Дзёньнік прыватнага чалавека
Сяргей Дубавец
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 80с.
Мінск 1998
Але зараз я злавіў сябе на думцы, што, трапляючы ў асяродзьдзе маіх маскоўскіх калегаў, я заўсёды пачуваюся зь імі ня кім іншым, а менавіта Даўнісом. I ўжо не магу ані адкрыцца, ані ўзбудзіцца болей, чым дадзена. I гэта ўжо яны пачуваюцца са мною Міцямі Карамазавымі. А я — Даўніс. I калі яго сапраўды больш няма, то гэта ад яго ўва мне й застанецца назаўсёды. Нават калі я ня буду ведаць, як гэта назваць.
Старыя сябры не паміраюць. Яны, як сваякі й блізкія людзі, уваходзяць у нас саміх і застаюцца там, і ўжо разам з намі ўваходзяць у іншых. Магчыма, так памнажаецца сьвет...
***
Дзіўна, што з усіх маіх апісаньняў мінулага сэзону ягонымі знакамі застаюцца словы неўразумелая сьмерць і паветраны шар. Яны ўвесь час спалучаюцца між сабою (як і ў прыкладзе з амэрыканскімі падарожнікамі, якіх зьбілі над Беларусяй), надаючы ўсяму, што адбываецца, нейкі камічнатрагічны зьмест. Што можа быць лепшаю антытэзаю сьмерці, чым паветраны шар? Ніхто й блізка ня думаў, што ў нас будуць забіваць амэрыканскіх спартоўцаў. Ніхто й блізка не дапускаў, што можа памерці Барыс Сачанка.
Пасьля такога здарэньня, якое зноў ня можна ўсьвядоміць, пачынаеш шукаць вачыма наўкола — а хто ж застаўся? Да каго яшчэ можна прыйсьці табе, ці то леваму, ці то праваму — любому, і хто б не вьістаўляўся перад табой уласнай пэрсонай, а думаў, як з тваіх жаданьняў вырабіць толк. Сачанка не павучаў, а даваў зразумець...
Я пачынаю новае апісаньне, хоць сэнс ня ў гэтым. Сэнс у тым — ддя мяне асабіста — што гэта быў адзіны чалавек з старэйшага пакаленьня, зь якім мяне не лучыла нічога, акрамя мовы. I нічога, акрамя мовы, не бьіло істотнае ўгэтай лучнасьці. Ані там характар, ані рэгаліі, ані ўзрост з досьведам. Магчыма,
таму Барыс Сачанка быў для мяне сябрам? Бо аднае мовы было дастаткова, каб зьявілася патрэба гаварыць, сустракацца, даваць і атрьімваць пачуцьцё адзінства, надзейнасьці, жыцьцёвасьці тваіх вычытаных у кніжках думак.
Да іншых старэйшых заўсёды цяжка было прабіцца. Гаворыш, а ніякае еднасьці табе не перадаецца. Можа быць, маё пакаленьне так доўга бурапеніла й бурапеніць ад таго, што дагэтуль яно як бы не прызнанае, не прынятае, і цяпер ужо будзе прынятае й прызнанае толькі біялягічным парадкам. Ня стану дашуквацца, чый тут комплекс — старэйшых ці наш. Мабыць, позна пра гэта гаварыць. I гаворыцца толькі дзеля таго, што ў Барыса Сачанкі такога комплексу не было. Які-небудзь апальны студэнт ішоў да партыйнага й літаратурнага начальніка і сустракаў на гэтай верхатуры афіцыёзнага жыцьця разуменьне сваіх беларускіх ідэй, мараў і страхаў. Наш студэнцік пасьля гэтага выходзіў у людзі бяз страты сваіх перакананьняў і прынцыпаў. Бо тут знаходзіўся такі шлях, на якім такое было магчымае.
... Нічога ня буду казаць пра „дзірку ў працёртым палатне культуры”. Сьмерць правакуе на прыгожыя словы. Але гэтая прыгажосьць дзеля суцяшэньня сама ведае, што не суцешыць. Бо заменьі Сачанку — ні ў якой яго іпастасі — няма.
***
I я вяртаюся ў Літву, каб распавесьці пра яшчэ адзін паветраны шар гэтага сэзону.
Літва, нібьі адмыслова дзеля Беларусі, стварае хрэстаматыйныя ілюстрацыі — узоры быту нацыянальнай дзяржавы. Літва — выдатніца ў школе постсавецкіх народаў, акуратная й старанная, прагная да вучобы, яна пераходзіць з клясы ў клясу, павялічваючы адлегласьць ад трэцягодніцы-Беларусі, якая прагульвае ўрокі, як прагульвае іх неахайная дзяўчынка ў заношанай школьнай форме — прагульвае не дзеля кіно ці нейкіх іншых забаваў, а дзеля самога прагульваньня. I гэтаксама, як дзяўчынка-трэцягодніца, Беларусь недалюбвае Літву, пазьбягае гэтай стараньніцы, якая марыць паступіць ва ўнівэрсытэт аб’яднанай Эўропы, бо сама Беларусь ня марыць ні пра што.
