КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Словы з першапачатковым значэннем ’рэчыва’ ўжываліся як адзінкі вымярэиня сыпкіх і вадкіх рэчываў (солодъ, пиво) і колькасці (сало, сыръ, хлебъ, воскъ). Набыццю метрычнага значэния спрыяла тое, што яны маглі ўжывацца са значэннем ’частка рэчыва, кавалак’. Агульным для мер даўжыні, сыпкіх і вадкіх рэчываў з"яўляецца ўзаемапераход асноўных, найбольш ужывалыіых назваў ад абазначэння радавога паняцця да відавога і наадварот (бочка, локоть абазначалі канкрэтпыя меры і мелі значэнне ’сістэма мер сыпкіх рэчываў даўжыні’, слова мера на глебе старабеларускай мовы — спачатку ’любая мера’, а потым канкрэтная метрычная адзінка). У трупах мер пэўнага прызначэння выяўляюцца некаторыя агульныя заканамернасці семантычнага развіцця. Так, адбываецца ўзасмапераход назваў адзінак вымярэння плошчы і назваў зямельных участкаў, назваў адзінак сыпкіх і вадкіх рэчываў і назваў ’пасудзіна’ (осмина, кварта спачатку адзінкі вымярэння, а потым ’пасудзіна’). Асаблівасць слоў, якія мелі значэнне адзінак сыпкіх рэчываў, тая, што абсалютная большасць іх мела значэнне ’мерка’ (’пасудзіна для вымярэння’). Ва ўсіх трупах слоў — адзінак вымярэння пераважаюць словы індаеўрапейскага — агульнаславянскага — агульнаўсходнеславянскага паходжання. За кошт уласных лексічных сродкаў у асноўным ішло папаўненне слоў гэтай прадметна-тэматычнай трупы. Разам з тым на ўсіх этапах існавання мовы тэта трупа папаўнялася за кошт запазычання, што не пярэчыць законам развіцця любой жывой мовы. Адны з запазычаных слоў трывала замацоўваліся ў мове, афармляліся паводле яе фанетычных і марфалагічных законаў, а некаторыя не атрымалі шырокага распаўсюджання і выйшлі з ужывання. Найбольшы працэнт запазычанай лексікі сярод адзінак вагі, што адлюстроўвае спецыфіку важання — аднаго са спосабаў вызначэння колькасці рэчыва. Словы з прааналізаванай прадметнатэматычнай трупы вызначаюцца адноснай устойлівасцю да семантычных змен, некаторыя з іх захоўваюць значэнне, набытае ў агўльнаславянскі перыяд, пераважная большасць слоў, што пабылі метрычнае значэнне ў старабеларускі перыяд, захоўвае такое значение ў сучаснай беларускай мове. Метрычная лексіка мае невялікую словаўтваральную здольнасць — у сучаснай беларускай мове, таксама, як і ў старабеларускай, ужываецца невялікая колькасць вытворных, сярод якіх пераважаюць прыметнікі са значэннем ’велічынёй з пеўную меру’. У старабеларускай мове, апрача гэтага, ужывалася невялікая трупа вытворных са значением ’падатак’, ’плата за гандаль’. Некаторыя словы ўвайшлі ў склад фразеалагічных словазлученняў, якія шырока ўжываюцца ў сучаснай беларускай мове. Найбольш пашыраныя меры ў словазлученнях ужываюцца са значеннямі ’многа’, ’мала’, ’далёка’: не саступіць і цалі, за вярсту і некаторыя іншыя. Ёсць пеўная тенденция метрычных адзінак ужывацца з такімі значениям!. Адным з узораў такой тенденций з’яўляецца слова шмат, якое ў сучаснай мове мае значение ’многа’. Тематычная трупа слоў са значением адзіиак вымярення, важання, колькасці і лічення не была ізаляванай, адасобленай ад лексічнай сістемы старабеларускай мовы. Гета лексіка арганічна звязана са слоўнікавым складам мовы, з тым складам, з якога яна развівалася і папаўнялася, на аснове якога ўтваралася. Абсалютная большасць слоў была шырока ўжывальнай, мела