КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Нягледзячы на палітыку дыскрымінацыі, якую праводзілі царскі ўрад і праваслаўная царква ў адносінах да беларускіх уніятаў, уніяцкая ідэя захавалася ў народнай свядомасці. Пасля прыняцця ўрадам дэкрэта аб верацярпімасці (17 красавіка 1905 г.) пачаўся масавы пераход праваслаўных беларусаў, былых уніятаў, у каталіцтва (24, с. 126). Лютаўская рэвалюцыя 1917 г. таксама выклікала актывізацыю уніяцкага руху. Справай аднаўлення уніяцкай царквы займаліся беларускія адраджэнцы — браты Антон і Іван Луцкевічы. На беларускіх землях, якія па Рыжскаму дагавору 1921 г. адышлі да Польшчы, пачалі ўзнікаць уніяцкія абшчыны. У 1932 г. тут існавала 32 уніяцкія прыходы. У Заходняй Беларусі уніяцкія суполкі з’яўляліся носьбітамі беларускай нацыянальнай свядомасці (пры іх існавалі драмгурткі, школы, выдаваліся на беларускай мове часопісы), таму польскія ўлады адносіліся да іх з падазрэннем і перашкаджалі іх дзейнасці. Пасля аб’яднання Заходняй Беларусі з БССР уніяцтва перайшло на нелегальнае становішча, але ў часы нямецкай акупацыі яно было зноў легалізавана. На грэка-каталіцкім саборы, які адбыўся ласля ВАВ у сакавіку 1946 г. ва Львове пад кантролем і аховай органаў дзяржбяспекі, была прынята пастанова аб ліквідацыі уніі і далучэнні да праваслаўнай царквы. 3 канца 80-х гг. XX ст. у Беларусі пачалося новае адраджэнне уніяцкай царквы. На пачатак 1996 г. у краіне налічваецца 15 уніяцкіх парафій (прыходаў). У гэтым жа годзе адзначаны 400-гадовы юбілей Брэсцкай царкоўнай уніі. Быў створаны беларускі грамадскі арганізацыйны камітэт па святкаванню ўгодак, адбыліся навуковыя канферэнцыі, выдадзен шэраг прац (гл. бібліяграфію). Разам з тым час патрабуе новай, фундаментальнай распрацоўкі праблемы уніі ў яе гістарычным, культурным і рэлігійна-філасофскім аспектах. 10. Праблема нацыянальнай беларускай царквы Розныя меркаванні, якія існуюць на гэты конт, робяць праблему дыскусійнай. На думку Вацлава Ластоўскага, "царквы нацыянальнай мы не маем" (38, с. 322). Мы не маем, піша ён далей, ''сваёй асобнай рэлігіі, якая б нас аддзяляла ад другіх блізкіх і далёкіх нам народаў... Насаджэнне чужымі рукамі і ў чужых інтарэсах сярод нашых грамадзян уніяцтва носіць чыста спекулятыўны характар і не можа сыграць для нас ролі нацыянальнай" (38, с. 397). Патрэбна, сцвярджаў вучоны, "утварэнне такой формы хрысціянскай царкоўнай арганізацыі, якая б, не аглядаючыся ні на ўсход, ні на захад, стаяла на грунце нашых нацыянальных інтарэсаў" (38, с. 414). Як вядома, існуюць і іншыя меркаванні (69, с. 34—37). У самым агульным выглядзе акрэслім наш пункт гледжання. Які сэнс мы ўкладваем у паняцце "нацыянальная царква"? Па-першае, гэта легітымна незалежная царква (у той ці іншай форме), якая, не парываючы сувязей з роднаснымі і вышэйстаячымі царкоўнымі структурамі, здольная прымаць самастойныя рашэнні. Па-другое, гэта царква, якая, не ўступаючы ў супярэчнасць з веравучэннем і культам, зыходзіць у сваёй дзейнасці з нацыянальных інтарэсаў, г. зн. з надзённых жыццёвых інтарэсаў народа, грамадства, дзяржавы, і ў той жа час не апускаецца да ролі прыслужніцы, апалагета ўлады. Гэта царква здольная выконваць ролю духоўнага настаўніка нацыі, носьбіта высокіх маральных і грамадзянскіх ідэалаў і ў той жа час супрацьстаяць уладзе, калі яе дзейнасць разыходзіцца з гэтымі ідэаламі. У паняцце нацыянальнай упісваецца руская царква, якая адыграла вялікую ролю ў барацьбе супраць мангола102 татарскага іга, ва ўзнікненні