«Донжуанскі спіс» Уладзіміра Караткевіча літаратуразнаўчае даследаванне Дзяніс Марціновіч

«Донжуанскі спіс» Уладзіміра Караткевіча

літаратуразнаўчае даследаванне
Дзяніс Марціновіч
Выдавец: Звязда
Памер: 144с.
Мінск 2021
31.12 МБ
Бог с ней, я нахожу злорадное удовлетворенне в том, что едннственной в жнзнн большой любовью она распоряднлась по-дурацкн, что такнх у нее не было н, даст бог, не будет. М как бы ей не прншлось горько сожалеть об этом.
Нуда ладно. Много ей честн, чтобы она так заннмала мон мыслн» (АРКіР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 8 — 8 адв.).
Грашовае пытанне ўзнікае і ў наступным лісце, ад 1 ліпеня 1961 года: «Небезызвестная тебе Н. М. говорнла мне (быть может, лгала), что отослала тебе
пнсьмо с предложеннем денежной компенсацнн, но ты не ответнл. Я сомневаюсь в этом. Пробовала она прн мне заметнть что-то обо мне н тебе, но я заявнл, что выслушнвать такое нн от кого не намерен. Черт, подлость какая-то творнтся на белом свете. Мужчнны труслнвы, женіцнны — лжнвы до дна. Стыдно н за тех, н за другнх.
He зарекаюсь, но, кажется, ннкогда уже не смогу влюбнться — выжгла во мне все эта проклятая баба. Одно к лучшему — стал чнш,е н, внднмо, добрее. Но к чемуэто, еслн потеряно главное. Старость ндет, мой мнлый друг, старость. М начннается она старостью душн» (АРКіР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 18).
Хутчэй за ўсё, неўзабаве высветлілася, што Караткевіч не меў рацыі (або проста заплюшчыў вочы на стаўленне Молевай да грошай), бо Ніна Міхайлаўна і надалей прасіла аб дапамозе. Як згадваў украінскі пісьменнік Мікалай Амельчанка, які вучыўся разам з Уладзімірам на Вышэйшых сцэнарных курсах, Караткевіч «нярэдка дапамагаў ёй матэрыяльна, купляў падарункі. Калі я атрымаў на кінастудыі імя М. Горкага ганарар за сцэнарый, Валодзя пазычыў у мяне даволі вялікую суму. А на наступны дзень ён зайшоў да мяне і папрасіў накарміць яго абедам.
— Ты што, наватна абед сабе грошай не пакінуў?
— He, — вінавата ўсміхнуўся ён, — яшчэ / не хапіла, давядося ў Боры Мажаева пазычаць...
Пазней я даведаўся, што Валодзя паабяцаў выкладчыцы да дня яе нараджэння купіць нейкую карціну імпрэсіяніста, на той час даволі моднага,
паабяцаў— і купіў. Караткевіч свае абяцаннізаўсёды выконваў. (Атрымліваецца, Караткевіч незнарок папаўняў калекцыю Молевай і Бялюціна. — Д. М.)
Ад просьбы пазнаёміць мяне з ёю адмахнуўся:
— Яна не спадабаецца табе. Непрыгожая. Але такая тонкая натура, разумніца.
Тая выкладчыца прывіла Валодзю звычку купляць адьбомы з карцінамі мастакоў, кнігі па выяўленчым мастацтве і проста наборы паштовак».
Але факт застаецца фактам: у Караткевіча з’явіліся думкі пра нядобрасумленнасць Молевай, што сведчыла пра яго пэўнае расчараванне ў гэтай жанчыне. 23 ліпеня ён піша Е. Стулпану, што пазнаёміўся з Навэлай Мацвеевай (падрабязней гл. далей) і дадае: «НасчётМ. совсем утешнлся. Прннял к сведенню сдова песнн: “еслп невеста ушла к другому, еше нензвестно, кому повезло". Жнву, радуюсь, снова начал петь» (АРКІР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 20).
15 лютага 1962 года Караткевіч паведамляе Е. Стулпану, што завяршыў раман (АРКіР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 21) і ў тым жа лісце дадае: «Осточертела мне, брат, Москва, лжнвые ее бабы н прочая дребедень» (АРКіР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 21 адв.).
