Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
мае пра ўсё гэта яна. Луіза схамянулася, скінула з сябе стому — Ёна мае рацыю: тое, што думаюць госці, не так ужо важна. Важна толькі тое, што робіць Ёна. I яна добра бачыць, як замінае яму ў працы дзіця. А яно ж расце, і хутка трэба будзе купіць канапу, якая таксама зойме месца. Што зробіш, пакуль яны не знайшлі большай кватэры! Ёна азіраў спальню. Вядома, гэта не ідэал, ложак тут занадта шырокі. Затое ўвесь дзень гэты пакой пусты. Ёна параіўся з Луізай, тая задумалася. Прынамсі, тут
ужо Ёну турбаваць не будуць — не адважацца ж госці забірацца на іхні ложак. «А што думаеце вы?» — у сваю чаргу запыталася Луіза ў Рато. Той зірнуў на Ёну. Ёна глядзеў на вокны суседняга дома. Потым падняў вочы да бяззорнага неба, падышоў да акна і завесіў шторы. Вярнуўшыся, ён усміхнуўся Рато і моўчкі сеў побач. Луіза, у якой быў зусім змардаваны выгляд, сказала, што ідзе ў душ. Сябры засталіся адны, і Ёна адчуў, як Рато падсунуўся бліжэй і ткнуўся яму ў бок плячом. Ёна не павярнуўся і толькі сказаў: «Я люблю маляваць. I хацеў бы маляваць усё жыццё, і ўночы, і ўдзень. Ці ж гэта не шчасце?» Рато пяшчотна глядзеў на сябра. «Але,— сказаў ён,— гэта шчасце».
Дзеці раслі, і Ёна радаваўся іх весялосці і здароўю. Яны хадзілі ў школу і а чацвёртай гадзіне вярталіся дамоў. Апроч таго, Ёна мог бачыцца з імі ў суботу, калі яны прыходзілі апоўдні, у чацвер і цэлымі днямі на працягу частых і доўгіх канікул. Дзеці былі яшчэ не настолькі дарослыя, каб гуляць ціха і спакойна, але досыць жвавыя, каб у гульнях спрачацца, крычаць і смяяцца на ўсю хату. Іх даводзілася супакойваць, ушчуваць, а часам дзеля выгляду даваць і пару плескачоў. Апроч таго, трэба было мыць іх бялізну, ушываць гузікі, і Луізінага часу на гэта ўжо не ставала. Праз вялікую цеснату бацькі не маглі наняць пакаёўкі, нават такой, якая прыходзіла б толькі на дзень. I таму Ёна прапанаваў запрасіць на дапамогу Луізіну сястру Розу, якая засталася ўдавой і жыла цяпер адна з дарослаю дачкою. «I праўда,— сказала Луіза,— з Розай клопату ў нас не будзе. Калі захочам, мы заўсёды зможам яе турнуць». Ёна быў рады, што праблема нарэшце вырашылася, бо гэта абяцала палёгку не толькі Луізе, але і яго сумленню, якое не давала спакою мастаку, калі ён бачыў змэнчаную вечнымі клопатамі жонку. А палёгка сапраўды аказалася вялікая, бо часта Роза прыводзіла з сабой і дачку.
У абедзвюх было найдабрэйшае сэрца, ва ўсім свеце няможна было б знайсці людзей такіх бескарыслівых і зычлівых. Яны адразу кінуліся дапамагаць маладой сям’і і, не шкадуючы часу, рабілі, здаецца, нават немагчымае. На гэта жанчын натхняла нуда іх самотнага жыцця і тая прыемная натуральнасць, з якой іх сустрэлі ў Луізы. Сапраўды, як і прадугледжвалася, ніхто са сваячкамі асабліва не цырымоніўся, і з першага ж дня яны адчулі сябе тут як дома. Вялікая зала ператварылася ў гасціную і адначасова служыла сталовай, кладоўкаю пад бялізну і пакоем пад дзіцячыя гульні. У маленькім пакоі, дзе спаў малодшы, трымалі палотны і часам, калі Роза прыходзіла адна, ставілі ёй раскладны ложак.
