Чужаніца
Альбер Камю
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 278с.
Мінск 1986
у Ёны, у яго з’явілася процьма сяброў. Гэтыя сгбры нагадвалі пра сябе па тэлефоне ці неспадзявана завітваючы ў госці. Тэлефон, які, усё загадзя ўзважыўшы, паставілі ў майстэрні, званіў часта і зноў жа на шкоду дзіцю, крыкі якога мяшаліся з назойлівымі званкамі апарата. Калі ж Луіза ў такі момант выпадкова займалася іншымі дзець-
мі, яна разам з імі кідалася ў майстэрню, дзе найчасцей ужо знаходзіла Ёну за тым, піто ён, трымаючы ў адной руцэ дзіця, а ў другой — пэндзлі і тэлефонную трубку, прымаў мілае запрашэнне на снеданне ў кампаніі новых сяброў. Ёна быў у захапленні ад таго, што з ім, чалавекам, які можа весці хіба што банальную гаворку, нехта хоча разам паснедаць; але выходзіць з дому ён лічыў за лепшае ўвечары, бо не хацеў разбіваць свайго працоўнага дня. Але найчасцей, на жаль, у сябра выдаваўся вольны толькі сняданак, прычым менавіта гэты, і ён абавязкова хацеў правесці яго ў кампаніі дарагога Ёны. Дарагі Ёна згаджаўся: «Хай будзе па-вашаму!», вешаў трубку, прамаўляў: «Які ўсё ж прыязны чалавек!» — і аддаваў дзіця Луізе. Потым ён вяртаўся да працы, якая хутка перапынялася снеданнем ці абедам. Трэба было прыбіраць палотны, рассоўваць мудрагелісты стол і сядаць за яго разам з дзецьмі. За ежай Ёна ўвесь час паглядаў на распачатую карціну, і калі-нікалі яму пачынала здавацца, што дзеці жуюць і глытаюць крыху марудна і праз гэта працэдура кожны раз цягнецца занадта ўжо доўга. Але неяк ён прачытаў у газеце, што, каб добра засвойваць харч, есці трэба не спяшаючыся, і пасля гэтага заўсёды меў падставу парадавацца, калі доўга сядзеў за сталом.
Часам да Ёны сярод дня завітвалі яго новыя сябры. Рато прыходзіў толькі ўвечары. Удзень ён быў на службе, дый, апроч таго, выдатна ведаў, што мастакі працуюць пры дзённым святле. Але новыя сябры ў Ёны амаль усе самі былі мастакі або крытыкі. Адны малявалі некалі раней, другія яшчэ толькі збіраліся маляваць, і, нарэшце, трэція пісалі пра тое, што намалёвана ўжо было ці яшчэ будзе. Усе яны, вядома, вельмі высока ставілі творчую працу і скардзіліся на сучасны грамадскі лад, які так замінае яе нармальнай плыні і не дае мастаку патрэбнага часу на роздум. Яны скар-
дзіліся на ўсё гэта, седзячы ў Ёны да позняга вечара, і малілі яго не спыняць працы, не звяртаць на іх ніякай увагі і асабліва не далікатнічаць — яны ж не мяшчане і ведаюць, які дарагі ў мастака час. Ёна радаваўся, што сябры дазваляюць яму працаваць пры іх, вяртаўся да карціны, але і тады мусіў без перапынку адказваць на бясконцыя пытанні ці смяяцца з пачутых жартаў.
Дзякуючы такой натуральнасці ў паводзінах Ёны, сябры з кожным разам адчувалі сябе ўсё вальней. I неўзабаве былі ўжо ў такім выдатным гуморы, што забываліся нават, што гаспадарам няблага б і паабедаць. У дзяцей, праўда, памяць была лепшая. Яны прыбягалі ў майстэрню, насіліся між гасцей, крычалі, скакалі на калені то да аднаго, то да другога. Нарэшце святло ў чатырохкутніку неба над дваром пачынала згасаць, і Ёна адкладаў пэндзлі. Заставалася адно: запрасіць сяброў пакаштаваць таго, што паслаў лёс, і зноў, да позняй ночы, гутарыць пра мастацтва і асабліва пра мастакоў без таленту, пра плагіятараў і карысліўцаў, якіх сярод прысутных, вядома ж, не было. Ёна любіў уставаць рана, каб не ўпусціць першых промняў ранішняга сонца. Ён ведаў, што зрабіць гэта будзе цяжка, што сняданак у час гатовы не будзе дый сам ён яшчэ не паспее адпачыць. Але яму падабалася і тое, што вось так, за адзін вечар, ён можа спазнаць столькі новага, якое, няхай нават і непрыкметна, але ўсё ж прыдасца яму ў яго рамястве. «У мастацтве, як і ў прыродзе,— казаў ён,— нішто не праходзіць дарма. Зноў мне спрыяе зорка».
