Духоўная і філалагічная культура старабеларускай кніжнасці
канцэпцыя цэласна-іерархічнай метадалогіі. Ч. I.
Алена Галубіцкая-Яскевіч
Выдавец:
Памер: 360с.
Мінск 2007
У прытчы запамінальны гэты вобраз прыпадання цара-чалавека пад час мітрэнгі ў горадзе да акенца ў гэтыя вышэйшыя духоўныя светы. Пад гэткім высокім сімвалам вырашаецца тэадыцэя ў прытчы, паводле якой набывае асаблівае апраўданне сэнс пакут, нягод, смерці, як вышэйшых пікаў нашага выпрабоўнага праходжання па зямлі.
«Слова пра спаралізаванага», якое ў нейкім сэнсе завяршае тэму зямнога выратавання чалавека і падрыхтавання яго для жыхарства ў Вечнасці праз з’яўленне Бога на зямлю ў Іпастасі Сына Свайго Адзінароднага, належыць аднесці да асаблівых экзэгетычныхадкрыццяў св. Кірыла. Па экзэгетьгчнай ёмісіасці яе можна бадай параўнаць з «Пасланнем да Фамы» Клімента Смаляціча, яго надзвычай смелых прадбачанняўу бясконцых момантах старазапаветнай гісторыі правобразаў эры новазапаветнай, хрысціянскай. У эгйзодзеацалення Хрыстом спаралізаванага ля авечай купальні, што 38 год чакаў ля яе ацалення, бо не было каму яго першым акунуць у асвечаную ангелам ваду, беларускі экзэгет адкрывае глыбінна сімвалічны сэнс Хрыстовай дзеі. Яе ўжо ўсім нутром прадчуваў спакутаваны Іоў: «Я ведаю, Збаўца мой жывы» (Іоў 19.25). 1 вось у аііаленні Хрыстом спаралізаванага ля авечай купальні св. Кірыл ўгледжвае сусветную перамену, калі Сваёй хроснай смерцю Сын Божы стаўся Збавіцелем, Выратавальнікам усяго роду чалавечага. Беларускі экзэгету творы словамі I ісуса Хрыстаўразумляе ацэленага: «Что глаголешй: Человека не ммам! Лз тебе радн человек бых шедр м мнлостйв, не сьлгав обета Моего вьчеловечення. Слышал бо есн пророка глаголюша, яко отроча роднться, Сын Вышняго. н дан бысть нам, н Ть болезнн л недугы наша понесеть. Тебе радн Горьняго Цесарьства склпетры оставль, ннжьннм служа обьхожю, не прндох бо, да Мп послужать, нь да послужю. Тебе радн, беспльтен сы, пл ьтаю обложнхь-
ся, да всех душевная й телесныя недугн нцелю Тебе радя, нсвйдйм сы ангельскым сялам, всем человеком явяхься, не хоіцю бо Моего образа в тленнн презретв лежаіца, нь хоіцю й спаста н в разум йстйньный прнвестн. 14 глаголеіцй: Человека не нмам! Аз бых человек, да Богом человека сьтворю, рех бо: Бозй будуть й сынове Вышняго всй. 14 кто йн Мене верней служай тобе? Тобе всю тварь на работу створнх, небо й земля тобе служнта: оно влагою, а сй плодомь. Тебе радн солнце светомь н теплотою служнть, й луна с звездамй ноіць обеляеть. Тебе деля облацй дьждьмь землю напаяють й земля всяку траву семеняту й древа плодовнтая на твою служьбу вьздраіцаеть. Тебе радя рекы [дад.: рыбы]носять й пустынн зверн пнтаеть. 14 глаголешй: Человека не нмам! й кто есть Мене верней человек, яко не сьлгах обеза вьчеловечення Моего, кляхься Аврамовй глаголя: О семеня твоемь благословяться языцй, в йсаце же будеть тн шіемя, н в томь вьйльтйвься, отложю обрезанйе, створю же брежю воду, многа чада [чюдеса] поражаюшю креш,енмемь, о нейже глаголеть йсаня, яко протьржеся вода в пустынй; жажюше, на воду жяву ядете! Аз есмь жнвотьное озеро, м се породьный йсточнйк от уст Мойх на тя йзлмваю; а ты Овчая купеля жадаешн, помале гтресьхнутй хотяіца! Вьстанй, вьзмй одр свой, даслыйшть мя Адам й обновйться ныня с тобою от йстьленмя, в тобе бо пьрваго преступленйя Евьжнну клятву нсцеляю, Лазоря, уже раскысевьша в гробе й четыре днй ймуша в мьртвых, словомь жмва створмх, й тобе ныня глаголю: Вьстанй н вьзмй одр свой й йдй в дом свой!» [169. 349—350],
Вось з якой сучаснай актуальнасцю прачытваеццатвор св. Кірыла, экзэгэза якога якраз зтых жамчужын, што застаюцца ў залатым фондзе сусветнага багаслоўя А ўжо сёння мы маем магчымасць далучыць богаадоранага ў розных галінах Ф. Скарыну дасусветных майстроў гімнаграфіі.
