Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
лі яго ніхто не клікаў, з усяго размаху кляпаў на варштаце вялізныя ржавыя абручы. Хлеў пачынаў поўніцца пахам палёных габлюшак. Івар, які габляваў і падганяў клёпкі, нарэзаныя Эспазітам, учуў гэты стары, знаёмы водар, і на душы ў яго крыху палегчала. Усе працавалі моўчкі, але паціху ў майстэрні пачынала цяплець, вярталася жыццё. Яркае святло, пранікаючы праз высокія шыбы пад столлю, залівала ўвесь хлеў. У залачоным паветры падымаліся сінія дымкі. Івар нават пачуў, як побач прагудзеў нейкі жук ці то муха.
У гэту хвіліну заднія дзверы ў старую бандарню адчыніліся, і на парозе ўзнік гаспадар, пан Ласаль. Гэта быў хударлявы брунет, якому ледзь перайшло за трыццаць. Ён быў у бежавым габардзінавым гарнітуры і белай кашулі і, мяркуючы па ўсім, адчуваў сябе ўпэўнена ў сваім целе. Нягледзячы на вузкі, кашчавы, з рэзкімі рысамі твар, ён звычайна выклікаў сімпатыю, як і большасць людзей, якія дзякуючы спорту трымаюцца вольна і натуральна. Праўда, гэты раз, адчыніўшы дзверы, ён выглядаў трошкі збянтэжана, і яго прывітанне прагучала не так зычна, як заўсёды. Ніхто ва ўсякім выпадку не адказаў. Адно дробат малаткоў збіўся, разладзіўся на нейкі момант, але адразу загрукатаў зноў, з новай сілай. Ласаль нерашуча ступіў некалькі крокаў наперад, спыніўся і потым рушыў да Валеры, хлапчука, які працаваў з імі ўсяго толькі год. Стоячы за некалькі крокаў ад Івара, Валеры ўстаўляў у бочку днішча. Гаспадар спыніўся побач і пачаў назіраць. Хлопец моўчкі працаваў. «Ну што, сынку,— сказаў Ласаль,— усё ў парадку?» Рухі юнака раптам страцілі спрыт. Ён скоса зірнуў на Эспазіта, які непадалёк збіраў вялізнае бярэмя клёпак, каб занесці іх Івару. He спыняючы работы, Эспазіта таксама глянуў на Валеры, і той зноў уткнуў нос у бочку, нічога не адказаўшы гаспадару. Крыху азадачаны, Ла-
саль яшчэ нейкі час стаяў каля юнака, потым паціснуў плячыма і павярнуўся да Марку, які, седзячы верхам на лаве, павольнымі і трапнымі рухамі вычосваў край днішча. «Дзень добры, Марку»,— сказаў Ласаль ужо болын сухім тонам. Марку не адказаў, засяродзіўшы ўсю ўвагу на тым, каб здымаць як мага танчэйшыя стружкі. «Ды што гэта на вас найшло? — голасна сказаў Ласаль, звяртаючыся ўжо да ўсіх рабочых.— Ну, праўда, ну, не выйшла ў нас дамовіцца. Дык што, цяпер і працаваць разам немагчыма? Навошта ўсё гэта?» Марку ўстаў, выцягнуў днішча са шчыліны, правёў па беразе далонню і з задавальненнем прыжмурыў млявыя вочы. Потым маўкліва павярнуўся і пайшоў да другога рабочага, які збіраў бочку. Ва ўсёй майстэрні было чуваць адно грукат малаткоў ды віск механічнай пілы. «Добра,— сказаў Ласаль.— Калі ў вас гэта пройдзе, скажаце мне. Хай Балестэр прыйдзе». I ён спакойна выйшаў з майстэрні.
Амаль адразу пасля гэтага гармідар бандарні прарэзалі два званкі. Балестэр, які прысеў быў скруціць цыгарку, цяжка падняўся і рушыў да задніх дзвярэй. Калі ён выйшаў, грукат малаткоў пацішэў, а нейкі адзін рабочы нават спыніўся. Але Балестэр хутка вярнуўся назад. Проста ад дзвярэй ён сказаў: «Марку, Івар, вас кліча гаспадар». Першым рухам у Івара было пайсці памыць рукі, але па дарозе да мыйніцы Марку схапіў яго за рукаў, і ён, кульгаючы, падыбаў за ім.
