Дзёньнік прыватнага чалавека
Сяргей Дубавец
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 80с.
Мінск 1998
Калі гэтыя ўрыўкі, гэтую лёгіку спалучыць з рацыянальнай (вызначанай, адказанай, завершанай) нацыянальнай праблематыкай, — атрымаецца, можа быць, маналітны Л.Талстой.
Калі тыя вылучаныя эмацыйныя нацыянальныя фрагмэнты разглядаць асобна — атрымаем містыфікаваны патас „Дзёньніка пісьменьніка”.
I — нарэшце — калі спалучыць ірацыянальную этыку нацыянальнага з ірацыянальнай этыкай сытуацыяў, — атрымаецца ці не сацыялістычны рэалізм заўтрашняга дня.
Гэтак у творчасьці. Гэтак і ў творцу.
Ratio — сам Дастаеўскі, яго асоба, ягоная сутнасьць як чалавека. Няпэўныя гены далі яму вострае (магчыма, што й падсьвядомае) зацікаўленьне нацыянальнай праблематыкай. Усё гэта суб’ект Дастаеўскага. А Расея сталася аб’ектам згаданага зацікаўленьня.
Але трэба рабіць высновы.
Эмоцыям Дастаеўскага ня варта давяраць безаглядна, тым больш нельга рабіць зь іх догму, пэўныя максымы (як гэта сталася, напрыклад, зь вядомай сьлязой дзіцяці).
О, я не йдеалйст, — піша Дастаеўскі ў адным месцы, a праз паўсотні старонак: Я нейсправймый йдеалйст. I тут няма супярэчнасьці. Ва ўсім малым, канкрэтным і практычным
Дастаеўскі, безумоўна, не ідэаліст. Ён тут амаль прагматык. Ва ўсім жа вялікім, абстракным і беспрадметным ён, няма сумневу, ідэаліст. Амаль містык.
Вартадавяраць ratio Дастаеўскага. У развагах пра нацыю, грамадзтва, дзяржаву яно сустракаецца нячаста і ўсё ж сустракаецца. Як, напрыклад, гэтая вось актуальная выснова:
... калі ў краіне валоданьне зямлёю сур’ёзнае, тады і ўсё ў гэтай краіне будзе сур’ёзнае, ва ўсіх адносінах, і ў сальш вялікім і ў малым. Дбаюць, напрыклад, у нас пра асьвету, пра народныя школы, а я вось веру толькі ў тое, што школы тады толькі прымуцца ў нас сур’ёзна й грунтоўна, калі землеўладаньне ды землекарыстаньне наша арганізуецца ў нас сур’ёзна й грунтоўна, і што хутчэй не ад школы атрымаецца добрае земляробства, а наадварот, ад добрага толькі земляробства... атрымаейца добрая школа, але ніяк не раней. Паралельна з гэтым прыкладам і ўсё: і парадкі, і законы, і маральнасьуь, і нават сам розум нацыяў, і ўсё, нарэшце, усялякае слушнае йснаваньне нацыянальнага арганізму арганізуецца толькі тады, калі ў краіне ўсталюецца трывалае землеўладаньне. Тое самае можна сказаць і пра характар землеўладаньня: будзе характар арыстакратычны, будзе дэмакратычны, але які характар землеўладаньня, такі і ўвесь характар нацыі.
Цікава, які характар у сучасных беларусаў — зь іхнымі спусьцелымі вёскамі, заняпалымі калгасамі, сьвінакомплексамі, мэліярацыяй, радыяцыяй?.. I калі б Дастаеўскі ўсьвядоміў сябе беларусам, ці ж мог бы ён гэтак жа ўзьнёсла сказаць: я беларус, як казаў ён: я рускі. Мусіць, ня змог бы. Таму б і не ўсьвядоміў...
Але скончу я яшчэ адным тлумачэньнем Дастаеўскага. Ён піша як беларус (хай сабе проста як нярускі, хай сабе нават толькі на ўзроўні згаданае генэтычнае нестабільнасьці) пра Расею й рускасьць — увогуле. Айчына й патрыятьізм існуюць для яго ў адцягнена-адзінкавым варыянце. Значыцца, ягоныя развагі пра айчыну й патрыятызм я магу разглядаць як развагі пра Беларусь і беларускі патрьіятызм (у гэтым выпадку хутчэй — нацыяналізм). I калі гэта пазытыўныя развагі, пазбаўленыя дэструктыўнае містыкі, — тады й мы ў нашых пошуках і блуканьнях можам разглядаць досьвед Дастаеўскага як свой. А гэты досьвед важнейшы, чым тое нават, што Фёдар Дастаеўскі з паходжаньня беларус.
