Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
астала тым больш, чым менш ён поанаваў. Кожнай яго выставы чакалі, і ўслаўлялі яе ўжо загадзя. Праўдэ. некаторьтя нешматлікія крытыкі, сярод якіх былі і два частыя наведнікі Ёнавай майстэрні, прычішалі гараччю зачараванасіть сваіх справаздач рэдкімі заўвагамі. Але абурэнне вучняў з лішкам кампенсоўвала гэту маленькчю непрыемнасць. Вядома, безапеляцыйна спвярджалі яны, гэтыя крытыкі вышэй за ўсё ставяць палотны вашага першага перыяду, але цяперашні поптук рыхтуе сапраўдную рэвалюцыю. Ёну было трошкі непрыемна, калі нехта пачынаў залішне хваліць яго раннія творы, але ён хутка адганяў гэтае прыкрае пачуццё і заўсёды захоўваў сардэчную ўдзячнасць. Рато ж толькі бурчаў: «Дзіўныя тыпы... Яны хочупь, каб ты быў нерухомы, як статуй. На іх думку жыпь табе, значыцца, ужо нельга!» Але Ёна абараняў вучняў. «Ты не здоль-
ны гэтага зразумець,— казаў ён Рато.— Табе падабаецца ўсё, што я малюю». Рато жартаваў: «Вось д’ябал! Ды мне ж не карціны твае падабаюцца, а твой жывапіс».
Як бы там ні было, карціны па-ранейшаму падабаліся публіцы, і пасля чарговай паспяховай выставы гандляр сам прапанаваў Ёну павялічыць заробак. Ёна згадзіўся і шчыра яму падзякаваў. «Паслухаеш вас,— сказаў гандляр,— дык можна падумаць, што вы сапраўды яшчэ надаяце нейкае значэнне грошам». Такая прастадушнасць пакарыла Ёнава сэрца. Аднак калі ён папрасіў дазволу выставіць дзеля дабрачыннасці адно палатно на аўкцыёне, гандляр занепакоена запытаўся, ці не ідзе тут гаворка пра дабрачыннасць, «якая дае прыбытак». Гэтага Ёна не ведаў. Тады гандляр прапанаваў сумленна прытрымлівацца кантрактных умоў, якія пакідалі яму выключнае права на продаж. «Кантракт ёсць кантракт»,— сказаў ён. У іх кантракце дабрачыннасці не прадугледжвалася. «Хай будзе павашаму»,— згадзіўся мастак.
Перастаноўка ў кватэры прынесла Ёну толькі задавальненне. Цяпер ён сапраўды мог даволі часта адасабляцца, каб адказваць на тыя шматлікія лісты, што яму слалі. Праз сваю далікатнасць ён быў проста няздольны пакінуць іх без адказу. У адных лістах гаворка ішла пра Ёнаву творчасць, у другіх — і такіх было болып — пра асобу аўтара, які або хацеў, каб яго падтрымалі ў яго мастацкім пачынанні, або проста звяртаўся па параду ці фінансавую дапамогу. Ёнава імя пачало часта мільгаць на старонках газет, і з гэтай прычыны ён, як і ўсе ў падобных выпадках, адчуў, што павінен таксама выступаць у друку з абвяржэннямі некаторых абуральных выпадаў. Ён адказваў на лісты, пісаў артыкулы пра мастацтва, дзякаваў, даваў парады, адмаўляў сабе ў новым гальштуку, каб паслаць камусьці невялікую грашовую дапамогу, на-
рэшце — падпісваў справядлівыя пратэсты грамадскасці, якія яму таксама прыносілі даволі часта. «Ты што ж,— казаў Рато,— ужо заняўся палітыкаіі? Пакінь гэту справу пісьменнікам і брыдкім дзеўкам». Але не, не — Ёна падпісваў толькі тыя адозвы, у якіх не было ніякага духу партыйнасці. Праўда, усе яны з выгляду маглі б пахваліцца такой беззаганнаю незалежнасцю. Штодня кішэні ў Ёнавых штанах тапьірыліся ад напханых у іх пісьмаў, якія заставаліся непрачытанымі і хутка замяняліся новымі. Ёна адказваў толькі на самыя тэрміновыя — тыя, што прыходзілі ад незнаёмых; а лісты сяброў, якія патрабавалі больш грунтоўных разваг, адкладаліся да лепшага часу. Як бы там ні было, такая безліч абавязкаў не дазваляла яму жыць бесклапотна і аддавацца гультаяванню. I нават калі ён працаваў, што з ім яшчэ зрэдку здаралася, яго пастаянна прыгнятала думка, што ён перад кімсьці вінаваты і некуды вечна спяшаецца.
