім чынам, адчуваю сябе вышэй за другіх. I ў той час, як усе захапляюцца падстаўнымі фальшывымі суддзямі, я адзін ведаю, дзе сапраўдныя. Па-чацвёртае — таму, што дзякуючы такім махінацыям у мяне ўзнікае шчаслівая магчымасць трапіць у турму, a думка пра гэта мяне ўжо даўно спакушала. Па-пятае — таму, што ўсім вядомыя суддзі едуць на спатканне да ягняці, а ніякіх ягнят даўно ўжо няма, як няма і бязвіннасці, а значыць, рукою спрытнага злачынцы кіравала невядомае нікому правасуддзе, і лепей яму не пярэчыць. I нарэшце — таму, што цяпер усё становіцца на сваё месца: правасуддзе канчаткова аддзяляецца ад бязвіннасці, бязвіннасць апынаецца на крыжы, правасуддзе — у шафе, і ў мяне вызваляецца шырокае кола для дзейнасці згодна з маімі перакананнямі. Я нарэшце магу з чыстым сумленнем займацца сваёю цяжкай прафесіяй суддзі-лакаяльніка, якую абраў пасля столькіх пакут і нягод і пра якую, у сувязі з тым, што заўтра вы ад’язджаеце, пара расказаць, што яна сабой уяўляе.
Але спачатку, дазвольце, я крыху прысяду. Трэба аддыхацца. Уф-ф! Стаміўся нешта. Зачыніце пакуль што маіх суддзяў на ключ. Вось так, дзякуй. Ну, цяпер пра прафесію суддзі-пакаяльніка, якой я займаюся ў сучасны момант. Звычайна мая кантора — у «МехікаСіці», але вы разумееце, што сапраўднае прызванне далёка выходзіць за межы рабочага месца. I нават у ложку, нават у гарачцы — я заўжды на сваім пасту. Дарэчы сказаць, гэта не тая прафесія, якою займаюц-
ца,— ёю дыхаюць, дыхаюць пастаянна. Вы не думайце, што ўсе гэтыя пяць дзён я забаўляўся з вамі размовамі дзеля чыстага задавальнення. 3 мяне досыць пустой балбатні, якой я займаўся раней. Цяпер кожнае маё слова мае пэўную мэту. I перш за ўсё — імкнецца прыцішыць смех і дапамагчы мне пазбегнуць прысуду. Але зрабіць гэта, мяркуючы па ўсім, амаль немагчыма. Бо галоўная перашкода тут — самі ж мы: мы першыя сябе і асуджваем. Што рабіць? Адзіны паратунак — пашырыць сваё асуджэнне на іншых, на ўсіх без выключэння; такім чынам, на нашую долю яго заетанецца менш.
Нікому, нічога і ніколі не дараваць — вось мой зыходны прынцып. Я не прымаю ні добрых намераў, ні ўважных прычын, ні выпадковых памылак, ні змякчальных абставін. У мяне ніхто не дастане ні індульгенцый, ні адпушчэння грахоў. Усё падлічваецца разам, падсумоўваецца, і потым выносіцца вынік: «3 вас — столькі. Вы — разбэшчаны тып, сатыр, міфаман, педэраст, прытворшчык і да т. п.» Вось так. I ніякага сюсюкання. У філасофіі, як і ў палітыцы, я гатовы прытрымлівацца любой тэорыі, якая адмаўляе чалавеку ў бязвіннасці, і любой практыкі, якая прадугледжвае абыходжанне з ім, як з вінаватым. Такім чынам, вы маеце ў маёй асобе палымянага прыхільніка рабства.
А без рабства, шчыра кажучы, і не можа быць ніякага канчатковага выйсця. Я зразумеў гэта вельмі даўно. А раней — раней я толькі і гаварыў пра свабоду. Я намазваў яе за снеданнем на свае бутэрброды, я жаваў яе круглы дзень, само дыханне маё было прасякнута яе салодкім водарам. Я забіваў гэтым словам любога, хто адважваўся мне запярэчыць, я ставіў яго на службу сваім нізкім жаданням і свайму ўладалюбству. Я шаптаў яго ў ложку на вушка заснулай сяброўцы, і менавіта яно дапамагала мне пакінуць яе назаў-
жды. Я прамаўляў яго нібы незнарок... Але я ўжо пачынаю запаляцца і страчваць пачуццё меры. Зрэшты, мне выпадала карыстацца свабодай і з больш бескарыснымі мэтамі, і нават — уявіце сабе такую наіўнасць! — я двойчы ці тройчы кідаўся яе абараняць. Праўда, я ніколі не думаў паміраць за яе, але часам усё-такі рызыкаваў. Што ж, трэба дараваць мне такую неасцярожнасць: я сам не ведаў, што рабіў. Мне было невядома, што свабода — не ўзнагарода і не адзнака, якую святкуюць шампанскім. I не падарунак ці прыгожая скрынка з ласункамі на ўцеху тваёй вантробе. Зусім наадварот — гэта цяжкая праца, доўгі бег на бясконцую дыстанцыю, у адзіноце і на змор. Hi шампанскага, ні сяброў, якія б узнялі келіх і зірнулі на цябе з пяшчотнай любоўю. Адзін, заўсёды адзін: у змрочнай зале, у непрытульнай камеры, на лаве падсудных — адзін перад судом усіх і судом над самім сабой. I ў канцы ўсякай свабоды кожнага чакае прысуд. Вось чаму свабода — непасільная ноша, асабліва калі ты пакутуеш, ці калі ты трасешся ў гарачцы, ці калі ва ўсім свеце няма чалавека, якога б ты мог палюбіць.