Знадворку сонца было такое зыркае і густое, што Івар адчуваў, як яго промні ліюцца па ягоным твары і голых руках. Яны падняліся па лесвіцы, абвітай бружмелем, на якім дзе-нідзе ўжо распусціліся кветкі. Калі яны ўвайшлі ў абвешаны дыпломамі калідор, да іх данесліся дзіцячы плач і голас Ласаля, які казаў жонцы: «Пасля снсдання пакладзеш яе ў ложак. Калі нічога не зменіцца, паклічам доктара». Потым гаспадар выйшаў у калідор і запрасіў іх у невялічкі,
ужо знаёмы ім кабінет, абстаўлены пад просты вясковы пакой, сцены якога былі ўпрыгожаны спартыўнымі трафеямі. «Сядайце»,— сказаў Ласаль, займаючы месца за пісьмовым сталом. Яны засталіся стаяць. «Я вас паклікаў таму, што вы, Марку,— прадстаўнік прафсаюза, а ты, Івар, мой самы стары рабочы пасля Балестэра. Я не хачу зноў пачынаць спрэчку, якая ўжо скончана. Я не магу, проста не магу даць вам тое, чаго вы просіце. Справа вырашана, мы прыйшлі да высновы, што трэба зноў брацца за работу. Я бачу, што вы на мяне крыўдзіцеся, і скажу па ўсёй шчырасці, мне цяжка адчуваць гэта. Я толькі вось што хачу яшчэ сказаць: тое, чаго я не магу зрабіць сёння, мабыць, стане магчыма тады, калі справы пойдуць лепей. I калі такая магчымасць будзе, я зраблю гэта раней, чым вы ў мяне папросіце. А пакуль што, давайце паспрабуем працаваць у згодзе». Ён змоўк і, здавалася, задумаўся, потым зноў падняў на іх вочы і спытаў: «Ну што?» Марку глядзеў праз акно. Івар стаяў, сціснуўшы зубы. Ён хацеў нешта сказаць, але не мог. «Слухайце,— сказаў Ласаль,— вы ўсе проста ўпяліся рогам, і ўсё. Але ў вас гэта пройдзе. Дык вось, калі вы зноў будзеце здольныя разважаць цвяроза, не забудзьцеся на тое, што я вам цяпер сказаў». Ён устаў, падышоў да Марку і, працягнуўшы яму руку, кінуў: «Чао!» Марку раптам увесь збялеў, і ў адно імгненне яго летуценны твар зрабіўся чэрствы і злы. Ён рэзка крутануўся на абцасах і пайшоў. Ласаль, таксама збялелы, глянуў на Івара і, не працягваючы яму рукі, крыкнуў: «Ну дык і ідзіце вы на...!»
Калі яны вярнуліся ў майстэрню, рабочыя снедалі. Балестэр некуды выйшаў. Марку выціснуў адно: «Лухта»,— і пайшоў да свайго працоўнага месца. Эспазіта перастаў жаваць хлеб і запытаўся, што яны адказалі. Івар сказаў, што яны не адказалі нічога. Потым пайшоў па торбу, вярнуўся і сеў на лаву, побач з якой
працаваў. Ен пачаў быў есці, калі раптам заўважыў, што Саід ляжыць на спіне на кучы габлёвак, утаропіўшы позірк на вялізныя шыбы, за якімі сінела цяпер ужо не такое прамяністае неба. Івар запытаўся ў яго, ці ён снедаў? Саід сказаў, што ўжо з'еў свае смоквы. Івар перастаў есці. Пакутлівае пачуццё, якое безупынна кроіла яму душу пасля гутаркі з Ласалем, раптам знікла і саступіла месца цёплае спагадзе. Ён устаў, разламаў хлеб на два кавалкі і падаў адзін Саіду. Той хацеў адмовіцца, але Івар запэўніў яго, што праз тыдзень усё будзе лепей, і сказаў: «Тады і ты мяне пачастуеш». Саід усміхнуўся. Потым узяў кавалак Іваравага бутэрброда і пачаў есці — павольна, не спяшаючыся, нібыта быў зусім не галодны.
Эспазіта ўзяў стары рондаль, згроб трэскі, габлюшкі, запаліў вогнішча і паставіў на ім грэцца каву, якую прынёс з сабой у бутэльцы. Ён паведаміў, што гэта падарунак крамніка з суседняй бакалейні, які даў яму кавы на ўсю майстэрню, калі даведаўся, што іх забастоўка правалілася. Пілі са слоічка з-пад гарчыцы, чаргою перадаючы яго адзін аднаму. Эспазіта падліваў кожнаму гарачую, ужо падсалоджаную каву. Саід выпіў яе з куды большай ахвотай, чым еў. Рэшту Эспазіта, прыцмокваючы, выпіў проста з распаленага рондаля і ўвесь час лаяўся, апякаючы сабе вусны. У гэты час вярнуўся Балестэр і сказаў, што пара зноў брацца за работу.
