Дзёньнік прыватнага чалавека
Сяргей Дубавец
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 80с.
Мінск 1998
* * *
Для таго, каб адказаць на пытаньне — ці ёсьць акупацыя, ці яе няма, трэба мець зьвесткі з двух бакоў: з боку захопніка і з боку захопленага. I калі прыкметы агрэсіі заўсёды тыповыя (гвалт над мірным жыхарствам), то паводзіны акупаванага могуць як падкрэсьліць агрэсію, так і зьнівэляваць яе. Нават пры самых жорсткіх і цынічных злачынствах агрэсара ўсё гэта можа й не выглядаць на акупацыю. Як у нашым вьшадку, калі нам намякнулі і мы забралі сваю заяву з суда...
Акупацыя Беларусі праз доўгія гады стала ўсенароднай фігурай замоўчваньня. Гавораць толькі пра некаторыя з тых акупацыяў, якія нібыта скончыліся: францускую, нямецкую... (Я пішу нібыта, бо ніхто толкам ня ведае іх рэальных наступстваў для Беларусі.) Але вось незадача: паняцьце „акупацыя Беларусі” не адрозьнівае, француская яна ці расейская, бо ёсьць толькі „акупацыя Беларусі” з шэрагам тыпалягічных прыкметаў, характэрных для ўсіх без выключэньня агрэсіяў. Пры ўсіх расейскіх царох, пры французах, пры паляках, пры немцах, пры татарах і пры бальшавікох акупанты цьінічна забівалі мірнае жыхарства. На любую з агрэсіяў, у тым ліку расейскіх і савецкіх, прыпадаюць вёскі, спаленыя разам зь людзямі, канавы з трупамі й гвалт над сьведчаньнямі нацыянальнай тоеснасьці.
Крывавая, трупная, „нецікавая” гісторыя. Гісторыя акупацыі. He напісаўшы яе, мы не напішам і гісторыю суб’екта. Мы проста ня станем ім.
ПЭРСАНАЖЫ Й АЎТАРЫ
Калі людзі й сапраўды падзяляюцца на пэрсанажаў і аўтараў, то сёньня час аўтараў застаўся ззаду і надыйшоў час пэрсанажаў, дзейных асобаў, герояў. Драма гэтага часу — у скасаваньні літаратурнае ўмоўнасьці. Дзюймовачка вьшадае з свае шкарлупіны ў брудную балотную ваду. Добра сябе пачуваюць дзейныя асобы, кепска — іх выканаўцы. Артыст у трагедыі знаходзіць ціхі прыстанак пасьля вялікае сцэны, дзе падманваюць, забіваюць і вымагаюць геройства ўжо ня ўмоўнага. Людзі наракаюць, што вымушаныя рабіць неўласьцівыя ім рэчы, жыць так, як раней жылі толькі кніжныя героі. I хліпкі дзядзечкапісьменьнік, які ўчора складаў вершы пра мужнага бальшавікатэрарыста, сёньня сам мусіць узяць у рукі гранату.
Але ён ня прагне нікому рабіць блага, у яго дрыжаць рукі й прападае голас, яму хочацца лепш памерці самому. Ён усёй сваёй істотаю працівіцца таму, каб увайсьці ва ўласную кніжку й зажыць па сабою ж прыдуманых законах. У яго сям’я, кватэра, лысіна...
Раней якія праблемы хвалявалі сэрца? Узяў траяк і не аддаў. Вынесьлі сямейны развод на прафсаюзны сход. He зусім тое й не зусім так некамусказаў... Патрабаваласяўпрынцыпе зусім няшмат сумленьня, маралі, надзейнасьці, каб лічыцца прыстойным чалавекам. Людзі прывыклі, адаптаваліся да гэтага. I вось прыйшоў час, які запатрабаваў усяго сумленьня, усёй маралі і ўсёй надзейнасьці, — усяго або нічога. А дзе ўзяць, калі прывык да малога?
I пачалося. Першае памерла сяброўства, бо якое сяброўства ў пэрсанажа, а тым больш — у непэрсанажа? Шэрагі сяброў скарачаюцца на колькасьць тых, якія вышэй за ўсё паставілі грошы, і тых, якія ня здолелі супрацьстаяць падману, ня здолелі стаць пэрсанажамі. Літаратура крытычнага рэалізму страчвае цікавасьць, бо „такога поўна ў жыцьці”. Зь вялізнае ілюзіі дабра засталіся крохі, якія штодня трэба вышукваць з павелічальным шклом, і не заўсёды гэта ўдаецца. Затое гэтыя крохі ўжо не ілюзорныя, іх можна намацаць.