Ёна займаў спальню і працаваў там на маленькім пятачку паміж ложкам і акном. Раніцай яму даводзілася трошкі пачакаць, пакуль следам за дзіцячым прыбяруць і гэты пакой. Затое пасля ўжо ніхто яго не турбаваў; хіба што заходзілі ўзяць што-небудзь з бялізны, але што зробіш — адзіная ў хаце шафа стаяла гут. Праўда, і госці, хай цяпер і не такія шматлікія, хутка прызвычаіліся да новага становішча. Насуперак спадзяванням Луізы, яны без асаблівых ваганняў узлягаліся на сямейным ложку, каб выгодней гаманіць з Ёнам. Часам даць тату буські забягалі і дзеці. «Дай зірнуць на малюнак». Ёна паказваў малюнак, над якім працаваў, пяшчотна цалаваў малых і, адсылаючы іх, адчуваў, як непадзельна і поўна пануюць яны ў яго сэрцы. Каб іх не стала, вакол яго засталіся б толькі самота і пустата. Ёна любіў іх, любіў гэтак жа моцна, як і свой жывапіс, бо ва ўсім свеце толькі ў іх было столькі ж жыцця.
Аднак Ёна працаваў менш, хоць і сам не мог уцяміць — чаму. Ён па-ранейшаму быў старанны, але цяпер беручы ў рукі пэндзаль, адчуваў нейкі цяжар, нават калі заставаўся адзін. У такія хвіліны ён стаяў ля
акна і пазіраў на неба. Ён і раней быў няўважлівы, заўжды паглыблены ў свае думкі, цяпер ён стаў летуценны. Замест таго каб маляваць, ён думаў пра жывапіс, пра сваё прызначэнне. «Я люблю маляваць»,— яшчэ казаў ён сабе, а пэндзаль звісаў у яго руцэ ўздоўж цела, і ён прыслухоўваўся да гукаў далёкага радыё.
У гэты час яго рэпутацыя пачала падаць. Водгукі на яго працу, што з’яўляліся ў друку, усё часцей рабіліся стрыманымі ці нават благімі, а некаторыя былі такія злыя, што ў Ёны сціскалася сэрца. Але ён казаў сабе, што і з гэтых нападак можна атрымаць карысць — яны прымусяць яго працаваць лепей. Тыя, хто яшчэ завітваў да Ёны, абыходзіліся з ім ужо без былой павагі, як са старым сябрам, з якім няма чаго цырымоніцца. Калі Ёна хацеў вярнуцца да карціны, яму казалі: «Ды ну! Паспееш яшчэ!» I Ёна адчуваў, што гэтыя няўдальцы пачынаюць ужо лічыць яго за свайго сабрата па няшчасці. Але з другога боку, у новых адносінах было нешта прыемнае. Рато паціскаў плячыма: «Ты проста дурань. Яны зусім не любяць цябе».— «Цяпер трошкі любяць,— адказваў Ёна.— А трошкі любові — гэта ўжо вельмі многа. Ці ёсць розніца, чым ты яе заслужыў!» I ён па-ранейшаму гаманіў з гасцьмі, адказваў на лісты і сяк-так, калі мог, маляваў. Зрэдку ён браўся за пэндзаль па-сапраўднаму, гэта здаралася асабліва ў нядзелю, калі дзеці з Луізай і Розай ішлі пасля абеду на шпацыр. I ён радаваўся, калі пад вечар праца над карцінай трошкі пасоўвалася наперад. У тыя дні ён маляваў неба.
Аднойчы гандляр паведаміў Ёну, што попыт на яго палотны значна панізіўся, і таму, на жаль, ён вымушаны паменшыць заробак; Ёна згадзіўся, але Луізу гэта занепакоіла. Быў верасень, дзецям да новага навучальнага года трэба было купляць адзенне. I Луіза са звычайнаю мужнасцю ўзялася за гэта сама. Праў-
да, надоўга сілы ў яе не хапіла. Роза магла нешта зацыраваць, ушыць гузік, але шыць яна не ўмела. Затое стрыечная сястра ў яе мужа была швачка; яна і падрадзілася дапамагчы Луізе. Час ад часу яна прыходзіла ў пакой, дзе працаваў Ёна, і сядала на крэсле ў самым куце. Зрэшты, гэта негаваркая асоба паводзіла сябе заўсёды вельмі спакойна. Настолькі спакойна, што Луіза параіла Ёну намаляваць «Краўчыху». «Добрая думка»,— сказаў Ёна. Ён паспрабаваў, сапсаваў два палатны і зноў узяўся за сваё неба. На другі дзень, замест таго каб маляваць, ён доўга хадзіў па кватэры і разважаў. Раптам прыбег распалены вучань, сунуў яму нейкі доўгі артыкул, які б у іншым выпадку Ёна нават не прачытаў. У артыкуле пісалася, што яго жывапіс адначасова прэтэнцыёзны і старамодны. Тут якраз пазваніў гандляр і зноў выказаў занепакоенасць зніжэннем попыту на палотны. Але Ёна па-ранейшаму летуценіў і разважаў. Вучню ён сказаў, што ў артыкуле ёсць доля праўды, але наперадзе ў яго яшчэ шмат часу, і ён ускладае на яго пэўныя надзеі. А гандляру адказаў, што разумее яго заклапочанасць, але не падзяляе яе. У яго ёсць задума стварыць нешта вялікае і сапраўды новае; так што ўсё зноў пойдзе добра. Гаворачы гэта, Ёна адчуў, што кажа праўду, што зорка зноў спрыяе яму. Досыць толькі наладзіць усё як след.