Часам з сябрамі прыходзілі вучні: цяпер Ёна меў сваю школу. Спачатку гэта яго здзіўляла, ён не бачыў, чаму можна ад яго навучыцца, калі ён сам яшчэ павінен усё для сябе адкрыць. Як мастак, ён сам яшчэ рухаецца ў змроку — дык як жа ён можа паставіць вучня на правільны шлях? Але даволі хутка ён зразумеў,
што вучань — гэта не заўсёды той, хто імкнецца нечаму навучыцца. Наадварот, вучнямі найчасцей рабіліся тыя, хто меў бескарыслівае жаданне навучаць свайго настаўніка. Цяпер Ёна мог пакорліва прымаць гэты вялікі гонар. Вучні доўга тлумачылі яму, што і чаму імі намалявана. Такім чынам і ў сваіх творах Ёна пачаў прыкмячаць мноства задум, якія яго крыху здзіўлялі, і бездань рэчаў, якія ўніклі ад яго пэндзля. Ён лічыў сваю творчасць беднай, але дзякуючы вучням яна аказалася раптам багатай. I часам ад такога, дагэтуль не вядомага яму багацця ў ім нараджалася нешта накшталт гордасці. «I праўда,— казаў ён сабе.— Вось гэты твар на заднім плане, усю ўвагу ён засяроджвае на сабе. Я не зусім разумею, што яны маюць на ўвазе, калі гавораць пра ўскосную гуманізацыю. Але ў гэтым напрамку я, сапраўды, няблага пасунуўся наперад». Аднак даволі хутка ён забываў гэту няёмкую думку і тлумачыў свой поспех спрыяннем шчаслівае зоркі. «Гэта мая зорка ляціць наперад,— казаў ён.— А я застаюся тут, побач з Луізай і дзецьмі».
Зрэшты, у вучняў была і іншая станоўчая рыса: яны прымушалі Ёну быць болей патрабавальным да сябе. У сваіх прамовах яны так высока ўзносілі яго вартасці, асабліва дабрасумленнасць і працавітасць, што пасля гэтага ён не мог дазволіць сабе ніякай палёгкі. Менавіта таму ён і кінуў былую звычку згрызаць драбок цукру або шакаладу пасля заканчэння цяжкага месца ў карціне. На адзіноце ён бы ўсё роўна ўпотай паддаўся гэтай слабасці. Але ў яго духоўным даеягненні яму дапамагала амаль заўсёдная прысутнасць вучняў і сяброў, перад якімі было неяк няёмка грызці шакалад, дый наогул — ён не мог дазволіць сабе дзеля такой нікчэмнай прыхамаці перапыняць цікавую размову.
Апроч таго, вучні патрабавалі, каб Ёна заставаўся верны сваім эстэтычным прынцыпам. Але Ёну да-
водзілася доўга працаваць, раней чым яго азарала хуткая і няўлоўная бліскавіца, у святле якой рэчаіснасць на імгненне паўставала перад яго вачыма ў сваім некранутым выглядзе, і таму ўяўленне пра свае эстэтычныя прынцыпы ён меў даволі цьмянае. Затое ў вучняў наконт гэтага была безліч самых супярэчлівых і катэгарычных думак, і жартаў тут яны не прызнавалі. Часам Ёну, можа, і хацелася б дазволіць сабе нейкі капрыз, які заўсёды быў сціплым сябрам мастака. Але насупленыя бровы вучняў перад некаторымі палотнамі, якія разыходзіліся з іх уяўленнем пра прыгожае, прымушалі яго крыху болын разважаць над сваім мастацтвам, і гэта прыносіла толькі карысць.