НОВАЯ КУЛЬТУРНАЯ СЫТУАЦЫЯ
... Тое, што адбылося й што адбываецца сёньня, мысьдіцца як Новая Культурная Сытуацыя. Гэта той краявід, які пачынаецца за вокнамі нашага цягніка. Мы яшчэ ня ўбачылі яго як краявід, бо нашую ўвагу прьіцягвае мільгаценьне нязвыклых будынкаў і дрэваў, якія так раптоўна зьяўляюцца й зьнікаюць за шыбаю. Нечаканыя кошты, парадкі, дзіўныя міждзяржаўныя пагадненьні, адстаўкі, рэйтынгі, абяцаньне вайны... Мы глядзім на ўсе вочы, і новы пэйзаж выглядае спантанна й хаатычна. Але там, за будынкамі й дрэвамі, за плякатамі й помнікамі, за ўсім гэтым стракаценьнем хто захоча, ужо можа ўбачыць павольную лінію далягляду, пагоркі, над якімі ўстае сонца. Гэта Новая Культурная Сытуацыя, уякую заяжджае наш шумлівьі цягнік. Мы мусім прыняць яе, а яна нас. Побач у вагоне нехта натужліва крычыць пра патрэбу адраджэньня, а нехта — пра дарэмна пражытае жыцьцё, нехта — пра апатыю масаў. Тут адныя клічуць да змаганьня з другімі, а трэція дбаюць пра выгоднае месца ў новай гіерархіі багатых і бедных... Але ўсё гэта — чмурныя настроі напрыканцы доўгага падарожжа. Неўзабаве цягнік спыніцца, і кожны пойдзе ў свой бок. Хто да вакзальнае пачакальні, хто ў мільгаценьне адставак і рэйтынгаў, а хто — да павольных пагоркаў, над якімі ўстае сонца...
ДЗЯДЗЬКА МІХАСЬ
Чалавек заўсёды адзін. Калі ён гуртуецца ў суполкі, ён ужо ня сам па сабе чалавек. У статку ходзяць толькі маткі й дзеці. Але дзік ці зубар заўсёды адзін. Аднак, калі забіваюць адзінца, сканчаецца й ягонае племя.
Так казаў дзядзька Міхась.
Пятнаццаць гадоў таму ў лесе каля Доўскай шашы працавала падпольная беларуская школа. Мы даяжджалі сюды аўтобусам, а потым ішлі празь лес па адным. Была позьняя восень, і падаў першьі сьняжок. Мы йшлі не па сьцежках, a проста па жухлым імху, каб не пакідаць сьлядоў. Каля вогнішча на паляне нас чакаў настаўнік дзядзька Міхась. Ён заўсёды быў у гімнасьцёрцы й заношаным курцяку. Ніхто ня ведаў, адкуль ён узяўся, і не пыталіся пра гэта.
— Мова свая, калі ты сам свой, — казаў дзядзька Міхась. — Каб адчуваць мову, трэба адчуваць сваю кроў.
Адчуваньне прыходзіла хутка. Мы былі вучаныя па-расейску і таму цяпер паўтаралі, як малітву: адзін цень, адзін боль, адзін сабака. Гэта было выпрабаваньне мужчынскага роду.
Дзядзька Міхась загінуў першы. Нехта навёў на школу гэбістаў, і міліцыя зрабіла аблаву. А дзядзька Міхась меў паляўнічую стрэльбу. Яны абступілі яго, і ён, не прамовіўшы ані слова, стрэліў у неба. Гэтага было дастаткова, каб нехта стрэліў у яго. 3 таго дня перастала йснаваць наша лясная школа.
— „Адзін” гучыць так толькі па-беларуску, — казаў дзядзька Міхась. — Як першы званок ці як куля аб шкло -— „дзін-н-н”...
КРЫШТАФОВІЧ
Шарай гадзінаю Крыштафовіч выходзіць зь вёскі, каб распаліцьлячыгуначныхтораўвялізнае вогнішча. Ёнглядзіць, як полымя ўзносіць да неба белы дым, высокія зоркі і „агні партавыя Лібавы”... Міма цугам лятуць цягнікі, і ў запаленых вокнах журботныя дбмы пазіраюць Крыштафовічу ў вочы, шукаючы там водсьвет свайго страчанага жаданьня.
— Гэй, Крыштафовіч, нашто паліш ты вогнішча каля чыгункі?
— Глядзець на цягнікі й глядзець на вагонь — адно тое самае. Ісьці побач з чыгункай — пачувацца самім сабою. Твае крокі — твой pyx. А калі ты сеў у цягнік, паімчаў у далёкі горад, гэта будзе ня твой рух, бо ты сядзіш і застаесься на месцы. Толькі час няспынна ідзе... У цягнікох згараюць чалавечыя жыцьці.