Як нярэдка здараецца састаражытнымі помнікамі з іх малазахаванай у часе атрыбуцыяй, устанаўленне ў 1979 г. A. А. Турылавым у гімнаграфічным складзе «Малой падарожнай кніжкі» С карынавага аўтарства за «Акафістам Іаану Прадцечы» і «Акафістам Іісусу» адразу многае перайначыла ў скарыназнаўчых даследаваннях.
Адкрыццё A. А. Турылава перш за ўсё змушае з большай уважлівасцю аднесціся да «Малой падарожнай кніжкі» як да недаацэненагаў яго літургічнай змястоўнасці помніка кірылічнай праваслаўнай кніжнасці. Асноўны корпус яе, па задуме аўтара, склаў Псалтыр паследаваны. можна нават сказаць, Архіерэйскі Псалтыр (Псалтыр, Часасловец, Шасцідневец, Святцы). Асаблівасць Скарынавага Псалтыра паследаванагаў тым, што аўтар аддаўвялікую перавагу гімнаграфічнай частцы. уключыўшы ў яе склад «Акафіст Магіле Гасподняй», «Канон МагілеЖываноснай», «Акафіст Архангелу Міхаілу», «Канон Архангелу Міхаілу», «Акафіст Іаану Прадцечы», «Канон Іаану Прадцечы»,« Акафіст Багародзіцы», «Канон Багародзіцы», «Акафіст святому Пятру і Паўлу», «Акафістсвятому Міколе», «Канон святому Міколе», «Акафіст Крыжу Гасподняму», «Канон Крыжу Гасподняму», «Акафіст Іісусу», «Канон Іісусу», «Канон пакаяльны», «Канон у суботу».
Але гэтае, відаць, дазваляльнае па тым часе адступленне ў складзе службовага Псалтыра, якое тлумачыцца яго падарожным прызначэннем, па ўзору «Зборніка для падарожнікаў» Божыдара Вукавіча (Венецыя, 1520), са свайго боку ўводзіць нас у свет творчых інтарэсаў самога Скарыны, адкрываючы дасюль малавядомую грань яго таленту якгімнографа і мастакаслова. Скарына-гімнограф да гэтай пары чакаў свайго адкрыцця з-за пэўнай перарванасці «акравершавай»традыцыі акафіста, якая, як лічаць даследчыкі, пасля Грыгорыя Цамблака і Пахомія Лагафета
192
Яскевіч A. A.
(XV ст.) паступова пачаласпрашчацца з-за цяжкасці іншамоўнага перастварэння твораў.
Але як мы ўжо пераконваліся на старажытных вытоках перакладчай біблейскай традацыі Ф. Скарыны, што ўзыходзіла да Арыгенавай Гексаплы, на карыстанні ім даўнейшым славянскім правапісам яшчэ даэразмаўскага чытання, гімнаграфічныя зацікаўленні яго былі сталымі, заглыбляліся ў гісторыю царкоўных песняспеваў самае ранняе візантыйскае пары. He выпадкова ў Часаслоўцы «Малой падарожнай кніжкі» ў пераліку сутачнай тыднёвай службы ён адпаведныя каноны і акафісты паіменна пазначае іх стваральнікамі (Іаан Дамаскін, Феакціст Студыйскі, Іосіф Канстанцінопальскі), што сёння за даўнасцю ўжо выходзіць з традыцыі.
I ў цэлым сучасныя даследчыкі В. Н. Дышыневіч, В. А.Чамярыцкі, Г. У. Грушавы і інш. усе галіны Скарынавай творчасці, біблейскае перакладазнаўства, экзэгетыкакаментарыйны комплекс, дададзім гімнаграфію, знаходзяць заснаванай на шырокім грунце патрыстыкі, на працах Васілія Вялікага, Арыгена і Феадацьёна, Ісаака і Яфрэма Сірыных, Феадарыта Кіпрскага, Грыгорыя Дваяслова, Ераніма Блажэннага, Еранея Ліёнскага, Іаана Дамаскіна і інш.
1 тым не менш гімнаграфічная спадчына Скарыны праляжала неапазнанай усе прамінулыя стагоддзі, хоць, здаецца, і знаходзілася навідавоку: акравершавы «шыфр»акафістаў «Чесному п вьсехвальному пророку, Предтечн н Крестнтелю Господьню Іоаньну» і «Пресладкому іменн Господа нашего Інсуса Хрнста» адпаведна пазначаў іх аўтарства — «Пнсал доктор Скорнннч Францнскус» і «Делал доктор Скорнннч Францнскус».