Усе падняліся і пачалі збіраць у торбы паперу і посуд. Балестэр стаў пасярод майстэрні і раптам сказаў, што хоць гэта і цяжкі ўдар для іх, і для яго таксама, але ніякай рацыі паводзіць сябе гэтак, па-дзіцячы, няма — тапырся тут ці не, справе гэтым усё роўна не дапаможаш. Эспазіта з рондалем у руцэ павярнуўся да Балестэра, і яго доўгі, мясісты твар разам пачырванеў. Івар ведаў, што ён зараз скажа, усе яны думалі тое самае: яны не тапырыліся, ім проста заткнулі рот —
маўляў, каму не падабаецца, можа ісці,— а гнеў і бяссілле выклікаюць часам такі боль, што немагчыма нават крычаць. Яны былі людзі, вось і ўсё. I яны не маглі раптам пачаць усміхацца і выціскаць з сябе прыязныя міны. Але Эспазіта нічога гэтага не сказаў, яго твар урэшце праяснеў, і ён толькі мякка палопаў Балестэра па плячы. Усе тым часам ужо прымаліся за працу. Зноў загрукаталі малаткі, хлеў напоўніўся знаёмым гармідарам, запахла габлёўкамі і старым прапацелым адзеннем. Вішчала вялізная піла, грызучы свежую дошку, якую Эспазіта паволі пасоўваў наперад. Вільготнае пілавінне, якое вылятала з-пад яе зубцоў, нібы хлебным крошывам пакрывала дужыя валасатыя рукі, што моцна сціскалі дошку абапал порсткага ляза. Калі адлятала новая адпілаваная клёпка, віск сціхаў, і было чуваць адно бурчанне матора.
Івар габляваў не разгінаючыся і ўжо пачынаў адчуваць ламоту ў спіне. Звычайна стома прыходзіла пазней. Гэта натуральна — за тыя тры тыдні, што яны баставалі, ён страціў звычку. Але прычынай, відаць, быў і ўзрост — з цягам часу ручная праца, што патрабуе не толькі дакладнасці, робіцца ўсё цяжэй. Навярэджаная спіна нагадвала яму пра старасць. Там, дзе галоўнае — мышцы, праца ўрэшце ператвараецца ў пекла, а за ёй стаіць смерць; нездарма пасля цяжкага працоўнага дня падаеш і спіш, нібы мёртвы. Яго сын хацеў быць настаўнікам, і ён меў рацыю: тыя, хто шмат агітуе за фізічную працу, не ведаюць, пра што кажуць.
Калі Івар выпрастаўся, каб перавесці дых і заадно скінуць дурныя думкі, зноў пачуўся званок. Ён гучаў настойліва, уладна, нервова зрываючыся — і гэта было да таго дзіўна, што рабочыя нават спыніліся. Балестэр спачатку таксама застыў і здзіўлена слухаў, але потым схамянуўся і не спяшаючыся рушыў да дзвярэй. Праз некалькі секунд пасля таго, як ён выйшаў, званок на-
рэшце змоўк. Усе ўзяліся за працу. Але дзверы зноў рэзка адчыніліся, і да раздзявальні хутка прабег Балестэр. Амаль адразу ён адтуль выйшаў ужо абуты і, на хаду нацягваючы куртку, кінуў Івару: «У малой прыступ. Я пабег па Жэрмэна». I ён знік за дзвярыма. Жэрмэн быў доктар, які абслугоўваў майстэрню; ён жыў у гэтым самым прадмесці. Івар перадаў навіну без усялякіх каментарыяў. Рабочыя скупіліся вакол і збянтэжана глядзелі адзін на аднаго. Было чуваць, як ціха буркоча матор механічнай пілы. «А можа, усё гэта —■ так, нічога сур’ёзнага»,— сказаў нехта з іх. Усе разышліся, і майстэрню зноў напоўніў грук малаткоў. Але працавалі цяпер не спяшаючыся, нібы нечага чакалі.
Праз чвэртку гадзіны Балестэр вярнуўся, зняў куртку і моўчкі выйшаў праз заднія дзверы. Святло за шыбамі пачынала згасаць. Трошкі пазней, калі піла дагрызала чарговую клёпку, пачулася сірэна «хуткай дапамогі», спачатку здалёк, потым бліжэй, і вось — падкошаная. «Вось табе маеш!» — прамовіў Марку. Балестэр увайшоў у майстэрню, усе рушылі да яго. Эспазіта выключыў матор. Балестэр паведаміў, што распранаючыся ў спальні, дзяўчынка раптам упала, нібы падкошаная. «Вось табе маеш»! — прамовіў Марку. Балестэр паківаў галавой і зрабіў нейкі невыразны рух, відаць, запрашаючы ўсіх працаваць, але выгляд у яго быў узрушаны. Зноў загула сірэна санітарнай машыны. Зацярушаныя пілавіннем, у старых, зашмальцаваных штанах, яны стаялі з бяздзейна апушчанымі загрубелымі рукамі пасярод аціхлай майстэрні пад плынню жоўтага святла, што лілося праз вялікія шыбы вокнаў.
Рэшта дня цягнулася марудна
КНІГІ ОНЛАЙН