Нарэшце, вучні дапамагалі Ёну і іншым чынам — яны прасілі яго даваць ацэнку іх творам. Сапраўды, не было дня, каб яму не прыносілі палатна з ледзь пачатым эскізам. Каб забяспечыць свайму эцюду найлепшае асвятленне, аўтар ставіў яго паміж Ёнам і мастаковай карцінай. Трэба было выказваць сваю думку. Яшчэ да нядаўняга часу Ёна адчуваў таемны сорам за сваю абсалютную няздольнасць даць ацэнку мастацкаму твору. За выключэннем некалькіх карцін, якія выклікалі ў яго поўнае захапленне, і яўна пустой мазаніны, усё астатняе здавалася яму аднолькава цікавым і не вартым увагі. Цяпер жа ён мусіў стварыць сабе цэлы набор разнастайных меркаванняў, тым больш што яго вучні, як і ўсе сталічныя мастакі, увогуле мелі пэўны талент, і таму, калі яны прыходзілі, Ёну трэба было ўмець вызначыць даволі размаітыя адценні, каб кожнага ўлагодзіць. Гэты прыемны абавязак прымусіў яго назапасіць даволі багаты арсенал слоў і выразаў і акрэсліць свае погляды на мастацтва. Зрэшты, такія клопаты не падрывалі яго прыроднай прыязнасці. Ёна хутка зразумеў, што вучні чакаюць ад яго не крытычных заўваг, з якімі яны не ведалі, што рабіць, а падтрымкі і, калі магчыма, ухвал. Праўда, ухваляць кож-
нага трэба было па-рознаму. I тут адной звычайнай зычлівасці Ёну магло не хапіць. Таму да зычлівасці ён пачаў далучаць і сваю вынаходлівасць.
Так праходзіў Ёнаў час. Ён маляваў сярод сваіх сяброў і вучняў, якія сядзелі вакол мальберта ўжо ў некалькі радоў. Часам да іх далучаліся і суседзі, якія выглядвалі з сваіх вокнаў. Ёна размаўляў, абменьваўся думкамі, разглядаў прынесеныя яму палотны, мімаходзь усміхаўся Луізе, супакойваў дзяцей і з імпэтам адказваў на тэлефонныя званкі, ні на хвіліну не пакідаючы пэндзляў, якімі час ад часу наносіў чарговы мазок на распачатую карціну. 3 аднаго боку, жыццё ў яго было поўнае, кожная гадзіна занятая, і ён шанаваў свой лёс, які аберагаў яго ад самоты. Але з другога боку, каб скончыць карціну, мазкоў трэба было зрабіць шмат, і часам Ёну думалася, што і ў самоце таксама ёсць нешта добрае, бо ўрэшце яе можна перамагчы настойліваю і карпатліваю працай. Між тым, чым цікавей было Ёну з сябрамі, тым марудней яму працавалася. Нават у тыя рэдкія гадзіны, калі ён заставаўся зусім адзін, ён адчуваў сябе такім стомленым, што ўжо не мог працаваць з падвойнаю сілай. У такія гадзіны ён мог толькі аддавацца марам пра новы лад жыцця, які спалучаў бы ўцехі сяброўства з выгодамі самоты.
Ёна адкрыў свае думкі Луізе, але і ў яе былі свае клопаты — двое старэйшыя хутка раслі, і дзіцячы пакой ім рабіўся ўжо цесны. Яна прапанавала перавесці дзяцей у вялікую залу, а іх ложкі адсланіць шырмай. Малодшага тады можна будзе размясціць у маленькім пакоі. Тэлефон там будзіць яго не будзе, дый месца малы ніякага не зойме, так што Ёна можа зрабіць сабе ў гэтым пакоі майстэрню. А зала ўдзень будзе служыць пад прыёмы гасцей. Ёна зможа выходзіць да іх на час, а пасля вяртацца да працы. I нараканняў гэта сустрэць не павінна — сябры ж разумеюць, як патрэбна
яму адзінота. Апроч таго, неабходнасць трошкі раней класпі старэйшых дзяцей спаць пакаропітть вячэпнія візіты. «Выдатна»,— пасля некатопага разважяння ўхваліў Ёна. «I ўрэшпе,— сказала Лчізя,— калі т'чяе сябры будучь адыходзіпь ракей. у нас бчдзе тпошкі больш часу. каб пабыпь сам-насам». Ёна раптам зірнуў на жонкч. Цень cmvtkv прамільгнуў па Лчізіным твары. Усхваляваны, ён прыцягнчў яе да сябе, пачяляваў і пяшчотна сціснуў у абдымках. Луіза прытчлілася да мужа, і яны зноў адчулі сябе такімі ж шчаслівымі, якімі былі на пачаткч свайго сямейнага жыцпя. Але Луіза схамянулася: мабыпь, гэты пакой будзе Ёну занадта маленькі? Яна схапіла складаны метр, і неўзабаве яны выявілі, што з прычыны вечнага нагочвашчвання Ёнавых карчін і вччнёЎскіх палотттаў (якіх, дарэчы, заўсёды было намнога болып) прастора, на якой яму звычайна даводзілася працавапь, не намнога перавышала тую, што адводзілася яму цяпер. Ёна без адкляду ўзяўся за перасяленне.
На шчасце, яго вядомаспь узр
КНІГІ ОНЛАЙН
