Дзве душы; Панская сучка; Вясна; Рускі; Вязьмо
Максім Гарэцкі, Міхась Зарэцкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 430с.
Мінск 1992
Але мне і не хочацца спаць. Гэтыя апошнія ціхія, засланёныя глухой ноччу гадзіны я перабуду з табой, бо я так жыва, так горача адчуваю цябе, нібы ты і сапраўды прыйшла да мяне, мая дарагая, родная, да немагчымасці любая Стаська...»
Далей у лісце ішло ўжо рознае нестасоўнае глупства, якое толькі можа верзці хлопец у дваццаць ці троху болей год, горача, прагавіта закаханы ў сваю
дзяўчыну. Бо Зелянюк, хоць і паказваецца ў гэтым апавяданні як цалкам станоўчы, мала не ідэальны герой сучаснасці, але і ён, як кожны жывы чалавек, меў свае слабасці.
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
1
Цімафей Міронавіч Гвардыян сядзіць на сваім адумысловым троне і маленькаю чарачкаю п’е нарзан. Яшчэ з найяснейшае пары свайго перабывання на пасадзе кур’ера высачайшай камісіі па такіх-та і такіх-та справах абсмакаваў Цімафей Міронавіч гэты цудоўны шляхетны трунак і ўжывае яго ў хвіліны найвялікшых уструшэнняў свае чулае далікатнае душы. Мабыць, з асаблівае пашаны свае да гэтага трунку ён заве яго не «нарзан», а больш гучнаю і рамантычнаю назваю — «тарзан» і, глыбока ўпэўнены ў яго жыватворнай моцы, п’е яго, як гарэлку, размашыста, зухавата і адчувае пасля яго лёгкае прыемнае ап’яненне.
Але сёння чамусьці «тарзан» не бярэ сілы. Цімафей Міронавіч выпівае ўжо пятую ці шостую чарку і адно чуе, як цудадзейны трунак асядае ў жываце халодным нязрушным цяжарам, не даючы нутру жаданага разгарачэння. Такі зварот справы Цімафея Міронавіча нават пужае, і ён з падазронай уважлівасцю разглядае пляшку, шукаючы ў ёй прычыны дзіўнага з’явішча. Ен успамінае, што гэтая пляшка адкаркована з тыдзень таму, калі не болей, што яна магла дасюль вычхацца, і пасля доўгіх ваганняў, здаўшыся на тое, што сёння выключны па сваёй трывожнасці дзень, адважваецца на рашучы, блізкі да самаахвярнасці ўчынак: не дапіўшы пачатае пляшкі, распачаць новую.
Як зазвычай, Цімафей Міронавіч устае з свайго трона з наўмыснай млявай цяжарнасцю, якая, на яго думку, дае чалавеку асабліва станавіты выгляд, але раптам чуе, што яму і сапраўды цяжка ўстаць з крэсла. Тады ён сядае назад і ўстае ўдругае — ужо скоранька, без станавітасці. Здаецца, нішто... Троху заспакоіўшыся, ён бярэ недапітую пляшку «тарзану» і падаецца да дзвярэй у чорную палавіну хаты, але па 334
дарозе наўмысля трапляе вокам у вялікае люстра ў кутку і, збянтэжаны, сунімаецца на паўкроку.
3 люстэрка на яго глядзеў мізэрны, змардаваны і — што асабліва ўразіла яго — перапалоханы чалавечак. Голы пергамінавы твар пасінеў, завастрыўся і выцягнуўся не проста ў даўжыню, як-такі і належыць у падобных выпадках людскому твару, а наўскасяк, накшталт старой, перахіленай набок, драбіны. Усё было крывое: вострая барада драпежна накіроўвала ўбок сваю дзюбку, тонкія апруцянелыя вусны разышліся туга сашчэмленымі куточкамі — адным угару, другім уніз, вока адно было куды меншае за другое, і нават касцяны гузаваты лоб і той нібыта блішчаў адным сваім гузам ясней і сіней, чым другім.
Твар быў жудасна непрыгожы і страшны.
Цімафей Міронавіч доўга ўзіраўся ў люстэрка з тупым неўразуменнем, пакуль не суняўся разбеглымі думкамі на заспакойлівым тлумачэнні:
— Ужо другую ноч вокам не звёў.
Ен паціху абмацаў рукою твар, нібы хацеў паправіць яго, надаць яму звычайную форму. Потым паспрабаваў сам сабе ўсміхнуцца, і, калі ўсмешка выйшла досыць прыстойная, ён пачуў, што сякая-такая сіла ўсё-гкі ў ім ёсць. Яму закарцела тады як-небудзь паказаць гэтую сваю сілу — зараз жа, неадкладна праверыць дзейснасць яе на якім-небудзь аб’екце. Замест таго, каб ісці па нарзан у чорную хату, ён вярнуўся назад, зважна асеў у сваё пышнае крэсла і, цішком адкашляўшыся, кракнуў гучна і валадарна.
