Дзёньнік прыватнага чалавека
Сяргей Дубавец
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 80с.
Мінск 1998
Ён прыходзіць з лугоў і парослых хмызьняком балацінаў і вые. Ён кліча мяне. А я кожнай раніцы знаходжу на сьнезе ягоныя сьляды. Ягоны кліч паўтараецца з ночы ў ноч. Я ня сплю. Я ляжу з расплюшчанымі вачыма. I кожнага разу паўтараю сабе: заўтра, я яшчэ не гатовы. Засталося зусім трохі, каб я мог сказаць, што тут ужо зроблена ўсё. Пачакай...
Нарэшце, я засынаю. Пасьля настае дзень — нібы толькі для таго, каб даць мне зразумець, што нічога ўжо не трымае мяне тут. Толькі нейкія фармальнасьці, накшталт — засьінацьпрачынацца... Але к чорту фармальнасьці!
У гэты вечар мне не смакуе гарбата, мне невыносны тэлевізар і сьвятло лямпы непрыемна раздражняе вока. Я разумею, што тут ужо зроблена ўсё. Я лягаю ў ложак і чую, як сьціхаюць гукі вуліцы й гукі дому, як засынаюць усе. Mae зубы ляскаюць рытм невядомае музыкі. Я ляжу з расплюшчаньімі вачыма і ведаю, што ў гэтую ноч ужо не засну.
НЕАДКАЗАНЫЯ ПЫТАНЬНІ
Для шматлікіх прадмоваў, артыкулаў і кніг, прысьвечаных Альбэру Камю, стала агульным месцам пачынаць з эпізоду сьмерці пісьменьніка.
Легкавая машына спартыўнага тыпу неслася па шашы. Парыж быў ужо блізка. За рулём сядзеў Мішэль Галімар, вядомы парыскі выдавец. Калядныя вакацыі закончыліся. У той дзень — 4 студзеня I960 г. — дарога была пустая, ішоў дождж. Раптам аўтамабіль вылецеў на ўзбочыну і з грукатам урэзаўся ў платан. Кіроўца быў цяжка паранены. Пасажыр, які сядзеў побач зь ім, — забіты. Калі на месца катастрофы прыбылі жандары, то каля разьбітай машыны знайшлі запырсканы гразёю партфэль. У ім быў пашпарт памерлага: Альбэр Камю, пісьменьнік... і рукапіс незавершанага раману „Першы чалавек”.
Камю было 47. I тым ня менш ён ужо перажыў сябе. „Мы занадта доўга жывем”, — пісаўён усваіх„Сшытках”. Ужо нейкі час ён спыніўся ў сваёй разгадцы бьіцьця й адчуваў адно незадаволенасьць. Як бы недадумаў. Штосьці яму замінала. Я думаю — што?
Ёсьць праблема межаў пазнаньня, але для мастака яна набывае выгляд асабістае перашкоды. Як вятрак, зь якім змагаецца Дон Кіхот. Мастак кіруецца ня столькі лёгікай, колькі запытамі да ўласнае сутнасьці.
Легалізацыя гомасэксуалізму, наркаманіі ды іншага гаўнаедзтва — быццам бы прыкметы дэградацыі чалавечага роду, выраджэньня. Але хто можа сказаць, што ня гэта патрабуецца? Патрабуецца — кім?..
Ёсьць зададзенасьці. Мы прасачылі зададзенасьць працягу роду. Але ці ня можа зададзенасьць зьмяняцца? I ці ёсьць яна? I дзеля чаго мы? I дзеля чаго ўсё?
Дзеля любові? — адзінага, чаго няма на тым сьвеце.
Любоў да кагосьці — гэта шкадаваньне, што ён усё адно ня дойдзе сэнсу (уласнага йснаваньня).
Чалавек любіць сабаку ад падсьвядомага шкадаваньня ці крыўды, што той ніколі ня будзе чалавекам.
Але калі чалавек любіць (шкадуе) чалавека, — у ім гаворыць штосьці вышняе.
Чалавек любіць сваё дзіця ад нязбыўнае тугі, бо зразумець сваё пачуцьцё ня дадзена. Растлумачьіць ня дадзена. Гэтаксама тужліва — ад немагчымасьці вытлумачыць бясконцасьць.
Многія веды памнажаюць тугу ад таго, што ўсё адно галоўнага зьведаць ня дадзена.