аб’яднанай Маскоўскай дзяржавы, ва ўмацаванні самадзяржаўнай улады і палітычнага адзінства Расіі і г. д. Канешне, не заўсёды руская праваслаўная царква асмельвалася супрацьстаяць жорсткасці і несправядлівасці самадзяржаўя, але ж яна можа ганарыцца такімі сваімі дзеячамі, як, напрыклад, мітрапаліт Філіп (1566 — 1568), які адкрыта і рашуча выступіў супраць тыраніі Івана IV, за што пазбавіўся не толькі мітрапаліцкай пасады, але і жыцця. Першапачаткова ідэя нацыянальнай царквы ў ВКЛ заключалася ў імкненні Кіева і Вільні выконваць ролю цэнтраў усходнеславянскага праваслаўя, а кіеўскага мітрапаліта — лічыцца галоўным усходнеправаслаўным царкоўным іерархам. Праваслаўная царква ВКЛ з самага пачатку імкнулася да незалежнасці як ад Канстанцінопаля, так і ад Масквы. Менавіта гэтую ідэю настойліва ажыццяўлялі першыя вялікія князі, асабліва Вітаўт. У рэалізацыі гэтай ідэі яны знаходзілі падтрымку ў значнай часткі беларускіх і ўкраінскіх праваслаўных епіскапаў, міран. У выніку Крэўскай уніі 1385 г. каталіцтва прымае літоўскае насельніцтва. Яно пранікае ў асяроддзе пэўнай часткі беларускіх феадалаў (гэтаму садзейнічалі вялікія прывелеі, якія былі нададзены каталіцкім панам і шляхце), гараджан і нават сялян. Каталіцтва распаўсюджваецца не толькі ў заходняй, але і ва ўсходняй частцы Беларусі, пра што сведчыць вялікакняжацкая грамата на магдэбургскае права Полацку. У рэшце рэшт яно становіцца другім традыцыйным веравызнаннем Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. У гэтай сувязі набывае сваю вастрыню праблема суіснавання праваслаўнай і каталіцкай царквы. У рэшце рэшт яна рашаецца юрыдычным шляхам, шляхам надання праваслаўным і каталіцкім феадалам роўных правоў і прывілеяў. У адносінах да розных веравызнанняў урад прытрымліваецца адноснай талерантнасці, зразумела, аддаючы перавагу хрысціянскім веравызнанням. У гэты ж час усё больш актуальнай становіцца праблема дзяржаўнай незалежнасці, суверэнітэту ВКЛ, на якую з Захаду цісне каталіцкая Польшча, а з Усходу — праваслаўная Маскоўская дзяржава. Праблема царкоўнай незалежнасці выступае ў якасці аднаго з істотных фактараў барацьбы за незалежнасць палітычную. Разгараецца даволі вострая барацьба за царкоўны прыярытэт паміж Масквой, з аднаго боку, Кіевам і Вільняй — з другога. У другой палове XVI ст. пэўныя колы беларуска-ўкраінска-літоўскіх феадалаў (трэба аб’ектыўна прызнаць, яго найбольш адукаваныя і палітычна вопытныя прадстаўнікі, такія, як Радзівілы, Валовічы, Сапегі, Хадкевічы, Кішкі, Тышкевічы, Саламарэцкія, Глебовічы, Нарушэвічы, Галаўчынскія, Дарагастайскія, Абрамовічы, Пацы і інш.) прымаюць "саламонава рашэнне": каб ідэалагічна замацаваць сваю палітычную незалежнасць ад каталіцкай Польшчы і ад праваслаўнай Маскоўскай дзяржавы, яны робяць стаўку на пратэстантызм, які ў гэты час актыўна распаўсюджваецца па краіне. Рэфармацыя ў ВКЛ не была нейкай чужароднай, навязанай беларуска-літоўскаму грамадству Захадам з’явай, як меркавалі і мяркуюць некаторыя аўтары. Яна арганічна вынікала з логікі эканамічнага, сацыяльна-палітычнага, рэлігійна-царкоўнага і духоўна-культурнага развіцця краіны. Хоць пратэстантызм і не стаў нацыянальнай рэлігіяй, царквой, на што былі свае прычыны (контррэфармацыя, моцная народная праваслаўная традыцыя, масавы пераход прадстаўнікоў пануючага класа ў каталіцтва ў сувязі з узрастаючай пагрозай з Усходу і інш.), аднак ён аказаў моцны ўплыў на сацыяльна-палітычнае, рэлігійна-царкоўнае і духоўна-культурнае жыццё грамадства. Узяць