Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
ын, ні вечнай любві, дык няхай будзе хоць шлюб — зверскі, з прыгнётам і пугай. Галоўнае — каб усё было проста, як у дзяцей, каб кожным нашым учынкам кіравалі, каб ліха і дабро былі вызначаныя раз і назаўжды, няхай адвольна, затое бясспрэчна. I я пагаджуся з усім гэтым, які б я ні быў сіцыліец-яванец і як бы далёка я ні стаяў ад хрысціян, што, зрэшты, не замінае мне адчуваць пэўную спагаду да першага сярод іх. Усё ў тым, што на парыжскіх мастах я зразумеў, што таксама баюся свабоды. I таму — няхай жыве пан, хто б ён ні быў, абы толькі здолеў змяніць волю нябёсаў! «0, айцец наш, які часова сышоў на зямлю!.. О, нашы правадыры і начальнікі, так салодка суровыя!.. О, нашы бязлітасныя і горача любімыя кіраўнікі!..» Словам, галоўнае, як вы бачыце,— адмовіцца ад свабоды і, пакаяўшыся, падпарадкавацца яшчэ болыпаму мярзотніку, чым ты сам. Калі ж усе мы зробімся вінаватыя, гэта і будзе сапраўдная дэмакратыя. Застанецца, мілы дружа, адпомсціць толькі за тое, што паміраць даводзіцца самому. Бо смерць — асабістая справа кожнага, а рабетва — супольная справа ўсіх. Усе дастаюць па заслугах разам з намі і, што асабліва важна,— у той жа час, што і мы. Настае нарэшце ўсеагульная еднасць і роўнасць, няхай і на каленях, і са схіленай галавой.
Хіба ж не прыемна жыць вось так — у падабенстве з грамадствам, і хіба ж не прыпадабняецца тым самым грамадства да нас? Пагрозы, гвалт, паліцыя — вось святыя таінствы, якія асвячаюць гэтае прыпадабненне.
Пагарджаны, цкаваны і гнаны, я магу нарэшце ўздыхнуць на поўныя грудзі, адчуць асалоду быць такім, які ёсць, і зажыць натуральна. Вось чаму, мілы дружа, урачыста адсалютаваўшы свабодзе, я вырашыў цішком падсунуць яе каму-небудзь іншаму. I цяпер заўсёды, як выпадае магчымасць, я прапаведую ў сваёй парафіі «Мехіка-Сіці», я заклікаю мілую паству скарыцца і ціхмяна чакаць шчодрасцей памыснага рабства, няхай дзеля гэтага мне і даводзіцца выдаваць яго за сапраўдную свабоду.
Але я не вар’ят, я выдатна разумею, што рабства настане не заўтра. Яно будзе вялікім дарам будучыні, і толькі. А пакуль я вымушаны прыстасоўвацца да сучаснага і шукаць, прынамсі, якогась часовага выйсця. Я павінен знайсці нейкі іншы сродак, які дазволіць пашырыць прысуд на ўсіх і паменшыць яго ўціск на мае кволыя плечы. I я знайшоў гэты сродак. Адчыніце, калі ласка, акно, тут проста шалёная спёка. Але не надта шырока, мяне ўсё-такі трасе. Дык вось, думка самая простая і самая эфектыўная. Якім чынам прымусіць усіх сядзець у вадзе, а самому тым часам грэцца на сонейку? Можа быць, узлезці на кафедру, як гэта робіць большасць маіх славутых сучаснікаў, і няславіць адтуль чалавецтва? Небяспечна, мой дружа, вельмі небяспечна! У адзін вясёлы дзень ці, можа быць, ноч у зале пачуецца смех. I вы нават не паспееце апамятацца, як прыгавор, які вы выносілі іншым, нечакана зрыкашэціць вам у твар і прычыніць яму даволі адчувальную шкоду. Дык што рабіць, скажаце вы? Ёсць адно геніяльнае выйсце! Я зразумеў, што пакуль не прыйшлі нашы настаўнікі і не прынеслі сваіх мілых розгаў, мы павінны, як і Капернік, разважаць у адваротным парадку. Толькі так можна дабіцца канчатковай перамогі. Калі ўжо няможна ўшчуваць другіх, каб адначасова не асудзіць сябе, трэба спачатку абвінаваціць сябе і гэтым зарабіць права дакараць іншых. I Ka-
лі ўсё роўна любы суддзя нарэшце робіцца пакаяльнікам, дык лепей пачынаць з другога канца і спачатку выконваць ролю пакаяльніка, а ўжо потым зрабіцца суддзёй. Вы сочыце за хадой маёй думкі? Выдатна. Але каб вам было болей наглядна, я раскажу, як усё гэта робіцца на практыцы.
