КНІГІ ОНЛАЙН

Даўнія беларускія меры

лексічны аналіз

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 192с.

Мінск 1974

48.86 МБ

Толпа (форма пазоўнага склону адзіночнага ліку не выяўлена) — адзінка колькасці солі: тымъ арендаромъ отъ кождое тысечи
толпъ великихъ по два гроши, а отъ тысячи толпъ малыхъ по грошу давши, ...далей съ тою солью добровольце "Ьздили (АВАК, III, 294, 1550); ...никому в месте не было волно продавати соли толко ему, а давал толп седмнадцать за пеняз (ГБДМ, 348, 1566).
У «Словаре древнего актового языка» М. Гарбачэўскі піша: «Filary solne, fisty саляныя стаўпкі. Стаўпкі гэтыя, якімі прадавалася соль, мелі форму ўсечаных пірамід. Яны ў актах маюць дваякую назву: стаўпкі болыпых памераў пазываліся гурманамі, а меншых —• толпамі або толпкамі» (Гарб., 132). Пра паходжанне гэтага слова А. Брукнер сцвярджае, што яно з’яўляецца аднакарэнным з рускім толпа і ўкраінскім втолпйтйсь ’уціснуцца’ (Брукнер, 572) і, дададзім ад сябе, беларускім тоўпіцца ’месціцца’ (Капуста стоўпілася ў бочку — Бягомль). Таму, магчыма, слова толпа першапачаткова мела значэнне ’соль (яе пэўная колькасць), якая стоўпілася ў форме пры сушцы’, а потым ’кавалак солі пэўпай велічыні’ і, нарэшце, ’адзінка колькасці’.
Плитка — адзінка колькасці солі (ужывалася рэдка, выяўлепы толькі адзіп прыклад): ...соли еі плитокъ (ГЮМ, I, 49, 1679). Слова плита, ад якога ўтварылася памяншальная форма плитка, прыйшло з грэчаскай мовы (nXiv&oC). А. Праабражэнскі адносіць яго да дыялектных у рускай мове, тлумачачы значэн­не як ’тоўстая дошка з чыгуну, каменю’ (Праабр., II, 75, 77). Відаць, гэта слова набыло значэнне адзінкі колькасці таму, што мела значэнне ’кавалак солі пэўнай велічыні і формы’.
в)	адзінкі колькасці тканіны
Косякъ (ужывалася рэдка): ...да у Гриди жъ у Ликина взяли силно тЪ жъ мытники косякъ тафты... сто аршипъ, да два аршина кафинскихъ (36., 10, 1488); ...дал до-жоны его китайки толко один косякъ, одно того не ведаю, колко локот тое китайки (АБАК, XXXIX, 299, 1579).
Гэта слова ў этымалагічных і гістарычных слоўніках зарэгістравана з рознымі значэннямі. А. Праабражэнскі растлумачвае яго як ’табун коней’ (Праабр., I, 369), у Г. Кочына «косяк, косячек — кавалак тканіны» (Кочыч, 153), Б. Грынчанка сярод іншых значэнняў прыводзіць ’кавалак сеткі’ (Грынч., II, 292). I. Сразнеўскі зарэгістраваў гэта слова са зна­чэннем ’кавалак’, прычым не толькі тканійы, але і мяса: ...съ лавки по косяку мяса (Срази., I, 1299). Утварэнне гэтага слова і яго паходжанне аўтары слоўнікаў не тлумачаць, аднак бясспрэчна, што яно мела значэнне ’кавалак’, ад якога ўтварылася значэнне адзінкі колькасці.
Пра велічыню косяка ў канцы XV ст. можна меркаваць па цытаваным прыкладу — «сто аршинъ».
У сучаснай беларускай мове з колькаспым значэннем гэта слова не выяўлена. I. Насовіч зарэгістраваў яго са значэннямі ’палка даўжынёй на сажань’ і ’драўляны брус каля акна ці дзвярэй’ (Нас. СБН, 249). У сучаснай літаратурнай мове япо выяўлена са значэннем 'парадак лёту самалётаў’: Машыны ішлі пра-
вільным касяком, у стройным ладзе, яны забіралі шырокі паўкруг над горадам, увесь час ідучы вышэй і вышэй (Самуйлёнак, 1, 133).
Кусок. Гэта адзінка была запісана ў прывілеях на Магдэбургскае права як асноўная ў антовым гандлі тканінай: тежъ мають (куп­цы. — КС.) продаватп сукна поставомъ, китайки и тафты кускомъ ...(АЗР, II, 91, 1511).