Публікацыя адбылася ў майскім і чэрвеньскім нумарах часопіса «Полымя» за 1962 год. Як Уладзімір Караткевіч ацэньваў гэты твор і асобу прататыпа, Ніны Молевай? Адказаць на такое пытанне дапамаглі некалькі шчаслівых выпадковасцей. У рэдактара, які рыхтаваў раман да друку, узніклі пэўныя пытанні.
Як пісаў сам Караткевіч у лісце да Ераніма Стулпана ад 26 сакавіка 1962 года, «ему не нравнлось опнсанне в романе некоторых ннтнмных сцен. Зная, что в основе романа реальные событня, хотя н не без некоторой выдумкн, необходнмой для каждого художественного пронзведення, он оскорбнлся за геронню. Я сказал, что обнжаться незачем, что я сделал в романе эту жентнну в сто раз лучше, чем она была в жнзнн. Просто мне хотелось создать современный роман о велнкой н трагнческой любвн, а не просто опнсать эту гадкую нсторню» (АРКІР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 22). Тады Уладзімір прапанаваў рэдактару звярнуцца да Ераніма, на вачах якога разгортваліся ўсе падзеі, каб той выказаў сваю ацэнку. Стулпан не зразумеў прычыны такога звароту. У выніку Караткевіч усё патлумачыў яму ў лісце і быў цалкам шчыры:
«Пусть узнают все — всё. Мне незачем заботнться о сохраненнн тайны. В подтексте каждый поймет, какого сорта была эта баба. Я чнтал главу одному прнятелю, ч он сказал: “он — хорошнй малый, а она стерва”. Н потому нечего думать о том, что в некоторых главах я ее хвалю, а в некоторых лншаю доброго нменн. Так надо. Ты мог бы, не рассказывая нн о чем, просто сказать ему, что я прав во всем, говоря о ней. П еслн я, скажем, опнсываю несколько шекотлнвые событня — это не может наброснть тень на геронню романа, а на женіднну нз жнзнн, на Н. М. — пусть набрасывает. Мне безразлнчна ее судьба н ненавнстна она сама, лжнвая, поддая,
прнвыкшая к поклоненню, корыстная, подло-расчетлнвая, уннжаютая все лучшее на свете, предаютая друзей, берушая все, что ей хочется, на мннуту м бросаюіцая это, когда мпнет надобность.
Н я-то ее еш,е любнл. Господн. Да пусть теперь хоть весь свет узнает, какого дурака я свалял. Пусть знает моя будушая жена. Пусть н она, Ннна, перетерпнт нз-за этого несколько непрнятных мннут. Я-то терпел ад целых трн года. Пусть она еіце бдагодарнт бога, что я пожалел ее, не смешал с грязью, не опнсал хотя бы того, как она чуть не поссорнла меня с тобой, лучшнм монм другом, как я в однн нз ленннградскнх вечеров был подлецом к тебе. Пусть благодарнт бога, что я хотя бы в смертн сделал ее высокой. He мог, поннмаешь, помня, как (вылучана Караткевічам. — Д. М.) я ее любнл».
Ніжэй Караткевіч прыводзіць у якасці прыкладаў некалькі сітуацый (напрыклад, калі Молева казала Караткевічу, што Стулпан у яе закаханы; АРКІР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 22 адв.).
У маі 1962 года Молева зрабіла спробу аднавіць былыя адносіны, што падштурхнула Караткевіча да напісання верша «Мёртвае рэчышча» (у першай кнізе прысвячэнне твора памылкова прыпісвалася іншай асобе):
Мне сказалі: мяне ты шукаеш, Зноў шукаеш — пасля ўсяго, — Плынь рачная, калісьці жывая, Што пазбылася ложа свайго.
Ўсё дарэмна: пратокі-песні Абмялелі пад рэдкай травой. Я не Лазар, я не ўваскрэсну, Нават голас пачуўшы твой. Hi твой заклік, калісьці любы, Hi пяшчотны дотык рукі, Hi ад смагі пасохлыя губы He абудзяць вялікай ракі.
Пасля такіх акалічнасцей асабліва дзіўна чытаць ліст Караткевіча да Молевай, нібыта напісаны 26 сакавіка 1963 года ў Мінску. Караткевіч пісаў ёй: «Ннна, мнлая! До снх пор не могу прнйтн в себя, н мне делается не по себе от воспомннаннй о нашей последней встрече. Глупо как получнлось, правда? Уезжал н вмдел в окне твое лнцо н руку. Что же это ты натворнла, чертнк нз табакеркн?