агульнанароднае выкарыстанне, а па фанетычнай і марфалагічнай будове адпавядала тагачасным нормам белару- скаи мовы. КРЫНІЦЫ ЛЕКСІЧНАГА МАТЭРЫЯЛУ АВАК АЗР Алекс. АЛМ АЛРГ AC АЮЗР БА БАДГ БЛ Бяр. Бярш. ВС ГБДМ Груш. ГЮМ Акты, издаваемые Виленскою Археографическою комиссиею, тт. I—XXXIX. Вильна, 1867—1915. Акты, относящиеся к истории Западной России, тт. I—V. СПб., 1846—1853. Александрыя. Мінск, 1962. Акты Литовской метрики, т. I, в. 1—2. Варшава, 1896—1897. Акты Литовско-русского государства, изданные М. Довнар-Запольскпм, в. I. М., 1897. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, тт. I—XII. Впльна, 1867—1900. Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, т. I. СПб., 1863. Беларускі архіў, тт. I—III. Мінск, 1927— 1930. Белорусский архив древних грамот, ч. I. М„ 1824. Баркулабовская летопись. Киев, 1908. Лексикон славенороський Памви Беринди. КиТв, 1961. Бершадский С. А. Русско-еврейский архив, т. I. СПб., 1882. Витебская старина, т. I. Изд. А. Сапунов. Витебск, 1883. Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах, т. I. Мінск, 1936. Грушевский А. С. Пинское Полесье, ч. 1 — (2). Киев, 1901—1903. Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витеб- Доўн.-Зап. 1901 Доўн.-Зап. 1905 ДМАМЮ ДМ БССР 36. Люб. РКЭ РИБ РЛА СДГА Статут Устава Ясінск. Багушэвіч Бел. эпас Брыль ской и Могилевской, вып. I—XXXII. Витебск, 1871—1906. Довнар-Запольскпй .М. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллбнах, т. I (дадатак). Киев, 1901. Довнар-Запольский М. Очерки по организации Западно-русского крестьянства в XVI в. (дадатак). Киев, 1905. Документы Московского архива Министерства юстиции, т. I. М., 1897. Дзяржаўны музей Беларускай ССР. Рукапісны фонд. Сборник имп. русского исторического общества, т. XXXV. СПб., 1882. Любавский М. Областное деление и местное самоуправление Литовско-русского государства во время издания первого литовского статута (дадатак). М., 1892. Ревизия Кобринской экономии. Вильна, 1876. Русская историческая библиотека, тт. XX, XXVII. СПб., 1903, 1910. Русско-ливонские акты. СПб., 1868. Собрание древних грамот и актов городов Минской губернии... Минск, 1848. Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг. (розных выданняў, таму ў кнізе паказваецца не старонка, а раздзел І артыкул статута адпаведнага года). Устава на волоки и дополняющие ее документы из шестой книги литовских публичных дел Метрики Литовской. Юрьеев, 1913. Ясинский М. Уставные земские грамоты Литовско-русского государства. Киев, 1889. * * * Ф. Багушэвіч. Творы. Мінск, 1967. Беларуси! эпас. Мінск, 1959. Я. Брыль. Збор твораў, тт. I—II. Мінск, 1960. Бядуля 3. Бядуля. Збор твораў, тт. I—IV. Мінск, 1951—1953. Галавач П. Галавач. Збор твораў, тт. I—III. Мінск, 1958. Грамовіч ДАБМ 1. Грамовіч. Выбранае. Мінск, 1968. Дыялекталагічны атлас беларускай мовы. Мінск, 1963. Зап. Записки русского географического общества по отделению этнографии, т. V. СПб., 1873. Караткевіч У. Караткевіч. Каласы лад сярпом тваім, кн. 1—2. Мінск, 1968. Колас Я. Колас. Збор твораў, тт. IV—IX. Мінск, 1962—1963. Крапіва ККрапіва. Збор твораў, тт. I—IV. Мінск, 1963. Купала Мележ мкдэ МПІ Я. Купала. Вершы і паэмы. Мінск, 1958. I. Мележ. Людзі на балоце. Мінск, 1965. Матэрыялы картатэкі дыялекталагічных экспедыцын Мінскага педінстытута імя А. М. Горкага. Мурашка ОРЯС Р. Мурашка. Сын. Мінск, 1957. Сборник Отделения русского языка и словесности, т. 12, ч. II. СПб., 1874. Палтаран В. Палтаран. Ключы ад Сезама. Мінск, 1967. Паслядовіч М. Паслядовіч. Збор твораў, тт. I—II. Мінск, 1961. Пташнікаў Самуйлёнак I. Пташнікаў. Лонва. Мінск, 1965. Э. Самуйлёнак. Збор твораў, тт. I—II. Мінск, 1952. Сачанка Б Сачанка. Барвы равняй восені. Мінск, 1962. Сержп. 