Нашая тоеснасьць — у мінуўшчыне.
У музэі бурштыну ў Паланзе — чысьціня й парадак. Бурштынавая нацыя стварыла музэй пра ўвесь бурштын сьвету — Амэрыка, Афрыка, Сібір... Літоўцы ведаюць, чым могуць узяць. Баскетбол, бэкон, бурштын... А знаходзіцца музэй у добра адрэстаўраваным палацы графа Фэлікса Тышкевіча (з нашых, лагойскіх Тышкевічаў). У мэмарыяльным пакоі графскае сям’і сярод здымкаў і асабістых рэчаў старажытны паліфон, працінаючы душу й будзячы генную памяць, вызвоньвае палянэз Агінскага. Таго самага Агінскага, чый падобны палац у Залесьсі каля Смаргоні занядбаны ў нішто.
Адзін лёс у дваранства Вялікага Княства Літоўскага — „Разьвітаньне з радзімай”. А вось у палацаў у іхных лёс розны. Калісьці пад наступам узбуджанага люмпэну эліты пакінулі край. Але куды ж без элітаў? I цяпер мы маем эліты зь люмпэну.
Калі ў верасьні ў Вільні Купалаўскі тэатар паказваў сваю „Ідылію”, там была заключная сцэна, калі дваранства пакідае Беларусь. Заля здранцьвела. У мёртвай цішыні пачуліся гукі паліфону. Зразумела, гэта быў палянэз Агінскага. Дэкарацыі на сцэне ператварыліся ў... паветраньі шар і ў кошык, куды паселі нашы ідылічныя паны. Усё неверагодна прыгожае — аж мароз па скуры. (У гэтым выпадку прыгажосьць ня мела на мэце суцяшэньня і таму выклікала ня роспач, а „праведны гнеў”.) Ідылія скончылася. Паны ўзьнясьліся. А хто ж застаўся?..
Перад палацам Тышкевіча ў Паланзе стаіць скульптура Міласэрнага. Ягоныя рукі раскрытыя, нібы абдымаюць увесь гэты край. Тут — ягоная краіна, ягоныя людзі, ягоны музэй бурштыну. За Тышкевічавым паркам чуваць, як шуміць цёплае мора...
ЭЦЮДЫ АБ СЬМЕРЦІ
Перад сьмерцю трэба ўсё прывесьці ў парадак. Але гэта ня тычыцца сьмерці мараў, якія звычайна й паміраюць ад жаданьня навесьці парадак (не ад парадку!).
***
Ты можаш панічна баяцца сьмерці або сустракаць яе з годна ўзьнятаю галавою, або падрыхтавацца да яе, асэнсоўваючы яе, — канец усё адно адзін. I ён не залежыць ад цябе. Калі жыцьцё — права, дык сьмерць — бяспраўнасьць. Усе людзі аднолькава бяспраўныя перад ёю. I прававая дзяржава — гэта сфэра вынікаў, гэта імкненьне стварыць хоць нейкую ілюзію права, калі крыніца бяспраўя, ягоная першапрычына — сьмерць — недаступная, недасяжная...
***
Трэба яшчэ разабрацца, што страшней — сьмерць ці вечнае жыцьцё. У канцы дарогі для падарожніка сэнс вандроўкі, у канцы тэрміну — сэнс вучобы, працы, службьі. Канечнасьць неабходная, сэнсоўная, а бясконцасьць — бязглуздая й страшная. Канечнасьць — апірышча, бясконцасьць — прорва.
Але ў тым і рэч, што канец, тэрмін ягоны — ня вызначаны. Ён можа настаць праз хвіліну, а можа праз сто гадоў, a можа... (ніколі?). Таму выбар — што страшней — пралягае паміж вечнасьцю й невядомасьцю. I ўпершым (бясконцасьці) і ўдругім чалавек пачуваецца абсалютна залежным. Сьмерць як канечнасьць, як апірышча, — ня менш ілюзорная за вечнае жыцьцё. Сьмерць — адзінае, што ў цябе па-сапраўднаму ёсьць, але ты ня ведаеш, што гэта такое.
КРАІНА-ВОСЕНЬ
Гэта шэрасьць. Шэрае золата, шэры пунс, шэры смарагд. Зіма — не зіма, і лета — ня лета, а так — подых восені. Чорнабелыя дні. Стома. Мы прайшлі ўсе вышыні. Залаты век. Мышасты колер пустаты. I белы йней —■ шэрань. I вечар — шарая гадзіна. Шэра-жоўтае лісьце. Шэра-блакітнае неба і вочы. Шэра-чырвоная паска на шэра-белым сьцягу. Шэра — у неабжытым доме. Шэра й сыра. Краіна канфармістаў і канфармізму. Прырода... Восень палітыкі. Восень культуры. Восень мовы.