У Луізы ўсё больш часу забіралі дзеці, яна збівалася з ног, але па-ранейшаму намагалася зрабіць у хаце ўсё тое, што ў іншых абставінах мог бы зрабіць і сам Ёна. I гэта кроіла яму сэрца. Бо ўрэшце ён працаваў дзеля свайго задавальнення, а на долю жонкі выпадала самае горшае. Ёна выдатна заўважаў гэта, калі Луіза адлучалася ў краму. «Тэлефон!» —крычаў старэйшы. Ёна кідаў карціну і хутка вяртаўся, ашчасліўлены новым запрашэннем. «Я наконт газавай пліты!» — крычаў манцёр, якому адчыняў нехта з дзяцей. «Хвілінку, хвілінку!» Але толькі Ёна адыходзіў ад тэлефона ці ад дзвярэй, як сябар альбо вучань, ці абодва разам, ужо ішлі за ім да майстэрні, каб па дарозе скончыць пачатую гутарку. Паціху-патроху ўсе прызвычаіліся стаяць у калідоры, таўкліся там, гаманілі, заклікалі ў сведкі Ёну, а часам і самі ненадоўга заходзілі да яго ў пакой. «Прынамсі, тут з вамі можна трошкі пабачыцца, каб ніхто не замінаў»,— казалі тыя, хто
заходзіў. «Ваша праўда,— расчулена пагаджаўся Ёна,— апошнім часам мы з вамі амаль зусім не бачымся». Ён адчуваў, што такое становішча расчароўвае сяброў, і гэта яго засмучала. Бо нярэдка між імі былі і тыя, з кім сустракацца яму было б прыемна. Але яму бракавала часу, ён не мог дазволіць сабе ўсяго, чаго хацеў. I гэта адбівалася на яго рэпутацыі. Пра яго пачалі казаць: «Спазнаўшы поспех, ён заганарыўся. Ён ужо нікога не заўважае». Альбо: «Ён любіць толькі сябе». He — ён любіў жывапіс, любіў Луізу, сваіх дзяцей, Рато, яшчэ некаторых сяброў, ён наогул да ўсіх ставіўся спагадна. Але жыццё такое кароткае, час бяжыць хутка, а сілы ў чалавека не бязмежныя. Маляваць гэты свет, маляваць людзей і жыць з імі — справа цяжкая. 3 іншага боку, ён не мог ні паскардзіцца, ні растлумачыць, што яму нешта замінае. Бо тады яго проста лопалі па плячы: «Жартуеш, шчаслівец! Гэта плата за славу!»
Лісты ўсё прыбывалі, вучні не давалі ніякага продыху, да Ёны пачынаў сцякацца свецкі люд, і мастак паважаў гэтых людзей за іх захапленне жывапісам, бо ўрэшце яны, як і ўсе, маглі б цікавіцца англійскай каралеўскай сям’ёй ці спаборніцтвамі ў абжорстве. У асноўным, праўда, прыходзілі толькі свецкія пані, але іх манеры вызначаліся надзвычайнаю прастатой. Самі карцін яны не куплялі — яны прыводзілі з сабой прыяцеляў, спадзеючыся, відаць, што тыя купяць Hernia замест іх. На жаль, вельмі часта такія надзеі заставаліся марнымі. Затое пані дапамагалі Луізе, асабліва калі гасцям трэба было згатаваць гарбаты. Шклянкі перадаваліся з рук у рукі, плылі з кухні па калідоры ў вялікі пакой, пасля вярталіся і нарэшце траплялі ў майстэрню, дзе ў асяроддзі сяброў і наведнікаў, якія якраз запаўнялі сабой увесь пакойчык, маляваў Ёна; мастак мусіў адкладаць пэндзлі і прымаў шклянку, налітую спецыяльна яму чароўнай асобай.
Ёна піў гарбату, разглядаў эцюд, які ўжо паспяваў паставіць на яго мальберце руплівы вучань, жартаваў з сябрамі, раптам прыгадаўшы, ласкава прасіў аднаго занесці на пошту стос напісаных уночы лістоў, падымаў малога, які зачапіўся за яго нагу, пазіраваў для фотаздымка, потым, пачуўшы: «Ёна! На дрот!» — лавіраваў са шклянкаіі і з прабачэннямі праз натоўп, які загачваў увесь калідор, вяртаўся, падмалёўваў куток у карціны, спыняўся, каб адказаць чароўнай асобе, што ён, вядома ж, намалюе яе партрэт, і зноў паварочваўся да мальберта. Нейкі час ён працаваў. Але чулася зноў: «Ёна, тут па твой подпіс!» — «Што там? — пытаўся Ёна.— Паштальён?» — «Не, кашмірскія вязні».