Кусокъ — гэта памяншальная форма слова кусъ, якое ў старабеларускай мове ўжывалася са значэннем ’кавалак, частка’: Жаловали мне подданый господарьский... Войтковичъ на ...Андрея Мицутича о томъ, штожъ дей онъ въ земли отчизной пашой мнЬ делъ третюю часть поступилъ, нижли дей наменьшого куса сеножати къ той третей части мпГ поступи™ не хочет (АВАК, XVII. 143, 1540). Фразема «жад­ного куса нет» мела значэнне ’няма ніколькі’ (Люб., V, паміж актамі 1506 г.). Гэта слова I яго памяншальныя формы ўжываліся ў польскай, чэшекай, украінскай і рускай мовах са значэннем ’кавалак, частка’. Яно ўтварылася ад дзеяслова кусать і першапачаткова абазначала кавалак, адкушаны зубамі. У далейшым яно пашырыла значэнне І стала абазначаць любы кавалак. Гэта значэнне стала асновай для ўтварэння адзінкі колькасці.
У сучаснай беларускай мове кус (кусок) — 'кавалак, частка’: Дастаць бы кусок зямлі, пабудаваць сваю хату і жыць, нічога не баяцца, нікому не гнуцца (Колас, IV, 42); Што ж я дрэннае раблю? Люблю дзяўчыну, хачу з ёй пажаніцца, хачу зямлі кусочак, каб было на чым з ёю жыць спакойна і шчасліва (Крапіва, 111,99).
г)	адзінкі колькасні металу
Крица-. Съ путныхъ і съ тяглыхъ людей мезлевныхъ... ильну пол-осмаста, ...сохъ жолЬза крицъ 50 (AC, VII, 17, 1520); Железа двЬстЪ крицъ и 8 крицъ (AC, VII, 15, пасли 1520 г.).
Гэта слова бытуе ў рускай і ўкраінскай мовах. Самае ранияе яго ўжыванне, выяўленае ў помпіках, датуецца XV ст. (Срази., I, 1325). Г. Кочын зарэгістраваў яго са значэннем адзінкі колькасці металу: «штучная і вагавач адзінка лічэння жалеза паўфабрыкату; крыцамі жалеза выплочваўся натуральны аброк» (Кочып, 162). У. Даль зазначае, што на крыцу («свежая глыба вываренного из чугуна желе­за, идущая под огромный (кричный) молог, для отжимки, проковки и обработки в полосо­вое и др. железо») трэба 12 і больш пудоў металу (Даль, II, 93). Ва ўкраінскай мове слова криця мае значэпне ’чыстая сталь’ (Грынч., II, 308).
Пра паходжаине гэтага слова ёсць дзве думкі: першая, выказаная А. Сабалеўскім І падтрымапая А. Праабражэнскім: яно з’яўляецца аднакарэнным са словам! кра, икра, крига (Праабр., I, 386—387); другая, выказаная Міклашычам і Н. Гараевым, падтрымапая М. Фасмерам: яно запазычаиа з нямецкай мовы — ням. Kritze, Kritzeisen (Фаем. II. 378). Прымаючы пад увагу тое, што многа металу і вырабаў з яго прывозілася з-за мяжы, ёсць падставы падтрымаць другую думку пра пахо­джаине гэтага слова. У старабеларускай мове.
як паказвае матэрыял, яно мела значэнне ’кавалак металу пэўнай велічыні’.
У сучаснай беларускай мове слова крыца ўжываецца рэдка. У творах мастацкай літ.1ратуры выяўлены прыклад, дзе яно мае зна­чэнне ’кавалак металу’: Два другія pari (малы.—К. С.) прыціснулі срэбнай чарніліцай і кавалкам губчатай крыцы (Караткевіч, 1, 353).
Свинья — адзінка колькасці свінцу і волава: свинцу десять свиней, а десятая не цела (Люб., VI, сярод актаў 1506 г.); ...а особливе олову свинья цЬлая и штукъ великихъ пять... (AC, III, 65, 1604).
Гэта слова са значэннем адзінкі колькасці ўжывалася ў рускай мове. М. Кастамараў піша: «Свинец привозился к нам свиньями, в десяти свиньях было веса 82 пуда с чет­вертью»13. У польскай мове гэта слова мае значэнне ’ком, груда волава’, ’адзінка колькасці дрэва’ (Карл., VI, 789).
Паходжанне слова няяснае. Магчыма, яно мае сувязь з рускім свинка ’форма, зробленач ў пяску для прыёму чыгуну, калі ён ідзе з домны’ (Бурнашоў, II, 197) і ’злітак чыгуну,, каля двух пудоў’ (Даль, IV, 149).
У старажытнасці гэта слова, пэўна, мела значэнне ’кавалак свінцу ці волава пэўнай формы і велічыні’, ад якога ўтварылася зна­чэнне адзінкі колькасці. Не выключаецца магчымасць, што яно запазычана з якой-небудзь