Ёсьць дзьве абсалютныя дадзенасьці — інстынкты, разам зь якімі зададзеныя і ўсе магчымыя спосабы іх пераадоленьня, і так званьі ўласны досьвед, які ўвесь ускосна таксама зададзены, бо чалавек зьмяняе сьвет толькі паводле тае лёгікі, якой у гэтага ж сьвету навучыўся. Зманлівае пытаньне — кім, якім розумам і якой лёгікай гэта ўсё зададзена? I вось тут — табу, сьцяна, якая, аднак, тоіць надзеі. Чалавечы розум пачынае як бы кружляць перад гэтым.
Вось просты сьвет — вёска, хата, карова. Карова бачыць чалавека, ведае ягоныя рухі, голас. Але гэта чалавек задаў ёй сытуацыю йснаваньня. Чалавек цалкам валодае сьітуацыяй каровы, тады як карова зусім не валодае ані сытуацыяй каровы, ані тым больш сытуацыяй чалавека. Сытуацыя каровы цалкам усьведамляецца чалавекам, але не ўсьведамляецца каровай. У адрозненьне ад каровы, чалавек мае розум, але ня мае чагосьці яшчэ, каб усьведамляць сытуацыю чалавека.
Прырода розуму цалкам вынікае з прыроды ўвогуле, з прыроды сытуацыі каровы. Значыць і тое іншае, наступнае можа вынікаць з гэтае прыроды. Значыць і чалавеку дадзена бачыць і чуць Трэцяга, які валодае сытпуацыяй чалавека?
Адчуваньне альбо нават толькі спакуса гэтага працягу і недахоп чагосьці на гэты шляху і мучылі Камю. Можна было б уявіць сабе Бога — уяўленага людзьмі Трэцяга. Але Бог — не дае сатысфакцыі прагматычнага адказу. Яго нельга памацаць. Яго адказам нельга здаволіцца. Бо калі ён Трэці, то за ім пытлівы розум адразу пачынае шукаць Чацьвертага. Таго, хто валодае сытуацыяй Бога, якая тады робіцца тоеснай сытуацыі чалавека альбо папросту — творам чалавечага розуму.
Развагі захапляюць, але заўсёды ёсьць спакуса спыніцца: маўляў, паміж сытуацыямі йснуюць неадольныя бар’еры, і гэтаксама як карова ніколі не зразумее сытуацыю чалавека, так і чалавек ніколі не зразумее сытуацыю Трэцяга. Розум ня можа мысьліць пра большае, чым яму зададзена.
I зноў — кім зададзена?..
ТАЛЕНТ I ТЛЕН
Усё жыцьцё — гэта вяртаньне з набыткамі, наіў аснашчаных, дзяцінства мудрьіх.
Канец стагодзьдзя правакуе думкі пра канец гісторыі, канец сьвету, канец слова... Мы йдзем між пагоркамі, і кожны наступны выглядае апошнім, мы дапускаем у сэрца вусьцішны салодкі страх — пачуцьцё фатальнага канца. Але вось пагорак пройдзены, і на даляглядзе Joko відаць наступны. Зямля круглая, пакаленьне зьмяняе пакаленьне, жыцьцё пэрыядычнае, як казаў Борхес.
Усё, што ні робіць чалавек, — гэта толькі праекцыя яго самога й навакольнай прыроды. Кола — праекцыя перакаціполя, поршнева-штамповачная сувязь — праекцыя біялягічнае зьвязкі, крык — імітацыя зьвера або птушкі, мова — шэпт трысьнягу...
Усё, што ні выдумляе чалавек — праекцыя ў адцягненую лёгіку. Чалавеку ня дадзена выйсьці з заканамернасьцяў уласнага пачатку. Гэтая абмежаванасьць і ёсьць форма, якая надае сэнс усяму існаму.
Чалавек жыве пасярод малекулаў і электронаў, але ўсё гэта — цалкам прыдуманы, названы, умоўны сьвет. Рэальны — сьвіст патрывожанага дразда, невыносна рэальны плач маці, даўка-рэальны плоцевы акт і хрыпатае слова бабулі. Усё гэта спараджае культуру чалавека. Усё гэта не разьвіваецца, а значыць, ніколі не памірае. Прагрэс — у інфраструктуры, якая будзе разьвівацца, пакуль ня зьнікне, не растворыцца ва ўласнай дасканаласьці, ня вернецца ў тло прыроды, зрабіўшы чалавека паўбогам.