ЛЕНКА
Зь Аенкай Міхневіч мы вучыліся ў адной клясе 50-й менскай школы з матэматычным ухілам. Мы ніколі не сядзелі за адной партай, ніколі не хадзілі разам. Хоць жылі ў дамох, якія й цяпер стаяць адзін насупраць аднаго і паміж якімі — плошча Перамогі, якую тады называлі Круглай. Вы павінны ведаць дом з цырульняй. У ім’і жыла Ленка.
Ленка была маім патаемным, зусім яшчэ дзіцячым каханьнем. Русявая дзяўчына з грубаватымі, як на маё цяперашняе ўяўленьне, рысамі твару, вельмі жаноцкая для свайго тадышняга веку. Аднойчы я нават трапіў да яе дадому на дзень нараджэньня. У вялікім пакоі за круглым сталом сабралася шмат дзяцей, а на стале былі толькі заварныя пірожныя. Памятаю, я моцна саромеўся свайго пачуцьця, бо Ленка сярод нас, аднагодкаў, выглядала вельмі дарослай.
Праз шмат гадоў пасьля школы я выпадкова пабачыў Ленку ў Заслаўі, дзе наша студэнцкая Майстроўня проста на траве ставіла народную драму „Цар Максімілян”. Мы ўсё рабілі імправізавана, і Ленцы нават ледзь не дасталася роля царскага пажа, але знайшлася іншая дзяўчына. Мяне тады моцна зьдзівіла, што Ленка гаворыць па-беларуску й сьпявае разам з намі беларускія песьні. I я спытаўся ў яе, чаму яна не прыходзіць да нас у Майстроўню. Ленка ўсьміхнулася й адказала, што ўвогуле ня вельмі любіць сьпяваць, бо не ва ўсіх ёсьць голас і слых.
Гэта было зусім кароткае спатканьне, і мы зноў разьвіталіся на доўгія гады. Аж да сёлетняе вясны, калі я дзеля справаў рэдакцьіі паехаў у Коўна. Ня ведаю, праўда, ці можна тое, што тут адбылося, назваць сустрэчай.
Прозьвішча Лены Міхневіч я прачытаў у ковенскім чачэнскім інфацэнтры, у сьпісах людзей, якія загінулі за незалежнасьць Чачэнскай Рэспублікі. Гэта яна — тая невядомая снайпэрка, грамадзянка Беларусі, пра гібель якой паведамілі расейскія інфармацыйныя агенцтвы. Згадваю, што ў тых паведамленьнях было нешта як бы пікантнае, і таму — марадзёрскае.
Чачэнскі журналіст, які паказваў мне сьпісы палеглых, сказаў, што на баку прэзьідэнта Дудаева ваююць да двухсот
беларускіх патрыётаў. Яны нашываюць сабе на адзеньне чачэнскі сьцяг і змагаюцца за сваю незалежнасьць. Чачэнскі сьцяг на зялёньім тле ўніформы не адрозьніш ад беларускага.
Я слухаў чачэнца і думаў пра Ленку, пра сваё колішняе дзіцячае захапленьне. Яшчэ нясьпелае, але цяпер ужо вечнае...
ЧАЛАВЕК БЕЗ ГАЛАВЫ
Год назад я ўчыніў страшнае здачынства. Ня буду пра яго расказваць, менш жорсткага вы ўсё адно ня ўявіце. Словам, суд прысудзіў мяне да найвышэйшае меры. А неўзабаве мяне пакаралі — адсеклі галаву. I цяпер я, пакараны, пішу гэтьія радкі, бо мне ёсьць што сказаць.
Я йду па вуліцьі, усе сьмяюцца, жахаюцца й тыцкаюць у мяне пальцамі. Я заходжу ў кавярню, сядаю за столік, выпростваю ногі й раптам адчуваю ўсю сваю недарэчнасьць. Я заходжу ў мэтро, і людзі адступаюцца ад мяне — гэткі невыносны пах тлену. Але я не магу пакінуць іх, не магу не йснаваць — я нясу сваю кару.
Магчыма, вы думаеце, што мяне няма, што мяне папросту ня можа быць без галавы, што я памёр. Але ж я ня проста памёр ці быў забіты, я быў пакараны.
Ці ня праўда, можна жыць без рукі, з выкалатымі вачыма, у няволі, быць пачвараю або жабраком? Можна жыць. I не самое гэтае зьнявечанае жыцьцё, не самыя гэтыя калецтвы, але ўсьведамленьне іх, усьведамленьне свае заганнасьці сярод іншых — карадлячалавека. Можна, нарэшце, і памерці, здохнуць, але каб пры гэтым усьведамляць, што ты — пакараны. Ды толькі так не бывае. Якраз каб усьведамляць, трэба жыць. Вось чаму я йсную без галавы.
КНІГІ ОНЛАЙН
