Даўнія беларускія меры
лексічны аналіз
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 192с.
Мінск 1974
Кузня — адзінка вымярэння мёду (ужывалася рэдка): ...дани чотыри карамоны меду пресного а два ведре, а две кузни меду (РИБ, XXVII, 149, 1493). 3 іншымі значэннямі, апрача метрычнага, гэта слова не выяўлена. Магчыма, што яно з’яўляецца аднакарэнным са словам кузаў, якое ўжываецца ў сучаснай беларускай мове. Так, у адным з апавяданняў, запісаным П. Шэйнам на Віцебшчыне, ужываецца слова кужни, магчыма, фанетычны варыянт кузни: Надрала я бяросты, нарабила кужни такій, даю ў тыя кужни да стаўлю (Шэйн, II, 458). П. Шэйн растлумачыў гэта слова як ’кузовочки’ і са спасылкай на «Опыт областного великорусского словаря» паказаў, што яно ўжываецца ў Кашынскім павеце Цвярской губерні і абазначае маленькі кошык, сплецены з драніц. У сучаснай беларускай мове кузня — ’невялікая пасудзіна з бяросты, у якую збіраюць ягады’ (Бярозаўскі р-н, паведаміла Л. Ф. Шаталава), а кузёмка, кузенька, Кузьма —
’пасудзійа’15. Прымаючы ўсё гэта пад увагу, можна зрабійь вывад, што такім было першапачатковае значэнне, ад якога ўтварылася метрычнае.
Куфа — адзіпка вымярэння вадкасці, пераважна віна: Миколай Каниковский... зе Львова мЬлъ малмазеи куфъ 3... (AC, III, 292, 1583); взято горелки оковитое доброе куфъ две великихъ (АВАК, XVIII, 251, 1646). Са значением адзінкі вымярэння ўжывалася вытворнае полукуфокъ-. ...мЪлъ... вина Венгерского полукуфковъ 20... (AC, III, 307, 1583). Велічыню полукуфка I. Насовіч паказвае розную: у старажытнасці — 6 (Нас. АУ, 332), у мінулым стагоддзі —1 40 вёдзер. ЯІсаевіч лічыць, што на Украіне ў старажытнасці месцілася 2 бочкі16.
Згодна. з меркаваннямі Я. Карскага, слова куфа было запазычана беларускай мовай з нямецкай праз польскае пасрэдніцтва (kufd). У иямецкую мову яно прыйшло з лацінскай (сора, сира)11. Прычына запазычання, відаць, тая, што віно, адзінкай вымярэння якога была куфа, прывозілі з-за мяжы.
3 метрычным значением ужывалася гэта слова ў мінулым стагоддзі: У погрібах стыялі куфы віна: на левым баку — сіла, а на правым безсілья (Белар. эпас, 93). Выяўлена яно
15 А. У. Арашонкава і інш. Да лексіка-семантычнай дыферэнцыяцыі ў беларускіх народных гаворках.— «Весці АН БССР». Серыя грамадскіх навук, 1971, № I, стар. 90.
16 Я. I с а е в и ч. Деякі питания украінськоі метродогіі', стар. 10—12.
17 Е. Карский. Белорусы. Введение,.., стар. 154.
ў сучаснай беларускай дыялектнай (Касп., 172) і літаратурнай мовах са значэннем ’пасудзіна’: Каля вялізнай дубовай кованай жалезам кухвы з гарэлкай з бровара пана Вашамірскага круціўся-вярцеўся стары карчмар Лейба (Бядуля, III, 74).
Липечня18. Гэта слова ўжывалася рэдка, яно выяўлена толькі са значэннем меры мёду: Надъ то: медовой дани липечни 75, ковшовъ 2, тыхъ липечни у ведро пинское две, а в липечню ковшовъ десять, чинить меду ведер пинских 37 и пол и два ковшика (ДМАМЮ, 158, 1565).
Ніякіх фактаў пра ўтварэнне слова липечня не выяўлена ні ў старабеларускай мове, ні ў сучаснай, а таксама ў суседніх мовах. На нашу думку, першапачатковае яго значэнне — ’пасудзіна, зробленая з кавалка ліпы’ (сучаснае дыялектнае ліпаука — ’выдаўбаная з кавалка дрэва кадка’ —■ Бягомль). Утваральнай асновай гэтага слова з’яўляецца назоўнік ліпа.