Марна ўзмацняць колеры. Нават флюарэсцэнтныя восеньню — шэрыя.
Шэрьі восеньскі холад. Беларусь — не Альжыр, дзе асьляпляльнае сонечнае сьвятло стала прычынаю забойства араба. У нас кліматычнай прычынай такога забойства мог бы стаць пранізьлівы восеньскі холад, які зацямняе розум.
ЗАБОЙЦА
У нас, у Беларусі, яго называлі Зыміцер, дома, у Ніжнім Ноўгарадзе, —Дзіма, а палякі ў Варшаве — Міт’я, нібы наўмысна хочучы падкрэсьліць ягонае расейскае паходжаньне. Між тым, у жылах у Міт’і пароўну бегла расейская й польская кроў. 3 гэтага зьліцьця і паўстала ягоная беларуская сьведамасьць.
У войску Міт’я служыў у Расеі. Аднойчы зімою позна ўвечары ён ішоў праз раку Волагду і насьвістваў сваю любімую песеньку. На мосьце стаялі дзьве дзяўчыны. Салдат, — сказалі яны, — там, у рацэ, тоне наша сяброўка. Міт’я (не раздумваючы) кінуўся з мосту ў ваду. Ён зрабіў гэта вельмі па-расейску. Ён рашуча ўзяў на сябе адказнасьць за жыцьцё тапелькі, і калі б ня выратаваў яе, то быў бы (па-расейску) забойцам.
Міт’я ня выратаваў дзяўчыну. Ён пачаў тануць сам. Дакладней, ён спалохаўся, што патоне сам, кінуў дзяўчыну і памкнуўся да берагу адзін. Чаму не крычаў? Ён кажа, што не было людзей. (А тыя дзьве дзяўчыны, няўжо не засталіся паглядзець, што з усяго гэтага вьійдзе?) Ён кажа, што калі падплываў да тапелькі, за некалькі мэтраў пачуў агідны пах алькаголю. Ён кажа, што сьцюдзёная вада пачала скоўваць ягонае цела. Ён кажа, што ў цемры не было бачна берагу... У яго заш* мат апраўданьняў, каб у іх можна было паверыць.
Міт’я пакінуў (сваю ахвяру?) тапельку і рвануўся да берагу. Ён не зрабіў і двух рухаў, як упёрся каленямі ў зямлю. Аказалася, што яны з тапелькаю валтузіліся пад самым берагам. Але вяртацца да яе ён ня стаў. Ды я й не пытаўся, чаму. Напэўна, скажа, што скалеў. Подзьвіг ня ўдаўся.
Герой кідаўся па-расейску, у вадзе запратэставала польская кроў, і ён адчуў сябе беларусам. Адназначны ўчынак рассыпаўся на тысячу „але”. Набытая такім чынам беларуская сьведамасьць дазваляе яму цяпер жыць спакойна і не пачувацца забойцам.
У той вечар перад здарэньнем Міт’я ішоў праз мост у вайсковы шпіталь, дзе ляжаў ягоны прыяцель, і нёс прыяцелю апэльсын. Пасьля вымушанага купаньня ён зьмяніў маршрут і пабег да сваякоў грэцца пад гарачым душам, піць гарэлку і распавядаць пра здарэньне.
Я забыўся спытацца ў Міт’і пра тое, куды падзяваўся апэльсын? Напэўна, ён плыў у чорнай мерзлай вадзе начной Волагды сьледам за мёртвай дзяўчынай, ад якой патыхала алькаголем...
ВОЎК
Поўня заплывае ў маё вакно і, нібы магутны вайсковы пражэктар, выкрывае мяне ў маім ложку. Я паварочваюся ад яе, але сон усё адно не прыходзіць. Цэлы дзень і цэлае жыцьцё пракручваецца ў галаве, нібы паскоранае кіно. Тысячы стужак, якія бягуць крыж-накрыж, ствараючы невыносныя вобразы, якія муляюць і не даюць заснуць. Я спрабую глядзець поўні ў твар, і мне здаецца, што гэта — ілюмінатар...
Я не магу спаць. Я заплюшчваю вочы і спрабую ня чуць гукі вуліцьі й гукі дому, аж пакуль не засьпяваю сябе за дзіўным заняткам — мае зубы адбіваюць рытм нейкае нячутнае музыкі. Навошта?.. Я лянуюся думаць. Самі сабою на невядомую музыку складаюцца словы скарагаворкі: мая краіна на краі сусьвету, мой горад на краі краіны, мой мікрараён на краі гораду, мой дом на краі мікрараёну... I таму я заўсёды чую, калі ноччу прыходзіць воўк.
КНІГІ ОНЛАЙН