Перш за ўсё я зачыніў сваю адвакацкую кантору ў Парыжы і пачаў вандраваць; я шукаў такога месца, дзе б можна было спыніцца пад чужым імем і не мець нястачы ў рабоце. Вядома, такіх месцаў у свеце нямала, але выпадак, зручнасць і іронія лёсу, а таксама патрэба ў пэўным самабічаванні прымусілі мяне спыніць выбар на гэтай сталіцы вод і туманаў, аплеценай шчытнаю сеткай каналаў і надзвычай напакаванай людзьмі, якія прыязджаюць сюды з усіх куткоў свету. Я асталяваў сваю кантору ў партовым марацкім бары. Кліентура тут самая разнамасная, бо, як вам добра вядома, бядняк ніколі не ходзіць у раскошныя рэстараны, а вось чалавек з пэўным становішчам абавязкова, хоць раз у жыцці, ды трапляе ў пагарджаныя месцы. Тут я яго і чакаю. Мяне цікавяць менавіта заблудныя буржуа, якім я і выкладваю ўсю паднаготную. 3 віртуознасцю штукара я ўмею выцягнуць з іх самыя тонкія і чароўныя гукі.
I гэтай карыснай прафесіяй я займаюся ў «МехікаСіці» ўжо некалькі гадоў. Як вы маглі пераканацца, збольшага яна заключаецца ў тым, каб як мага часцей ужываць публічную споведзь. Я бэшчу сябе на чым свет стаіць. I гэта зусім не цяжка, бо цяпер у мяне ёсць памяць. Але, заўважце, я вінавачу сябе не груба, не ў лоб, я не б’ю сябе кулаком у грудзі. Што вы! Я спрытна лавірую, рассыпаюся ў нюансах і лірычных адступленнях, я будую сваю прамову згодна з кожнай асобнай катэгорыяй слухачоў — так, што нарэшце яны самі пачынаюць паддаваць пары. Я пераблытваю тое, што датычыць мяне, з тым, што датычыцца іншых.
Я бяру самыя агульныя рысы, уласцівыя ўсім, нягоды, якія мы ўсе разам перажылі, слабасці, якія мы падзяляем, правілы добрага тону і паводзіны сучаснага чалавека — такога, якім ён лютуе ўва мне і ў другіх. 3 усяго гэтага я складаю адзін суцэльны партрэт — партрэт усіх і нікога асобна. Словам, я раблю своеасаблівую маску, нечым падобную да карнавальных, гледзячы на якую кожны можа сказаць: «Чакай-чакай, ды я ж яго недзе бачыў!» Калі ж партрэт, як цяпер, завершаны, я паказваю яго слухачу і прамаўляю з вялікаю скрухай: «Вось, зірніце, вось я які!» На гэтым абвінаваўчая частка закончана. I тут, нечакана, партрэт, які я паказваю свайму сучасніку, ператвараецца ў люстра.
3 галавою, пасыпанай попелам, са спісяжаным ногцямі тварам і паволі выдзіраючы на сабе валасы, я стаю перад усім чалавецтвам і з пранізлівым позіркам пералічваю свае ганебныя ўчынкі. Я ні на хвіліну не выпускаю з-пад увагі эфект, які выклікаю пакутлівым крыкам: «О, я самы мярзотны з усіх мярзотнікаў!» А пасля, неўпрыкмет, пераменьваю «я» на «мы». I калі даходжу да формулы: «Вось мы якія!» — гульня зроблена. Цяпер я магу казаць праўду. Я, вядома, такі самы, як і яны,— усе мы варымся ў адным катле. Але ў мяне ёсць перавага, бо я гэта ведаю, а яны — не, і таму першае слова за мной. Я ўпэўнены, што вы разумееце, якая гэта выгода. Чым больш я вінавачу сябе, тым больш маю права асудзіць вас. I яшчэ лепш, я паг.ахвочваю вас, каб вы самі асудзілі сябе, што дае г.іне вялікую палёгку. Ах, шаноўны, забаўныя мы ўсётакі і няшчасныя людзі! Варта нам азірнуцца на сваё жыццё, як у памяці ўсплываюць адразу такія выпадкі, што мы гатовыя скрозь зямлю праваліцца ад сораму і здзіўлення. Вы паспрабуйце. He сумнявайцеся, я паслухаю вашую споведзь з вялікай сяброўскай спагадай.