У гэты час пытаесься ў сябе: а чым, уласна, адрозьніваецца дзейная асоба ад выканаўцы? Мабыць, толькі адказнасьцю. 3 пэрсанажа не спытаеш, аўтар жа нясе адказнасьць за
свае ўчынкі і паводле гэтага заслугоўвае найменьне прыстойнага або непрыстойнага чалавека.
Адказнасьць — другі бок свабоды. I пэрсанаж ня можа быць свабодны ад уласных заганаў: ад прагі грошай і сьвербу славы.
Сьнежаньскі вецер нясе гэтае лісьце кніжных старонак без кірунку й бяз мэты. Гамлеты, Міколкі-паравозы, Блюмы, Міці Карамазавы, японскія імпэратары... Яшчэ ўчора падначаленыя аўтарскай волі, яны разьмяшчаліся ў нейкім парадку, на сваіх месцах. Але сёньня й самі аўтары — недзе сярод іх, такія ж бязвольныя, безадказныя й бязмэтньія. I ўсё за ўсіх вырашае вецер. Такі ж безадказны. Такі ж бязмэтны...
ЗНАКІ ПРЫПЫНКУ
Калі я вучыўся ў школе, я вельмі не любіў, каб простая мова пачыналася з двухроп’я й двукосься. Я цярпець ня мог... Іншая рэч — абзац і працяжнік. I нават выбіраючы ў бібліятэцы кніжкі, я заўсёды аддаваўперавагу тым, уякіхбыло болей абзацаў і простая мова пачыналася з працяжніка. Цяпер, вядома, ужо даўно ўсё ня так і нават наадварот, а тады...
Магчыма, мая нялюбасьць дыктавалася тым, што ў школьных дыктоўках мы абавязкова павінны былі простую мову пачынаць з двукроп’я й двукосься, а ня йнакш. Школьная ж веда трывала асацыявалася для мяне з самой школай, у якой не было і, паводле агульнага перакананьня, не магло быць нічога цікавага. I мы мусілі ставіць гэтыя клятыя двукосьсі. Нібыта простая мова была чымсь несапраўдным, ілжывым альбо іранічным.
А можа, прычына маёй нялюбасьці была ў самых знаках прыпынку, якія падсьведама ўяўляліся знакамі зьняволеньня. Загад настаўніка „Адкрыць двукосьсе!” гучаў як каманда „Адкрыць камэру!” „Закрыць двукосьсе!” — „Закрыць камэру!”
Зусім інакш успрымаўся абзац — знак пачатку, і працяжнік — знак паветра. Гэта былі знакі свабоды.
Шмат гадоў пазьней, у савецкім войску, па турмах я часта чуў вьікрык саддата і афіцэра „ВВ”, зьвернуты да зьняволеных: „Шум в камере!” I мне здавалася, што я чую самыя гэтыя двукосьсі, у якія заключаўся выкрык, нібьі двукосьсі — загучалі.
У той самы час я заўважыў, што ў афіцыйных дакумэнтах — розных пратаколах, тлумачальных запісках, заявах, — простая мова ніколі не пачынаецца з працяжніка. Працяжнік застаўся толькі ў мастацкай літаратуры ці ў тэкстах, якія пісаліся ад сябе альбо для сябе. Бо толькі ў такіх тэкстах можа жыць свабода...
МАСТАЦТВА НЕНАРОДЖАНЫХ
Калі ня думаць сёньня пра тых, хто піша ўчора...
Гэтыя прыходзяць ніадкуль і ў нікуды. Маладая літаратура... Ёй ня дадзена адлічваць сябе ад папярэднікаў, няма нават куды паставіць нагу. Папярэднікі намацвалі тут глебу, але не пакінулі вехаў, і балота зноў зацягнулася раскай...
Вучыцца ў клясыкаў? Але што выбіраць? У клясыкаў усё зьбітае ў адно й разам пакрытае лякам. Клясыка ня ведае праблемаў самавыяўленьня. Вучыцца ў фальклёру? Але ён сам сёньня ня ведае сябе; аганізуе, прыпудраны афіцыёзьнікамі ды нэафітамі. Вучыцца на Захадзе? Але Захад — terra incognita...
Іх ніхто не нараджаў, яны не пакліканыя ані папярэдняй літаратурай, ані нацыянальнай традьіцыяй, ані нават шырокімі літаратурнымі стэрэатыпамі...
Іх няма, але яны не пустата... У слове няма — факт іхнае прысутнасьці.
Што будзе пасьля соцрэалізму? Постмадэрнізм? Гульня стыляў — тое, чьім сёньня ўжо можна назваць усё... Постсоцрэалізм?