1911 А. К. Сержпутовский. Сказки и рассказы белорусов-полешуков. СПб., 1911. Сержп. 1956 Казкі і апавяданні беларускага Палесся. Са зборнікаў А. Сержпутоўскага. Мінск, 1956. Скрыган Я. Скрыган. Скажы адно слова. Мінск, 1961. Чорны К. Чорны. Збор твораў, тт. I. IV. Мінск, 1954, 1955. Шэйн Материалы для изучения быта и языка населения Северо-западного края, соб- Шырма БРС Брукнер БСЭ Бурнашоў Бяльк. Дабр. Гарб. Гараеў Грынч. Даль ІСУЯ Касп. Карл. Кочын ЛП ранные и приведенные в порядок П. В. Шейном, т. I, ч. 1. СПб., 1887; т. I. ч. 2. СПб., 1890; т. II. СПб., 1893; т. III. СПб., 1902. Р. Шырма. Беларускія народный песні, тт. I—III. Мінск, 1959—1962. Слоўнікі Беларуска-рускі слоўнік. Мінск, 1962. A. Briickner. Slownik etymologiczny jgzyka polskiego. Warszawa, 1957. Большая Советская Энциклопедия, т. 40. М., изд. 2-е. В. Бурнашев. Опыт терминологического словаря сельского хозяйства, фабричностп, промыслов и быта народного, тт. I—II. СПб., 1844. I. Бялькевіч. Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны. Мінск, 1970. В. Добровольский. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914. И. Горбачевский. Словарь древнего актового языка Северозападпого края и Царства Польского. Вильна, 1874. И. Горяев. Сравнительный этимологический словарь русского языка. Тифлис, 1896. Словарь украі'нськоі мови. Під род. Гріпченко, тт. I—IV. Кпі'в, 1'907—1909. В. Даль. Толковый словарь живого великорусского языка, тт. I IV. М., 1955. Історйчннй словник украінського язика. Под ред. проф. Е. Тимченко, т. Г Киев, 1930. М. Каспяровіч. Віцебскі краёвы слоўнік. Віцебск, 1927. J. Karlowicz, A. Kryiiski, D. Niedzwiedzki. Slownik jgzyka polskiego, It. 1—8. Warszawa, 1900—1927. Г. Кочпн. Материалы для терминологического словаря древней России. М.—Л., 1937. Лексика Полесья (материалы для полесского диалектного словаря). М., 1968. Махэк V. Machek. Etymologicky slownik jazyka ceskeho a slowenskego. Praha, 1957. Нас. А У И. Носович. Алфавитный указатель старинных белорусских слов, извлеченных из Актов, относящихся к истории Западной России, изданных в 1853 г. (цытуецца па фотакопіі рукапісу, якая захоўваецца ў сектары гісторыі беларускай мовы Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР). Нае. СБН И. Носович. Словарь белорусского наречия. СПб., 1870. Праабр. А. Преображенский. Этимологический словарь русского языка, тт. I—II. М., 1959. РБС Русско-белорусский словарь. Минск, 1953. Срази. И. Срезневский. Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам, тт. I—111. СПб., 1893—1912. Фаем. М. Фасмер. Этимологический словарь рурского языка, тт. 1—2. М., 1964—1967. Шанский М. Шанский, В. Иванова, Т. Шанская. Краткий этимологический словарь русского языка. М., 1961. Юрч. 1966 Г. Юрчанка. Дыялектны слоўнік. Мінск, 1966. Юрч. 1969 Г. Юрчанка. Народная сінаніміка. Мінск, 1969. Янк. 1966 Ф. Янкоўскі. Дыялектны слоўнік, в. I. Мінск, 1966.