КНІГІ ОНЛАЙН

Даўнія беларускія меры

лексічны аналіз

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 192с.

Мінск 1974

48.86 МБ

7Д. Прозоровский. Древние меры жидко­стей,— ЖМНП, 1854, III, стар. 248—249,
пае з грэчаскай мовы. У старабеларускай япо ўжывалася да XVI ст. У помніках пазнейшай пары не выяўлена.
Ковшъ — адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў і вадкасці: ...бируть на нихъ з двухъ сохъ бочку муки, а бочку овса, а по два ковшы муки, а по два ковшы овса; ...медовой дани липечни 75, ковшов 2, тыхъ липечни у ведро пинское две, а в липечню ковшовъ десять, чинить меду ведеръ пинскихъ 37, пол и 2 ков­шика (ДМАМЮ, 158, 1565). Гэта слова выяўлена ў помніках старабеларускага пісьменства і са значэннем ’пасудзіна’: Ковъшъ и поварку и корецъ до кухни [купили] (ГЮМ, V, 135, 1688). 3 такім самым значэннем яно ўжывалася ў старарускіх помпіках 1357— 1359 гг. (Срази., I, 1243), а таксама ў польскай мове. А. Брукнер выказвае меркаванне, што яно было запазычана з Русі, а Я. Карскі лічыць яго літоўскім (kausasy. Метрычнае значэнне яно мела ва ўкраінскай мове9.
Помнікі старабеларускага пісьменства паказваюць, што ковшъ — афіцыйная адзінка вымярэння ў сістэме мер г. Пінска, яго велічыня — ‘/го частка вядра.
У сучаснай беларускай мове слова коўш мае значэнне ’пасудзіна’: Каўшом гарэлку пілі. Яшчэ ў аднаго ёсць коўш, дык да яго хадзілі пазычалі гарэлку піць (Бягомль), а таксама ’плата за памол у млыне’: Сапраўды ён (Андрэй Лучанок. — К. С.) цікавіўся, як ягоны парабак Іван Шкворань браў каўшы
8 Е. Карский. Белорусы. Введение..., стар. 134.
9 В. Винник. Назви одиниць вйміру І ваги..., стар. 109—110.
(Р. Сабаленка, «Полымя», 1971, № 1, 64). I. Насовіч запісаў дзве прыказкі, у якія гэта слова ўваходзіць у першую са значэннем ’мера’, у другую—’пасудзіна’: Вясною коробъ воды, да ковшъ грязи, а восеиню ковшъ воды да коробъ грязи (ОРЯС, 13); Коли медъ, дакъ ковшомъ. Упрек неуважительным, неумерен­ным за столом (ОРЯС, 64).
Колода — адзінка вымярэння мёду і збожжа: 2 колодЬ меду (АЗР, I, 37—38, 1417); Ловцу Гиревъцу 5 колодъ ржи в ключника Луцъкого (РПБ, XXVII, 294, 1488). 3 метрычным значэннем ужывалася гэта слова ў агульнаўсходнеславянскай мове — у Пераяслаўскім летапісе 996 г. (Срази., I, 1255).
Слова колода ўжо ў старажытнасці вызначалася полісеміяй. I. Насовіч выявіў такія яго значэнні: ’вулей або колькасць мёду з цэлага вулля, або спецыфічная мядовая мера; хлеб­ная мера; сувей; кайданы для калоднікаў’ (Нас. АУ, 169). Аднак ён не адзначыў яшчэ двух значэнняў, якія гэта слова мела ў старабеларускай мове — ’калода (кавалак дрэва)’ і ’пасудзіна’. Якраз апошняе паслужыла асновай для ўтварэння значэння адзінкі вымярэйпя. Этымалагічна гэта слова, якое ўжываецца ў іншых славянскіх мовах, М. Фасмер звязвае з дзеясловам колоть (Фаем., II, 293).
На думку К. Саханевіча, якую падтрымлівае В. Віннік, колода была спецыфічнай украінскай мерай старажытнай пары 10.
Корецъ — адна з асноўных адзінак вымя­рэння сыпкіх рэчываў у дзяржаўнай сістэме
10 В. Винник. Назви одйнйць вйміру і ваги..., стар. 24.
мер Вялікага княства Літоўскага: позычил'ь Юрьевп 20 корцовъ пшеницы (АЗР, I, 9, 1347); Сума овса циншового семьдесятъ корцей безъ полкорца (AC, I, 35, 1536); петрушки корецъ одинъ (АВАК, XIV, 228, 1581). Стату­там Вялікага княства Літоўскага 1566 г. велічыня бочкі была зацверджана з чатырох карцоў: абы была бочка, въ которой бочц'Ь маеть быта чотыры корцы мЬры пашое дворное ровныхъ безъ верху и трясенья (Статут 1566 г., раздз. III, арт. 30). У пастанове сейма 1766 г. гэта адзінка абазпачалася словам чвэрць: на вымярэнне збожжа павінна быць аднастайная бочка, у якой чвэрці чатыры и.