Ах, шаноўны, таму, хто адзін, хто не мае ні бога, ні пана, цяжар дзён заўсёды здаецца пачварным. I таму кожны вымушаны выбіраць сабе пана. He бога, не — бог даўно ўжо не ў модзе. Нават слова, і тое ўжо страціла сэнс, цяпер ім можна хіба што шакіраваць акружаючых. А вы зірніце на нашых маралістаў: якія яны сур’ёзныя, як горача яны любяць сваіх блізкіх і гэтак далей! Але, па сутнасці, чым яны адрозніваюцца ад хрысціян? Ды нічым! Хіба што чытаюць свае казані не з амбона. Дык што, па-вашаму, замінае ім вярнуцца ва ўлонне рэлігіі? Павага? Правільна — павага, якою яны карыстаюцца ў людзей. Яны вельмі не хочуць аскандаліцца і таму вымушаны таіць свае сапраўдныя думкі. Я ведаў аднаго пісьменніка-атэіста, які кожны вечар маліўся ў сваім пакоі. Але вы б толь-
кі пачулі, як ён бэсціў беднага бога ў сваіх раманах! Вось ужо даваў дыхту, як казаў пра гэта, я ўжо не памятаю, хто! А калі я расказаў пра яго аднаму ваяўнічаму вальнадумцу, той адно ўзняў рукі да неба і з уздыхам, бяззлосна прамовіў: «Вы не паведамілі мне нічога новага. Я ведаю — усе яны такія». На яго думку, восемдзесят працэнтаў нашых пісьменнікаў з задавальненнем бы ўславілі імя боскае, каб толькі маглі не падпісваць сваіх кніг. Але яны не могуць іх не падпісваць таму, што вельмі любяць сябе, і нікога не славяць, бо страшэнна адзін аднаго ненавідзяць. I толькі таму, што яны ўсё-такі не могуць адолець сваёй прагі ўсіх ушчуваць, яны стараюцца выгадаць на маралі. Словам, усе яны хворыя на своеасаблівы дабрачынны сатанізм. Далібог, мы жывём у забаўны час! I чаго тут дзівіцца, калі ва ўсіх тлумяцца мазгі, як у таго майго сябра, які лічыў сябе за атэіста, пакуль быў бездакорным мужам, і як толькі кінуўся ў юр, адразу ж узяў прычасць!
Ах, маленькія хітруны, камедыянты, крывадушнікі! Якія яны ўсё ж замілавальныя! I паверце, я не хлушу, усе яны такія, нават калі стараюцца спапяліць само неба разам з святымі. Хто б яны ні былі — бязбожнікі ці багамольцы, бастонцы ці масквічы — усе яны хрысціяне, усе, ад бацькі да сына. Толькі цяпер болып няма ні бацькоў, ні айцоў, ні запаветаў! Вызваліліся! Ну што ж, выкручвайцеся самі. Але больш за ўсё яны баяцца менавіта свабоды і яе прыгавору, і моляць, каб хоць нехта ляпнуў ім па руках, і выдумляюць самі сабе нейкія жудасныя парадкі, і спяшаюцца хутчэй замяніць усе цэрквы на вогнішчы. Саванаролы, я вам кажу, сапраўдныя Саванаролы! Але вераць яны толькі ў грэх і ніколі — у боскую ласку. Вядома, яны пра яе думаюць. Ласкі, боскае ласкі — вось што ім трэба, і згоды, і забыцця, і шчасця быць, шчасця жыць, існаваць, а можа (хто ж яго ведае, бо ўсе яны, апроч
таго, сентыментальныя), можа, яны мрояць і пра заручыны, пра маладую цнатлівую дзяўчыну, пра вернага сябра жыцця, пра ўрачыстую музыку? Вось я, здаецца, не быў сентыментальны, а ведаеце, пра што я марыў: каханне да скону, усім сэрцам і целам, дзень і ноч, у вечных абдымках, у полымі страсці і асалоды, і гэтак пяць год, а потым — смерць. Мары! Мары!
Ну што ж, калі няма ўжо заруч
КНІГІ ОНЛАЙН