— Матрёна!
На яго вялікае дзіва, адказу не пачулася. Ен ведаў, што жонка ў хаце — толькі вось чуў ён яе гаспадарчую там мітусяніну — і ён крыкнуў яшчэ больш гучна і валадарна, дадаўшы ў голас пэўную дозу законнага гневу:
— Матрёна!
Зноў ані гуку.
Цімафей Міронавіч з хвіліну сядзеў нерухома, з глыбокім здзіўленнем і трывогаю ўслухваючыся ў зманлівую цішыню.
Няўжо ён не пачуў, як яна выйшла?
Гэта не можа быць. Ен не мог не пачуць. Ен лацвей мог прапусціць міма вуха гук раптоўнага стрэлу ці незвычайны сярод зімы ўдар перуна, чымся хоць
найцішэйшы бразгат дзвярэй. Бо ж ён ужо трэція суткі з нечалавечай напружанасцю чакае гэтага страшнага, фатальна-немінучага бразгату. Ен чакае яго так, як чакае асуджаны на смяротную кару злавеснага скогату ржавага турэмнага замка.
Цімафей Міронавіч яшчэ раз — ужо не так смела і ўпэўнена — паклікаў жонку і, яшчэ раз не пачуўшы адказу, парыўчата ўсхапіўся з крэсла і, працяты незразумелым страхам, кінуўся ў чорную палавіну хаты.
Маленькая молепадобная жанчына стаяла недалёка ад качарэжніка, прыхінуўшыся худзенькім плячом да сцяны і застыўшы ў маляўніча-журботнай і таму дужа смешнай паставе. Як увайшоў муж, яна страсянулася ўсім сваім дробным целам, але на яго не азірнулася.
Цімафей Міронавіч грозна застыў на парозе.
— Матрёна! Ты чула, як я цябе гукаў, ці не?
«Матрёна» набрала духу і прапішчала з трагічнай рашучасцю:
— Чула...
— Ну?
Ен лічыў. што гэтага «ну» зусім будзе досыць, каб ачуліць жонку і вярнуць яе да ранейшай пакорнасці, аж памыліўся: маленькая молепадобная жанчына не зварухнулася з месца.
Гнеў у Цімафея Міронавіча змяшаўся з няўцямнасцю, і ён запытаў без асаблівай жорсткасці, нават з прыкметным ваганнем у голасе.
— Матрёна! Ты, будучы, чуеіп, што я кажу?
Замест адказу яна зрабіла так, як рабілі ў падобных вьіпадках усе гераіні чытаных ёй калісьці раманаў: заламала болесна рукі і, утаропіўшы ў печку поўныя беспрасветнае роспачы вочы, гучна прашаптала:
— О, божа! Калі гэта кончыцца ўсё!..
Цімафей Міронавіч асалапеў. Ен не ведаў, як далей ставіцца да жонкі, бо яшчэ не ўпэўнены быў, што яна звар’яцела. Каб не зрабіць часам непапраўнае памылкі, ён усё-такі рашыў абыходзіцца з ёй пакуль што, як з прытомнай. Ступіўшы некалькі крокаў наперад, ён сціснуўся ўвесь у цвёрдай каменнай злосці і выдушыў з сябе жудасна-ціхім перажабленым голасам:
— Матрёна! Падумай, будучы, што ты робіш?
I з яшчэ болыпай гразой перапытаў:
— Што ты робіш?
Маленькая молепадобная жанчына зноў страсянулася ўсім сваім дробненькім целам — і зноў не паддалася. Ламаючы рукі і з роспаччу гледзячы ў печ, яна войкала і стагнала:
— О, божа! За што гэтыя мукі? За што я пагубіла жыццё сваё? За што я страціла сваю прасветлую маладосць? Што я бачыла ў гэтым жыцці? Што я мела з гэтага праклятага багацця, якое выпіла з мяне ўсю маю гарачую кроў?.. Куды я пайду цяпер? Дзе я дзенуся, няшчасная? Хто прытуліць мяне? Выпіў кроў маю, высушыў мяне, згубіў маю прасветлую маладосць! О, божа мой, божа!