У старабеларускай мове слова корецъ ужывалася са значэннем ’пасудзіна’: ...а потомъ у домужъ моемъ от клети замокъ отбившы, речи моих немало побрано и коробю узяли, у которой были хусты белые, ку тому питушок московских десет, корец зелезный, котлы два... (АВАК, XXXIX, 458, 1579); ковъшъ и поварку и корецъ до кухни (ПОМ, V, 135, 1688).
Значэнне меры гэта слова мела ў рускай, украіпскай, славепскай, чэшскай, польскай, палабскай мовах. М. Фасмер лічыць, што яно ўтварылася ад слова кора (Фаем., II, 325), г. зн. першапачаткова мела значэнне ’пасудзіна з кары’. Такой самай думкі прытрымліваецца і Д. Зяленін, які адмаўляе меркаванне Ліндэ і Д. Шапіры пра запазычанне са стараяўрэйскай мовы, бо, на думку Д. Зяленіна, не
11	Volumina legum, t. Vil. Petersburg, 1860, crap. 320.
можа быць, каб кніжнае слова так глыбока ўваіішло ў народную мову 12.
Магчыма, што метрычнае значэнне слова корецъ набыло ў агульнаславянскі перыяд, бо гэтым словам абазначалася мера ў многіх славян.
У Вялікім княстве Літоўскім корецъ быў роўны прыблізна 101 літру (4 карцы на бочку, а ў бочцы 406,7 літра).
У сучаснай беларускай дыялектнай мове слова карэц ужывасцца са значэннем ’невялікая конаўка з ручкай’, а ў літаратурнай выяўлсна з метрычным значэннем: Прыйшла вясна для перамог і прыпясла мячу спачын. I ўсе, хто мог, трымаў зачын — карэц віпа (С. Панізнік, «Полымя», 1968, № 4, 92).
Коробъ (коробка, коробокъ) — мера сыпкіх, а таксама некаторых іпшых рэчываў: Августа л дня, за отвезене ванны, коробовъ пяти огъ ратушы к валу, дали [осмаков /| (ГЮМ, X, 169, 1695); яблокъ содовыхъ полто­ры коробки великое... (Груш., 133, 1562). У помніках гэта слова выяўлсна са значэннем ’пасудзіна’: тамъ же было собрано и па одно мЬстце знесено скрыиекъ тринадцать, кубловъ два, коробокъ две (AC, IV, 226, 1596).
Першае ўжыванне слова коробъ у помйіках старажытнага пісьменства выявіў I. Сразнеўскі ў дакументах 1264—1265 гг. У прыкладах, якія цытуе I. Сразйеўскі, яно мае значэн­не адзінкі вымярэння (Срази., I, 1288). Гэта
12 «Филологические записки», вып. 1—6. Воронеж, 1903, стар. 4.
слова ўжывалася ва ўкраінскай, рускай, а таксама ў іншых славянских мовах са значением ’пасудзіна’ (Праабр., I, 357). А. Праабраженскі адносіць яго да слоў з няяснай етымалогіяй. Ён выказвае думку, што гэта слова было запазычана з лацінскай мовы (corbis ’корзи­на’), аднак невядома, праз якое пасредніцтва.
Шырокае ўжыванне гэтага слова са зна­чением ’пасудзіна’ ў славянскіх мовах дае падставу зрабіць вывад, што такое значение першапачатковае.
У сучаснай беларускай дыялектиай мове кораб —1 ’пасудзійа для пераноскі і захоўвання мёду і збірання рою’ (ЛП, 336), ’вялікі кош з лучыны’ (Бягомль), ’пасудзіна’: Тады мы паелі з Парассяй і Яўменіхай той кораб малака (Бягомль), а таксама мера (нетерміналагічнае значение): Ныклала поўны кораб яец — буду прадаваць (Бяльк., 230). Яно ўваходзіць у склад фразеалагізмаў «наверзці сем карабоў» ’нахлусіць, нагаварыць многа прыдуманага і абы-чаго, намалоць языком, намалоць лухты’ і «нарадзіцца ў дзіравым корабе», ’быць нешчаслівым’ (Янк., 1968, 230).
Кошъ (кошикъ) — адзінка вымярення сушаных ягад («фйкг» і «розынок»): Розннок великихъ бочки в (2), въ нихъ кошовъ І (10) (АВАК, XIV, 651, 1601); Розинокъ кошъ а (I), фикги котики в (АВАК, XIV, 649, 1601).