Назаўтра ён паспрабаваў працаваць у калідоры, паслязаўтра — у душы, пад электрычным святлом, яшчэ праз дзень — на кухні. Але ўпершыню яму пачалі замінаць людзі, якіх ён сустракаў паўсюль; яму заміналі ўсе — і тыя, каго ён амаль не ведаў, і тыя, хто быў яму блізкі і каго ён любіў. На пэўны час ён спыніў працу і задумаўся. Каб дазваляла надвор’е, ён мог бы намаляваць што-небудзь на натуры. Але, на жаль, набліжалася зіма, і цяпер маляваць краявіды было немагчыма, трэба было чакаць вясны. Ён усё ж паспрабаваў, але хутка адмовіўся: холад прабіраў на-
скрозь. Некалькі дзён ён правёў побач з палотнамі, але часцей проста сядзеў каля іх ці стаяў ля акна; ён ужо нічога не маляваў. Тады ён зранку пачаў хадзіць у горад. Ён ставіў сабе мэту — накідаць нейкую дэталь, дрэва, скасабочаную хату, профіль выпадковага прахожага. Але пад канец дня ў яго так нічога і не было. Наадварот, кожная самая малая спакуса — газета, спатканне са знаёмым, вітрына ці цеплыня ў кавярні — усё затрымлівала яго. Кожны вечар ён знаходзіў апраўданне свайму нячыстаму сумленню, якое мучыла яго ўвесь час. Ён будзе маляваць, вядома, будзе, і нават лепш, як раней, вось толькі міне гэты час уяўнай, вонкавай спустошанасці. Цяпер ён працуе ўсярэдзіне, у думках, вось і ўсё, а потым — потым яго шчаслівая зорка ўзыдзе зноў і зазіхапіць новым і чыстым бляскам. Тым часам ён ужо амаль не пакідаў кавярань. Ён заўважыў, што алкаголь выклікае ў яго такі самы душэўны ўздым, які ён адчуваў у дні сваёй плённай працы, у тыя дні, калі ён думаў над сваімі карпінамі з вялікаю цеплынёй і замілаваннем, параўнальным адно з яго любоўю да дзяцей. Пасля другой чаркі каньяку да яго вярталася гэта праніклівае хваляванне, і ён адчуваў сябе адначасова гаспадаром сусвету і яго слугой. На жаль, ён цешыўся гэтым пачунцём, склаўшы рукі, яно праходзіла марна, не ўвасабляючыся ў мастацкі твор. Але менавіта яно больш за ўсё набліжалася да творчай радасці, якая складала ўвесь сэнс яго жыцця, і цяпер ён доўгімі гадзінамі сядзеў у пракураных дымам і шумных закутках і аддаваўся марам.
Але ён цураўся тых кварталаў і кавярань, дзе можна было напаткаць мастакоў. Калі ж ён сустракаў знаёмага, які пачынаў з ім гутарыць пра яго жывапіс, яго брала паніка. Яму хацелася ўцячы, знаёмы заўважаў гэта, і тады Ёна ўцякаў. Ён ведаў, што за спінаю ў яго кажуць: «Ён лічыць сябе за Рэмбрандта»,—
і гэта яшчэ больш прыгнятала яго. Так ці інакш, на яго твары ўжо не было ўсмешкі, і яго былыя сябры зрабілі з гэтага дзіўную, але непазбежную выснову: «Калі ён не ўсміхаецца, значыць, ён задаволены сабой». Ведаючы гэта, Ёна ўсё больш адасабляўся, пачаў скрытнічаць. Калі ён уваходзіў у кавярню, яму досыць было адчуць, што нехта з прысутных яго пазнаў, як усярэдзіне ў яго ўсё халадзела. Нейкую секунду ён стаяў у поўнай бяссільнасці, ахоплены нейкім незразумелым сумам, і намагаўся не выдаць свайго замяшання. Але раптам у ім абуджалася неадольная патрэба ў сяброўскай падтрымцы. Ён прыгадваў добрыя вочы Рато, рэзка паварочваўся і знікаў. Неяк, у адзін такі момант, ён пачуў, як нехта сказаў у яго за спінай: «Ты бачыў? Ну і пыса!»
Ён хадзіў ужо толькі ў кварт
КНІГІ ОНЛАЙН