Нз-за дел нет даже временн на то, чтобы обосноваться на новом месте. Снжу в доме друга в своей комнате. Это самая окранна. За домом дорога, а дальше заснеженное поле. Временамн льет дождь п ест снег так, что скоро появятся проталнны. В полях стада ворон. Картнна не очень веселая, но она вся полна какого-то неясного oж^дaн^я н предчувствня, как я сам. [Скоро весна, н я не думал, что она будет такой, что жнзнь подарнт мне Москву н тебя м все, чем только н может жнть человек. Ннчто еіде, как оказывается, не кончено.]».
На першы погляд, паміж часам з’яўлення ліста і вершам, які прысвечаны стасункам з Молевай,
прайшоў год, таму ўсё магло змяніцца. Але бянтэжаць дзве акалічнасці. 3 аднаго боку, папярэднія ацэнкі самога Уладзіміра занадта рэзкія, каб адразу ад іх адмовіцца. 3 другога — ліст з Каралішчавічаў да Ераніма Стулпана ад 16 лістапада 1963 года расстаўляе ўсё на свае месцы (гл. ніжэй). Таму магчыма, ліст да Молевай быў напісаны ў іншы час.
У 1963 годзе «Леаніды...» мусілі выйсці ў якасці асобнай кнігі (акрамя рамана ў выданне таксама планавалася ўключыць аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха»). Але набор падрыхтаванага тома быў рассыпаны. Доўгі час «Леаніды...» заставаліся вядомыя беларускаму чытачу толькі ў часопісным варыянце. У 1982-м твор пад назвай «Нельга забыць» выйшаў асобным выданнем.
Інфармацыю пра лёс кнігі Караткевіч паведаміў Стулпану ў згаданым лісце ад 16 лістапада 1963 года. У ім жа ён вельмі адмоўна ацаніў асобу Элія Бялюціна, які ў 1962-м выступіў арганізатарам знакамітай выстаўкі авангардыстаў у Манежы, што выклікала шалёную рэакцыю Мікіты Хрушчова. Відаць, Караткевіч намякае на прызнанне мастаком сваіх памылак, калі піша наступнае: «Н Элнй Белютнн какая сволочь! Какой ннзкопробный скот, еслн слухн о нем верны (в чем я не сомневаюсь)! А говорят, что “создалн ему условмя” н теперь он переучнвает. Ладно, я сам не понямаю, как можно ставпть “девое” нскусство выше всех, быть нетерпнмым (я бы нетерпнмым только к “фотографнстам” был — это дрянь), отрнцать все остальное. Но уж еслн учнл, какой надо быть ннзкопробной пакостью, чтоб за пару
дней согласнться. Да н у какой такой собакн глаза отдолжнв, он теперь будетв глаза ученнкам смотреть, “убежденный” человек. Какого он бога нз себя корчнл, как Ннночка Молева ему подыгрывала, какне она нам рацен чнтала!
Н — может, я сейчас эгонст — что же она тогда в нем ценнла? Способность ко лжп? А может, она н сама такая же? Наверное. Черт ведь обычно не одну пару лаптей стаптывает, пока пару подбнрает.
Ну, вот поделом мне, дураку. Поделом, что повернл» (АРКІР. Ф. 11. Bon. 1. Адз. зах. 276. Арк. 45).
У тым жа лісце Караткевіч расказаў сябру пра нечаканую размову з Молевай па тэлефоне. Уладзімір прыехаў на некалькі дзён у Маскву і зайшоў на літаратурныя курсы (для зручнасці чытання рэплікі даюцца з абзаца):
«Н. А. говорнт с кем-то по телефону. “Боже — говорнт — Короткевнч прншел... Хорошо — говорнт — передам”. П мне, одннмн губамн, мол, “она”. Поговормла, передает. Ну, здравствуйте — здравствуйте. Как здесь? To да се.
"Мне передавалн, что вы обнделнсь на меня” (наблюдательность у ннх н наглость у нее) (падкрэслена Караткевічам. — Д. /V/.).
“Бог с вамн — говорю — за что?”
“Ну так, еслн будете, звоннте".
“Возможно — говорю — Ну как у вас?” “Ннчего”.
“Помннте — говорю — ведь предупреждал вас: бросайте этот вертеп, эту контору где торгуют друзьямн”.