Цімафей Міронавіч перажываў страшныя хвіліны. Ен зразумеў, што жонка не звар’яцела, і гэта спужала яго болып, чымся магло б спужаць яе праўдзівае вар’яцтва. Найцяжэй было адчуваць, што ён не мае над ёй абсалютна ніякай улады, што ён не можа нават суняць гэтых яе жорсткіх, пякучых дакораў. Увесь непахісны аўтарытэт яго, увесь страх, які яна скрозь адчувала да яго, уся яе трапятлівая пакора — усё гэта трымалася на няпэўным грунце яго пустой надманнай вялічнасці, і ўсё гэта ўраз разляцелася ці толькі калыхнулася гнілая будыніна яго дабрабыту.
Дзе ж яго сіла? Дзе ж яго воля над гэтай ціхай, вечна слухмянай жанчынай, якая дасюль не важылася зірнуць яму ў вочы, не важылася сказаць яму лішняга слова? Няўжо ён не здольны скарыць яе, вярнуць да ранейшае ціхасці?
Яму здаецца, што ад таго, ці патрапіць ён зараз даць рады сваёй узбаламучанай жонцы, залежыць лёс цэлага яго жыцця, і ён гатоў пайсці на ўсё, гатоў ужыць які-хаця спосаб, абы ўціхамірыць яе, паказаць сваю сілу над ёй, сваю перавагу. I тут яго раптам асвятляе цудоўна-простая і ясная думка: ён жа — што б там ні было,— а ўсё-ткі мужчына, ён фізічна дужэйшы за яе, ён можа сцерці ў порах гэтую нікчэмную, паскудную гадзіну!
I сціснутая ўнутры злосць Цімафея Міронавіча, знайшоўшы выйсце, ураз абарачваецца ў шалёнае парыванне. 3 тонкім нечалавечым віскам кідаецца ён у качарэжнік, хапае там нейкі ражон і замахваецца ім на жонку.
Але жонкі ў гэты момант пад рукой не знайшлося.
Убачыўшы нечаканы і цалкам выразны замер свайго грознага мужа, яна пырхнула ад качарэжніка і, беспарадна махаючы рукамі, як падбітая перапёлка крыллямі, борздзенька пераляцела ў другі куток хаты. Там забілася за вялізны дубовы стол і шырока лыпала вачмі, асалапелая ад страху. Адылі ўбачыла, што Цімафей Міронавіч нерашуча суняўся, збянтэжаны, пэўна, сваёй абмашкай, і зноў вярнулася да свайго маляўнічага трагізму. Набраўшы поўныя грудзі паветра, яна з апошняю адвагаю чалавека, які ў роспачьі кідаецца ў вір галавой, пляснула аб стол рукамі і, парыўчата схіліўшы на іх галаву, забілася ў істэрычным плачы.
Цімафей Міронавіч, пэўна ўзяўшы на ўвагу, што ляжачага не б’юць, прайшоў паўз яе ў хмурым пагадлівым маўчанні і дэманстрацыйна ляпнуў дзвярмі ў чыстую палавіну хаты. Услед яму ляцела меладычнае рыданне асмялелае жонкі, скрозь якое прабіваліся горкія, балючыя нараканні:
— Божа мой, божа! За што я такая няшчасная? Дзе мая доля, дзе маё шчасце? А я ж была маладая, а я ж была прыгожая... У гімназіі вучылася... Дзе маладосць мая? Дзе маё хараство? Хто згубіў _мяне, хто ссушыў мяне, не даў мне ўбачыць у жыцці яснага сонца? О, божа мілы! Калі гэта кончыцца ўсё?..
Гэта быў першы і апошні бунт маленькае молепадобнае жанчыны супроць грубай волі свайго суровага мужа. Памалу рыданні яе заціхалі, пераходзячы ў ціхае жаласнае хліпанне. Нарэшце яна ўзняла са стала галаву, шырокім жэстам прыклала да цемя руку і, прьіжмурыўшы вочы, як у забыцці, прашаптала:
— Гэта — кашмар... чэснае слова...
У гэты момант з чыстае палавіны пачуўся абыклы, штодзённы, глыбока ўрослы ў нутро ў яе воклік:
— Матрёна!
I трагічная гераіня старых напаўзабытых раманаў, борздзенька абцёршы кулачком астатнія слёзы, дробна патупала да свайго мужа — бязмежна ціхая і пакорная.
Цімафей Міронавіч сядзеў на сваім троне горды, але літасцівы. У руцэ ён як кляйноды ўлады трымаў спопрыску ўхопленую ў качарэжніку чапялу. Ен убачыў жончыну пакору і звярнуўся да яе тонам у меру строгім, але такім, які даваў разумець, што ён занядбаў яе нядаўнюю дурасць і ўсё ідзе па-ранейшаму.
КНІГІ ОНЛАЙН