13 Н. Костомаров. Очерк торговли Московского государства, стар. 201.
II. К. У. Скурат	*	161
суседняй мовы, з той краіны, адкуль прывозілі свінец і волава.
Штаба-, железа старого одъ муру штапъ полътрети (АВАК, XX, 137); до того прило­жили штабы две, ...важили пудъ одинъ и бе jменовъ пять (ГЮМ, VIII, 53, 1691).
I. Насовіч зарэгістраваў гэта слова са значэнием ’паласа’ (відаць, жалеза), а ў прыкладах, якія ён цытуе, яно мае значэнне адзінкі колькасці. Пра паходжанне слова ЯКарскі піша, што яио прыйшло з нямецкай мовы (stab ’жалезны прут’) праз польскую 14. У старабеларускай мове яио ўжывалася І са значэннем ’жалезная паласа’: ...олову у штабахъ двадцать чо'іырй (AC, III, 65, 1604). Такое значэнне яно мае і ў сучаснай мове: Дрыжачамі ад хвалявання рукамі апоўначы пааддзіралі з гваздоў, паразгіналі іржавыя штабы кратаў (Брыль, II, 27). У «Беларуска-рускім слоўніку» яно зарэгістравана з такім самым значэннем з паметаю «абласное».
Шына-. ...а въ свирнЬ въ НосовЬ знашолъ... 4 шины желТза (Люб., VI, сярод актаў канца княжагшя Аляксандра); железа шынъ пятьдесятъ чотыры (ГЮМ, XXI, 424, 1625).
Гэта слова запазычана старабеларускай мовай з нямецкай (у сучаснай нямецкай мове die Schiene ’шына, рэльс’). Яно ўжывалася ў рускай мове са значэннем ’паласа шыннага жалеза, нацягнутая на вобад’ (Бурнашоў, II, 352). Такое значэнне яно мае ў сучаснай беларускай мове: Заўсёды каля яго кузні многа народу: падкоўваюць коней, куюць нарогі, нацягваюць шыны на калёсы (Бядуля, IV, 471).
14 Е. Карский. Белорусы. Введение..., стар. 159.
д)	адзінкі колькасці розных тавараў
Са значэннем адзінкі колькасці паперы і зрэдку бляхі ўжывалася слова аркуиг. Паперу купили на ладунки аркушовъ десять (ГЮМ, VIII, 139, 1691); На ветреникъ, на погоню, жести аркуши два (ГЮМ, IV, 186, 1686). 3 такім значением ужывалася вытворнае поларкуша: тот выписъ есть выданъ нам и писанъ водле потреб наших па трех полуаркушах паперу и на четверты поларкуша (ГЮМ, XXXII, 225-11, 1578). Са значэннем адзінкі колькасці паперы і бляхі гэта слова ўжывалася ў польский (Карл., I, 58) і ўкраінскай (Грынч., I, 9) мовах. У слоўніку ЯКарловіча arkusz тлумачыцца так: «адзінка велічыні, абмежаваная пэўнай даўжынёй і шырынёй».
Слова аркуш запазычана з лацінскай мовы. Такую думку выказалі і аўтары «Slownika jgzyka polskiego», i M. Фасмер. Але калі аўтары польскага слоўніка лічаць, што яно паходзіць ад лац. arkus ’лук’, а развіццё значэння ’аркуш паперы’ адбылося таму, шго аркуш у час сушкі меў падабенства з сагнуіым лукам, то М. Фасмер прытрымліваецца думкі, што лац. arkus ’дуга’ набыло значэнне ’аркуш паперы’ праз пераходнае ’сагнутая, складзеная папера’ (Фаем., I, 87).
Зрэдку слова аркуш ужывалася са значен­ием адзінкі колькасці шпілек: Шпилек купили аркушъ за осм[аков] шесть (ГЮМ, VIII, 83, 1691). Такое значэнне яно набыло, напэўна, таму, што шпількі для продажу прымацоўваліся на аркуш паперы, як 1 цяпер прадаюцца некаторыя дробныя прадметы (тыя самыя
шпількі, гузікі і інш.). Паколькі у практыцы на аркуш прымацоўвалася пэўная колькасць шпілек, то гэта слова набыло колькаснае значэнне.
У сучаснай беларускай мове слова аркуш не страціла значэння адзінкі колькасці паперы. Такой адзінкай шырока карыстаюцца ў выдавецкай практыцы. У залежнасці ад шырыпі паперы і спосабу ўліку адрозніваюць аўтарскі аркуш, улікова-выдавецкі, друкаваны, папяровы, умоўна-друкаваны.