хаця б той факт, што пратэстанты першыя звярнуліся да беларускага народа з рэлігійнай пропаведдзю на роднай, "простай" мове, а потым гэтую мову ўвялі ў лік школьных прадметаў (як вядома, богаслужэнне ў праваслаўнай царкве адбывалася на царкоўнаславянскай, а ў каталіцкай — на лацінскай мове). Але галоўная заслуга рэфармацыйна-гуманістычнага руху ў тым, што ён прапанаваў грамадству плюралістычную мадэль рэлігійна-культурнага жыцця. Гэта была даволі рэальная і аптымальная ва ўмовах другой паловы XVI ст. мадэль, і яна часткова была здзейснена ў пэўны перыяд, пра што сведчыць не толькі Статут 1588 г., але і сучаснікі, у прыватнасці Федар Еўлашоўскі ў сваім "Дзённіку". Аднак у хуткім часе шэраг абставін, пра якія мы пісалі, вымагаюць пэўную частку грамадства, галоўным чынам шляхту, вярхушку праваслаўнага кліру, частку сярэдняга звяна, мяшчан, прыняць контррэфармацыйную мадэль — лакальную царкоўную унію. Унія планавалася ў якасці нацыянальнай рэлігіі, або царквы, якая павінна сінтэзаваць праваслаўе з каталіцтвам. Але ж гэта задума нацыянальнай царквы на практыцы вылілася ў стварэнне царквы "хлопскай", царквы для простага народа. Большасць фе104 адальнага класа аддала перавагу каталіцтву ў яго чыстым выглядзе. Уніяцтва на працягу XVII ст. не змагло стаць нацыянальнай царквой, яно яшчэ больш раскалола грамадства, народ. Няма ніякага сумнення — і тут нашы логляды зыходзяцца з поглядамі шматлікіх даследчыкаў, у тым ліку і праваслаўных царкоўных гісторыкаў, — што ў значнай ступені унія ўводзілася прымусова, з дапамогай урада, папства, каталіцкіх епіскапаў, езуітаў і інш. Пра гэта сведчыць мноства фактаў. Але мы не згодны з меркаваннем, быццам бы унія не мела каранёў у культуры, грамадскай свядомасці ВКЛ, беларуска-ўкраінскім праваслаўі, што яна была выключна вынікам палітычнага прымусу. Метадалагічна вельмі важна ўлічваць эвалюцыю, дынаміку беларускага уніяцтва. Прымус на першым этапе (канец XVI — пачатак XVII ст.) саступіў месца планамернай арганізацыйна-прапагандысцкай, місіянерскай працы уніятаў. Ва ўсякім разе, як сведчаць даследчыкі, у другой палове XVIII ст. каля 80% беларускага сялянства і значная частка гарадскога насельніцтва з’яўляліся уніятамі. Дык ці стала уніяцтва нацыянальнай царквой? Мы не адважваемся даць на гэтае пытанне пэўны адказ. На наш логляд, існавала толькі тэндэнцыя ператварэння уніяцтва ў нацыянальную беларускую царкву, але перашкодай у рэалізацыі гэтай тэндэнцыі з’явіўся шэраг прычын, сярод якіх паланізацыя і каталіцызацыя "вярхоў", забарона уніяцтва на Полацкім царкоўным саборы ў 1839 г. і інш. Урад Расійскай імперыі не даў магчымасці уніяцтву ператварыцца ў нацыянальную рэлігію. А што заходняе праваслаўе пасля Брэсцкай царкоўнай уніі? Аправіўшыся пасля ганенняў канца XVI — пачатку XVII ст„ аднавіўшы сваю іерархію, атрымаўшы магчымасць легальнай дзейнасці, беларуска-ўкраінскае праваслаўе большменш паспяхова канкурыравала з уніяцтвам, перабудоўваючы і ўзмацняючы свае шэрагі, аддаючы вялікую ўвагу асвеце, кнігавыданню, засваенню заходняй культуры. Гэта ўжо было не тое праваслаўе, што ў першай палове XVI ст. Яно мела свае школы, друкарні, адукаваных багасловаў, святароў, настаўнікаў, пісьменнікаў і нават вышэйшую навучальную ўстанову — Кіева-Магілянскую акадэмію. Моцнай падтрымкай беларуска-ўкраінскага праваслаўя з’яўляліся брацтвы. У гэтым адноўленым беларуска-ўкраінскім праваслаўі таксама прысутнічала тэндэнцыя ператварэння ў нацыянальную царкву, аднак пры ўмове, калі б яно