„Ліхаманкавыя спэцкасьцюмьі” — „не назаўсёды”.
Увесь гэты алюміній, гэтыя тэхна, электра, кібэр і г.д. імкліва разьвіваюцца, каб урэшце перастаць быць. Яны — рыштаваньні, якія толькі паўтараюць форму будынка, але ніколі не становяцца самім будынкам. Дом актуальны вечна, а навуковыя дасягненьні ўжо мінулае пяцігодкі выглядаюць зусім рэтра. (Як дапатопна ўжо сёньня ўсё гэта выглядае ў творах ранейшых фантастаў.) Яны патрэбныя толькі для таго, каб зрабіць жыцьцё функцьіянальным, г.зн. безадыходньім.
Каб нашчадак рукою зрываў чысты яблык з натуральнага дрэва, а не выклікаў з агрэгату кнопкаю кансэрвант.
Нават якія-небудзь літаратурныя жанры больш жывучыя за навуковыя тэорыі разам зь іхнімі практыкамі. Што такое сацыялізм? — пытаўся Мао Цзэдун і сам адказваў, — адна траціна эпохі Мінь... Жанры — гэта эпохі.
Пакуль чалавек дакранаецца да рукі дзіцяці — ён чалавек. Калі б ён выйшаў у нейкае іншае вымярэньне і пачаў намацваць свае малекулы — гэта было б ужо нешта іншае. I гэтаксама як застаецца істотным дотык рукі дзіцяці, сябра, жанчыны, — таксама істотным застаецца слова.
Дзіва кіно, тэле або кібэрнэтыкі вытлумачваецца адразу. Вытлумачэньне цуду слова нараджае літаратуру й ніколі ня можа быць дастатковым.
Слова йснуе незалежна ад нас. Яно можа ляжаць у кнізе тысячу гадоў, і яго не хвалюе, возьмем ці ня возьмем кнігу ты або я.
Слова нефункцыянальнае. Гэта мы функцыянальныя адносна яго. Мы яго выкарьістоўваем гэтаксама, як выкарьістоўваем дрэва.
Слова належыць да базавых рысаў чалавека — як есьці, кахаць, спаць, паміраць. Усё астатняе — мікраі макракосмы — толькі візіі, толькі праекцыі гэтых базавых рысаў.
Мы ня мысьлім той моваю, якой мысьліць электроніка, не жывем у яе хуткасьцях, не валодаем яе аб’ёмамі памяці. Яна заўсёды будзе другаснай, нават калі мы зробім яе біялягічнай і самаразьвіцьцёвай. Бо мы ніколі ня выйдзем за межы сябе, туды, дзе йснуе той, які кіруе намі.
Да наступнага пагорку мы прыйдзем не ў ліхаманкавых спэцкасьцюмах, а ў кашулі і з кнігаю ў руцэ. У кнізе будуць словы, літаратура — тое, што сьведчыць пра эвалюцыю розуму, а не пра эвалюцыю інфраструктуры. Апошняя будзе заўсёды заставацца ззаду, на ўскрайку нашага шляху, як руціна, як благая літаратура і неталенавітае, тленнае слова.
Вось і ўсё. Талент і тлен. I больш нічога.
Канец правакуе думкі пра канец. Пачатак — пра пачатак.
Літаратурна-мастацкае выданьне
Сяргей Дубавец
Дзёньнік прыватнага чалавека
Апавяданьні, імпрэсіі, эсэ
Каардынатар сэрыі Бабкоў І.
Рэдакцыя і карэктура Шупа С. Мастацкі ітэхнічны рэдактар ФядорчанкаА.
Кампутарны макет Санько С.
Отпечатано на ксероксе фнрмы "Вамокс"
Падпісана ўдрук 20.07.98 г.
Фармат 84x108/32. Папера афсэтная N 1. Гарнітура „Букмэн”.
Ум. в.а. 3,59. Ул.-в.а. 3,98. Наклад 500 ас. Замова N
Беларускі гуманітарна-адукацыйны культурны цэнтар Аіцэнзія N 209 ад 1 1.02.98 г.
220050, г. Менск, в. Кірава, 21
Адзін цень, адзін боль, адзін сабака... 3 усіх моваў "адзін" гучыць так толькі па-беларуску — як першы званок ці як куля аб шкло — "дзін-н-н"...
СЯРГЕЙ ДУБАВЕЦ
КНІГІ ОНЛАЙН