Новая літаратура шукае сябе ў перакладзе расейскамоўнай гарадзкой рэчаіснасьці на беларускую мову. Яе наканаваньне — прымітывізм, самавуцтва, „мэтодыка тыку”. Старэйшыя пазіраюць на іх зь недаверам — ці ж выжывуць?
Можна было здагадвацца, што будзе канфлікт або што пераемнасьці ня будзе, але каб настолькі...
Пашыраная беларуская зьява найноўшага часу — баць ка не пакідае сыну нічога істотнага: ні дому, ні справы, ні капіталу, — і кожнае пакаленьне пачынае спачатку. Тое самае ў літаратуры. Але гэта — канстатацыя, а не апраўданьне.
Разам з тым, усё гэта аб’ядноўваецца ў пэўную агульнасьць. 3 школьных твораў гэта ўжо пачынае афармляцца ў літаратуру. Але гэта школа, у якой настаўнікі схаваліся ад вучняў.
Можна здагадвацца пра тое, што ім баліць, але яны толькі здагадваюцца пра гэта самі. Нічога не сьцьвярджаюць і нічога не адмаўляюць.
— Скажыце мне, што вы ёсьць.
— Мы ёсьць!!! — яны крычаць гэта так, быццам ад таго,
ці іх пачуюць, і сапраўды залежыць, ёсьць яны ці не. Але іх не чуваць.
— Скажыце, што вы ёсьць. Дайце які-небудзь знак. Распаліце вогнішчы. Калі вы жывыя... Хоць бы паварушыце рукой...
СЭЗОН ПАВЕТРАНЫХ ШАРОЎ
Ёсьць здарэньні, якія ня можна ўсьвядоміць. Мы іх толькі апісваем. Гэта якапісальны пераклад. Слова вырай выпроствае істоту з ног да галавы, як бы вырастае ў табе, яно стала часткай твае сутнасьці. Па-расейску яго можна перакласьці толькі апісальна: теплые края, перелетные птйцы, время отлета...
Вайдас Даўніс загінуў у віленскім Нагорным парку на сьвяце паветраплаваньня. Ён не пасьпеў забрацца ў кошык, калі шар сарвала зь месца. Ён толькі зачапіўся й вісеў на руках. Калі вышыня стала ўжо невыратоўная, за сто мэтраў, калега схапіў яго за куртку. Вайдас адпусьціў рукі й высьлізнуў з адзежы... Засталося ў яго пяцёра дзяцей.
Так выглядае „апісальны пераклад” таго, што здарылася ўлетку, але што не даецца ўсьведамленьню. Нехта назваў ягоную сьмерць недарэчнай, нехта — артыстычнай. Што да мяне, дык я так і не паверыў. I не таму, што ня быў тады ў парку. Проста бываюць рэчы, усьведамляць якія няма ані сэнсу, ані тым больш жаданьня. Адразу пачынаеш разважаць: хто гэтым усім кіруе? А такія развагі ні да чаго не прыводзяць.
Мусіць, добра быць акуратным каталіком-літоўцам. Яны ведаюць, дзе аднялося, а дзе прыбыло, і куды мы ўсе йдзем. A я ня ведаю. I што ні кажы, гэтае няведаньне —■ маё. Я ведаю, што ніколі ня буду верыць. Мне проста няўтульна, быццам аднялася нейкая здольнасьць. Як бы горш стаў бачыць, чуць, рухацца, а прычыны — няма.
На саракавы дзень пасьля гібелі Даўніса нас, супрацоўнікаў „Нашай Нівы”, запрасілі ў віленскую Малую Залю Барока на вечар памяці нашага калегі й раўналетка. У Літве Даўніс займаўся прыблізна тым, чым мы займаемся ў Беларусі — пісаў і выдаваў літаратуру. Нехта назваў яго домам культуры ў адной асобе. А філёзаф Шлёгерыс сказаў, што сьмерць Даўніса на працёртым палатне сучаснай літоўскай культуры сталася вялізнаю дзіркай, і яго няма кім замяніць.
Мы слухалі Баха, і кожны, напэўна, думаў пра чалавека на маленечкім здымку, што стаяў на аргане.
Даўніс быў зьвязам адноўленае „НН” зь Літвою, зь літоўшчынай. Як для мяне, дык — самы трывалы й надзейны
зьвяз, стары сябра. Мне заўсёды здавалася, што я пачуваю сябе зь ім як крыху больш гарачай пароды чалавек, гэткі „парывісты славянін”, Міця Карамазаў. Як гэта растлумачыць?.. Больш шырокія й нязграбныя рухі й думкі... Гэтага нельга было схаваць ці ўтаймаваць, бо гэта ў крыві. У ягонай і ў маёй.
КНІГІ ОНЛАЙН