1 толькі ўважлівае прачытанне Скарынавай спадчыны рускім даследчыкам A. А. Турылавым пры яго глыбока прафесійным знаёмстве з праваслаўнай гімнаграфічнай тра-
дыцыяй дазволіла здзейсніць гэтае вельмі важнае адкрыццё ў скарыназнаўстве.
А як толькі Ф. Скарына прад вачамі медыевістаў прадстаў прафесійным гімнографам з надзвычай яркім выканаўчым почыркам, гэта адразу прымусіла, у прыватнасці, дысертантку ў сваёй папярэдняй працы над творчай спадчынай славутага палачаніна паглыблена засяродзіцца на даследаванні масгацкай кулыуры твораў, дзе ў сваю чаргу чакала адкрыццё яго як найадметнага майстра слова, uno змог ажывшь сваім натхнёным пяром аднолькава паэтычныя і дзелавыя жанры.
Светадкрытай гімнаі'рафіі Ф. Скарыны лпаральна скарыў скептыкаў асабліва дасканалым майстэрствам надзвычай складанага для выканання жанру акафіста і канона, унутраная архітэктоніка якога саснавана з суцэльных рытарычных прыёмаў, а сюжэт і кампазіцыя сінтэзаваныя на разнастайных родава-відавых пачатках сумежных мастацтваў. У тэарэтычнай літаратуры лічыцца, што да распрацоўкі структурнага сінтэза дадзенага жанру прычыніўся славуты царкоўны спеватворца св. Іаан Дамаскін, якога і Ф. Скарына адзначае ў ліку першашаноўных гімнографаў у сваім Часаслоўцы.
Пры даследаванні вобразна насычанай будовы акафіста і канона дысертантка зыходзіла з уплыву на складыванне дадзенага жанру як біблейскай, так і старагрэчаскай (тэатральнай) традыцый. У прыватнасці, акафіст на аснове старазапаветнай псалмодыі спалучыў словажыція, музыку гімна, часткова набыткі драмы, што ў сваім сінтэзе дало выключнае памнажэнне выяўленчых патэнцый, эфект вобразнай сінергіі [42.17],
На драматургію акафіста, у якім развіццё тэмы адбываецца на ўзаемадзеянні ліній ікаса (жыційны пачатак) і кандака (гімнавы пачатак), не мог не паўплываць стара-
грэчаскі тэатральны хор, што выступаў у выглядзе дыялогу двух партый. Паказальна, што партыі называліся стасімамі (г. зн. выкананне песень стоячы), як пазней і ў акафісце, які атрымаў назву ад грэчаскага выразу «неседален». Увоіуле лічыцца. што і сама грэчаская драма ўзнікла з дыялогу хора, які напачатку быў галоўнай прыналежнасцю сцэнічнага дзеяння і ўтрымліваўся абавязковым элементам наваттады, калі страціў арганічнуюсувязьз ім [229. 179],
Дасканала распрацаваная драматургія антычнага хора, верагодна, магла ўскосна ці непасрэдна ўплываць на хрысціянскую псалмодыю. Так ужо вучань апосталаў св. Ігнацій Баганосец уводзіць у Антыяхійскай царкве антыфонны спеў, які вельмі хутка распаўсюдзіўся на ўсім праваслаўным Усходзе.
Візантыйская праваслаўная традыцыя нямала таксама пераняла і з філасофска-лагічнага інструментарыя элінскіх школ. вызваліўшы яго ад язычніцкіх элементаў і прыстасаваўшы ва ўзбагачанай форме да выказвання вечныхуніверсалій новазапаветнай ісціны.
Мікравобразны сінтэз разнастайных мастацтваў у жанры акафіста цікава разгадваць на адметнай па сваім вобразным выкананні гімнаграфіі Ф. Скарыны, у якой, можа, як нідзе выявілася найбагайейшая рытарычная культура нашага выдатнага мастака слова. А менавіта спалучальным сродкам гэтых пераўтваральных узаемадзеянняў пасвойму аддаленых мастацкіх пачаткаў з’яўляецца гранічна распрацаваны арсенал рытарычных прыёмаў. Гэтай складанай тэхнікай на вобразным узроўні ўдаецца паяднаць дзве самастойныя лініі твора. выявіць напружаную драматургію яго антыфона. Як у плане ікасаў, так і ў плане кандакоў, нарэшце, камііазіцыйна-структурнага супас гаўлення іх — мастацкае дзеянне ўтрымліваецца на звароце (рытарычным зваротку) да цэнтральнай асобы ўхвалення. праз
КНІГІ ОНЛАЙН