Ды вы не смейцеся! Ох, ну сапраўды, вы цяжкі кліент, я гэта заўважыў адразу. Але нікуды вы не дзенецеся, гэта непазбежна. Тыя, хто трапляе да мяне, больш сентыментальныя, чым разумныя: збіць іх з тропу — раз плюнуць. 3 разумнымі трошкі цяжэй, тут трэба папацець. Затое ім досыць як след растлумачыць сам метад. Яны добра запамінаюць яго і пачынаюць думаць. Днём раней ці пазней, дзеля забавы або праз душэўную скруху яны таксама ўсё выкладваюць на стол. Але вы, здаецца, не толькі разумны, вы яшчэ і спрактыкаваны. I ўсё-такі прызнайцеся, цяпер вы адчуваеце сябе не такім задаволеным сабою, як пяць дзён назад? Што ж, буду чакаць, калі вы напішаце ці прыедзеце зноў. А вы прыедзеце, я ўпэўнены! I не заўважайце ўва мне ніякіх змен. Дый навошта мне мяняцца, калі я знайшоў тое шчасце, якое мне падыходзіць? Я проста пагадзіўся са сваёй двухаблічнасцю і перастаў кідацца ад яе ў роспач. Наадварот, я вельмі выгодна ў ёй асталяваўся і знайшоў той камфорт, якога шукаў усё жыццё. Увогуле, я не меў рацыі, калі казаў, што галоўнае — пазбегнуць прысуду. Галоўнае — мець права ўсё сабе дазваляць, няхай дзеля гэтага і трэба час ад часу публічна і на ўвесь голас абвяшчаць пра сваю нікчэмнасць. Дык вось — цяпер я зноў дазвапяю сабе ўсё, і смех гэтым разам мяне не трывожыць. Я не змяніў свайго жыцця, я па-ранейшаму люблю сябе і карыстаюся другімі. Але пакаянне ў грахах дазваляе мне лёгка пра іх забываць і ўсё пачынаць спачатку. I цяпер я цешуся ўдвая — па-першае, сваёю натурай, а па-другое, сваім чароўным раскаяннем.
3 той пары, як я знайшоў выйсце, я самазабыўна аддаюся ўсяму — і жанчынам, і пыхлівасці, і нудзе, і злапомнасці, і нават ліхаманцы, якая цяпер мяне так соладка трасе. Я паную нарэшце, і гэты раз — назаўжды. Я знайшоў тую вышыню, на якую ўдалося ўскараскацца мне аднаму і адкуль я магу судзіць увесь
свет. Зрэдку, калі настае асабліва прыгожая ноч, да мяне яшчэ часам даносіцца нейкі вельмі далёкі смех, і я зноў пачынаю вагацца. Але я адразу абрушваю на сусвет і людзей увесь цяжар свайго ўбоства і адраджаюся зноў.
Значыць, дамовіліся, я буду цярпліва чакаць samara прыезду ў «Мехіка-Сіці». Калі надумаецеся засведчыць сваё шанаванне, прыходзьце ў любы час, я заўжды буду там. Але, будзьце ласкавы, здыміце гэтую коўдру, нешта яна мяне душыць. Дык вы прыедзеце, праўда? Я нават гатовы паказаць вам некалькі патаемных прыёмаў у маёй тэхніцы — вы выкліка'еце ў мяне сімпатыю. Вы самі пабачыце, як усяго за адну ноч мне ўдаецца пераканаць іх, што яны — самыя гнюсныя мярзотнікі. Дарэчы, сёння я зноў пайду туды. Я ўжо няздольны без гэтага абысціся, я не магу пазбавіць сябе тых прыемных хвілін, калі яшчэ адзін падае ў п’яным раскаянні і пачынае біць сябе ў грудзі. Як я расту тады, шаноўны, о, як я расту! Маё дыханне робіцца лёгкім і роўным, я стаю на вяршыні і сузіраю бязмежную роўнядзь пад маімі нагамі. Якое п’янлівае шчасце адчуваць сябе богам-айцом і раздаваць сваім блізкім неабменныя пасведчанні ў іх агідным жыцці і разбэшчанасці. Я ўзвышаюся на троне сярод маіх мярзотных анёлаў у вышыні галандскага неба і гляджу, як з туманаў і вод да мяне ўздымаюцца незлічоныя цені, што ідуць на Апошні Суд. Яны набліжаюцца, і вось я ўжо бачу першага сярод іх. На яго збянтэжаным твары, напалову схаваным рукой, я чытаю журбу па агульнай долі, што напаткала яго, і роспач ад разумення, што яна немінучая. А я — я шкадую іх, але не адпускаю грахоў, я разумею, але не дарую, і што галоўнае — ах, як гэта прыемна! — я адчуваю, што мне пакланяюцца, што мяне абагаўляюць!
Ваша праўда, я надта хвалююс
КНІГІ ОНЛАЙН