— «Хвілінку, хвілінку!» I Ёна бег да дзвярэй сустракаць маладога барацьбіта за людскія правы з яго пратэстам, заклапочана пытаўся, ці не тычыцца справа палітыкі, атрымаўшы запэўненне, што тут ён можа быць абсалютна спакойны, ставіў свой подпіс, але адначасова мусіў выслухаць папрокі, у якіх яму нагадвалася пра абавязкі, што вынікаюць з яго прывілеяванага становішча, як мастака, і нарэшце вяртаўся ў пакой, дзе яго ўжо знаёмілі з новаспечаным чэмпіёнам па боксе і драматургам нейкай замежнай дзяржавы, хоць ён так і не мог уцяміць, каторага як завуць. Пяць хвілін драматург марна намагаўся ўсхваляванымі позіркамі выказаць тое, што больш выразна яму не дазваляла зрабіць няведанне французскай мовы, a Ена толькі ківаў галавой у знак сардэчнай сімпатыі. На шчасце, гэта безвыходнае становішча прыходзіла да развязкі дзякуючы знакамітаму празарліўцу, які таксама хацеў пазнаёміцца з вялікім мастаком. Зачараваны, Ёна прызнаваўся яму ў сваіх шчырых пачуццях, мацаў пачак лістоў у кішэні, хапаўся за пэндзлі, наважваўся ўжо зноў узяцца за працу, але спачатку яшчэ мусіў падзякаваць за парачку толькі што падораных сетэраў, вёў іх у спальню, прымаў ад да-
рыльніцы запрашэнне на сняданак, але, пачуўшы Луізіны крыкі, зноў бег у спальню, каб на свае вочы пераканацца, што сетэры не былі навучаныя жыць у кватэры, і цягнуў іх у душавую, дзе яны вылі і не сунімаліся ні на хвіліну. Зрэдку, цераз галовы гасцей, Ёна лавіў Луізін позірк, і яму здавалася, што яе вочы поўныя смутку. Нарэшце дзень абарочваўся прыцемкам, некаторыя наведвальнікі развітваліся, іншыя яшчэ затрымліваліся ў вялікім пакоі і замілавана глядзелі, як Луіза кладзе дзяцей спаць, у чым ёй ласкава дапамагала элегантная паненка ў капялюшыку, якая вельмі журылася з тае прычыны, што цяпер ёй зноў трэба вяртацца ў свой двухпавярховы маёнтак, дзе жыццё здаецца зусім не такім утульным і цёплым, як тут.
Аднойчы ў суботу, у другой палове дня Рато прынёс Луізе мудрагелістую сушылку бялізны, якую можна было б усталяваць на кухні пад столлю. Кватэра была ўжо бітком напакавана гасцьмі, у маленькім пакойчыку ў цесным гурце сапраўдных знаўцаў Ёна рабіў партрэт той, што падаравала яму сабак, а побач нейкі іншы мастак маляваў самога Ёну. Як сказала Луіза, гэта быў дзяржаўны заказ. «Карціна будзе называцца «Мастак за працай». Рато адышоўся ў кут і пачаў назіраць за сябрам, які, відаць, вельмі занурыўся ў работу. Адзін знаўца, які Рато раней ніколі не бачыў, нахіліўся да яго і шапнуў: «Гляньце, які ў яго выгляд, га!» Рато нічога не адказаў. Але той не сунімаўся: «Вы мастак, я таксама. Дык вось, верце мне, ён здае».— «Ужо?»—сказаў Рато.— «Але. Гэта ўсё поспех. Поспеху не вытрымлівае ніхто. Як мастак, ён ужо прапаў».— «Дык ён здае ці ўжо прапаў?» — «Калі мастак здае, ён прапаў. Гляньце — яму няма чаго маляваць. Цяпер малююць яго самога — а потым павесяць на цвік».
Многа пазней, калі было ўжо за поўнач, Луіза, Pa
to i Ёна сабраліся ў спальні. Ёна стаяў, Луіза і Рато сядзелі на ложку, усе маўчалі. Дзеці спалі, сабакі былі ў вёсцы, куды іх удалося звезці за невялікую плату, толькі што Луіза перамыла гару пасуды, Ёна з Рато яе перацерлі, усе былі вельмі стомленыя. Калі яны былі ў кухні, Рато, гледзячы на стос талерак, прапанаваў: «Вазьміце сабе пакаёўку». Але Луіза маркотна адказала: «Ды дзе ж яна тут прыткнецца?» Цяпер яны маўчалі. «Ты задаволены?» — раптам запытаўся Рато. Ёна ўсміхнуўся, хоць выгляд у яго быў зморапы. «Але. Усе са мною вельмі прыязныя».— «Не,— сказаў Рато.— Пасцеражыся. He ўсе япы такія добрыя».— «Ты пра каго?» — «Пра тваіх сяброў-мастакоў, напрыклад».— «Я ведаю,— сказаў Ёна.— Але амаль усе мастакі TaKia. Ніхто з іх не ўпэўнены, што існуе, як мастак. Вось, каб знайсці такую ўпэўненасць, яны і пачынаюць шукаць розныя доказы, крытыкуюць, ганяць. Гэта дае ім сілу, гэта азначае ў іх пачатак існавання. Усе яны вельмі самотныя!» Рато адно ківаў галавой. «Дай мне веры,— сказаў Ёна,— я іх ведаю. Іх трзба любіць».— «Ну а ты,— сказаў Рато,— ты, значыцца, існуеш? Ты ж ніколі ні пра каго не кажаш, што ён дрэнны». Ёна засмяяўся: «0, я часта думаю пра іх дрэнна. Але я не злапомны». Потым ён пасур’ёзнеў: «Не, я не ўпэўнены, што існую. Але ў тым, што буду існаваць,— перакананы».
Рато спытаўся ў Луізы, што д
КНІГІ ОНЛАЙН