Кошъ — асноўная адзінка вымярення пры антовым гандлі, запісаная ў прывілеях на Магдебургскае права: ...продавати... фикги, розынъки — кошемъ (РИБ, XXVII, 741—742 1499).
5	. К. У. Скурат	55
Як пішуць В. Мартынаў і А. Міхневіч, сло­ва кош —1 агульнаславянскае, з праславянскага *kosjo 13. Першае яго ўжыванне выяўлена ў Астраміравым свангеллі I. Сразнеўскім са значэннем ’кош’ (Срази., I, 1035). 3 метрычным значэннем яно ўжывалася ў польскай мове (Карл., 11, 493).
У сучаснай беларускай мове гэта слова ўжываецца з некалькімі значэпнямі: ’пасудзіна’; ’сплеценая з лазы скрынка, якая ставіцца на воз для перавозкі сыпкіх рэчываў’; ’рыбац­кая снасць ; ’скрынка з дошак над жорнамі ў млыне, у якую засыпаецца збожжа’ (Янк., 1966, 100). Як адзінка вымярэння ўжываецца таксама, алс не мае тэрміналагічнага характару: Цётка Насця падналіла ў печы, унесла ў хату кош бульбы і насыпала ў таз з вадой (Палтаран, 89). 3 такім значэннем ужываецца памяншалыіая форма кошык: Энзэ і сапраўды грунтоўны, — аполен сала, бохан хлеба, пара каўбас, з кошык бульбы і яблыкі (Брыль, II, 135).
Як сінопім слова кошъ з метрычным значэпнем у старабеларускай мове ўжывалася крошня. Так, у прывілеі Навагрудку на Магдэбургскае права запісана: Купцы наши не будуть мЬтп моцы ипако товары своп продавати, а ни куповати, только подъ тою мЪрою нижей выписаною: ...фикги, розынки крошнлми... (АЗР, II, 91, 1511). Як бачым, крошнями прадаваліся тыя самыя фикги і розынки, што І кошемъ. Аднак крошня ў помніках трапляец-
13 «Маладосць», 1969, № 10, стар. 135.
ца значна радзей. Апрача прывілея, яна больш нідзе не выяўлена.
Гэта слова ўжывалася ў іншых славянскіх мовах: у рускай — ’плецены з прутоў кош’, украінскай, славенскай, славацкай, чэшскай — ’кош’, ’кораб’, у польскай —J ’скрынка, у якой носяць шкло’ (Праабр. I, 393). У чэшскай мове з XII ст. яно мела значэнне ’мера солі’ 14. Паходжанне яго невыразнае. Ужыванне ў славянскіх мовах са значэннем ’пасудзіна (кош)’ сведчыць, што такім было першапачатковае значэнне гэтага слова.
Кубелъ — адзінка вымярэння мёду (ужывалася рэдка): ...украдено меду пресного чотыри кублы, въ которыхъ важило меду по два камени (АВАК, XVIII, 109, 1592). Часцей гэта слова трапляецца ў помніках са значэн­нем ’пасудзіна’: в томъ же спихлеру у двухь кадках солоду ечменного бочокъ чотыри, хме­лю фасы две, кубъловъ тощихъ тры (АВАК, XX, 137, 1598); ...кублы чотыри житныхъ, а в нихъ ечменю бочокъ дванадцать (ДМАМЮ, 138, 1563).
М. Фасмер, зарэгістраваўшы слова кобел (кобл), растлумачыў яго значэнне як ’мера сыпкіх рэчываў’. Ён прывёў таксама яго фанетычныя варыянты ў іншых славянскіх мовах, дзе яно мае значэнне ’чан, ушат, ведро, ло­хань’. На думку М. Фасмера, яно было запазычана з германскіх моў (сярэдне-верхненямецкае kiibel ’чан’) (Фаем., II, 267).
14 A. Sedlacek. Pameti a doklady о staroceskych mirach a vahach.— «Rozpravy Ceske Akademie Ved a Umeni». Praha, 1923, стар. 132.
У агульнаўсходнеславянскай мове з метрычным значением ужывалася слова полвкъбелие ’палавіна кубла, хлебная мера’ (Срази., II, 1140). Прымаючы над увагу гэта слова, можна лічыць, што кубелъ быў мераю ў агульнаўсходнеславянскі перыяд.
У сучаснай беларускай мове гэта слова мае значэнне ’вялікая пасудзіна для захоўвання збожжа’ і ’адзінка вымярэння’ (нетэрміналагічнае): А яна свае: я зарок дала на гэта І на тару лезе ў кубел за палатном (Галавач, I, 147); Не вер бацьку: пчаляры ўсе скупыя. Яшчэ тую бяду каб скалануў, дык напэўна цэлы кубел мёду набраў бы (Брыль, I, 92).