Як паказвае цытаваны прыклад, липечня магла ўваходзіць у сістэму мер г. Пінска.
Луб'ня — адзінка вымярэння мёду: ...взято меду пресного... лубня, въ которого дей двЪ ведре (АВАК, III, 287, 1577). Гэта слова ўжывалася рэдка, значка часцей трапляецца ў помніках аднакарэниае з 1м лубка: ...под час огню погинуло... меду пресного лубокъ шесть
18 Ва ўказальніку да «Документов Московского архива Министерства Юстиции» даецца форма назоўнага склону адз. ліку липечень. На нашу думку, больш правілыіаіі будзе форма липечня.
(ДМ БССР, 843, 1624); меду пресного лубковъ четыри, важило пудовъ двадцать (ГЮМ, IV, 254, 1686). Як мера ўжывалася і памяншальная форма лубочка-. Меду лубочка отъ панов прошлорочных шафарей, которая важыла пудъ одинъ (ГЮМ, IV, 286, 1688).
Гэта слова ў старабеларускай мове ўжывалася і са значэнпем ’пасудзіпа’: И тежъ беруть из собою важныхъ а важать за кожды пуд по 5 безменовъ..., а они перед тым лечъ только метывали по 4 безмены въ пудъ в лубках, а не голый (Доун.-Зап., 1905, 18, 1534); Лубочку на мед [купили] (ГЮМ, VIII, 93, 1691). У старарускай мове з метрычным значением ужывалася слова лубъ (Срази., 11,270; Кочын, 175). 1. Сразнеўскі адзпачае, што яно мела таксама зиачэпне ’лубяны кораб, які ўжываўся як пэўная мера’. Бясспрэчна, што яно ўтварылася ад назоўніка луб ’кара’ ў рускай мове безафіксным спосабам, а ў бсларускай — пры дапамозе суфіксаў І першапачаткова мела зиачэпне ’пасудзіпа з лубу’.
У сучаснай бсларускай мове лубка, Лубянка — ’пасудзіна’, ’сявалка’: Дзень за днём Марына змірылася з тым, што Мацей хоча ехаць. I калі настаў той дзень, яна сабрала Лубянку, перавязала яе раменьчыкам, каб вечка по адвальвалася, запрагла каня і пад’ехала пад Некрашы (М. Лобан, «Полымя», 1967, № 2, 30); Лупкі звалі то сівалкі. Зробяць як карзінку з ліпы, хто зваў сівалка, хто лупка (Бягомль). I. Насовіч запісаў выслоўе «з лубки живем», якое растлумачыў: «Так земляробы выказваюць свой стан перад іншымі саслоўямі» (Нас. СБН, 52). Гэта слова выяўлена ў
літаратурнай мове і са значэннем адзінкі вымярэння: За пару лубак жыта мы куплялі свежай сялявы (М. Танк, «Полымя», 1967, № 3, 125).
Лукно — адзінка вымярэння пераважна мёду: Мишку Войшнаровичу шестнадцать чоловекъ, на имя Самуйловичи, дають пятипядное лукно меду дани (РИБ, XXVII, 103, 1449); а къ тому даивали зъ села Бабыничь иа церковь светого Михаила два лукня меду пресного, въ которое лукно уложываеть по десети пудов меду (AC, I, 216, 1597). 3 метрычным значэннем ужывалася таксам а вытворнае полуконье: чотыри полуконья меду дають (ДМАМЮ, 9, XV ст.). Гэта, відаць, была адзінка, напалавіну меншая за лукно, яна утварылася пры дапамозе скарочанай формы лічэбніка половина (пол+луконье — полуконье, параўн. палавіна капы — адзінкі лічэнпя — полукопье).
У старабеларускай мове слова лукно мела таксама значэнне ’пасудзіна’: У городни пороху бочечка одна малая, яко бы полъбарыла, ...особливо тежъ у лукне 50 функтовъ (ДМАМЮ, 92, 1547). Са значэннем меры яно ўжывалася ў «Русской правде». У іншых славянскіх мовах мела рознае значэнне: у рускай і ўкраінскай — ’адзінка вымярэння’ і ’пасудзіна’, у сербахарвацкай — ’мера збожжа’, славенскай — ’падатак, падарунак свяшчэнніку’, чэшскай —1 ’берасцяны кош, мера збожжа’. На думку М. Фасмера, гэта слова праславянскае: 1
КНІГІ ОНЛАЙН
