Дзве душы; Панская сучка; Вясна; Рускі; Вязьмо
Максім Гарэцкі, Міхась Зарэцкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 430с.
Мінск 1992
Успаміны пацешна пераблытваліся, зводзячы ўместа далёкія адзін ад аднаго і дзіўна розныя моманты жыцця.
Вось засыпанае снегам глыбокае глінішча вытыркнула абвеяны ветрам кавалак свайго стромкага звалу. У чорнай адубелай гліне відаць цэлая сістэма
пячурак, што дзеля забаўкі пакапалі, пасвячы коней, сялянскія хлапчукі. Напэўна, дзе-небудзь яшчэ захавалася такая пячурка, выкапаная калісьці даўно-даўно ягонымі рукамі. Што яна мела тады выабражаць у тых чароўных казках-гульнях сонечнага дзяцінства? Можа якую хату, можа печку сапраўдную, зусім такую, як у хаце, нават можна паліць яе і пячы ў ёй бульбу, можа таемнае логва якога-небудзь дужа страшнага звера?
Якуб Лакота з усмешкай успамінае, што ягоная і ўсіхнія пячуркі выяўлялі тады, як абстрэльвалі яны з гэтага глінішча атрад белапалякаў. 3 гэтых пячурак слаўныя выйшлі былі байніцы!
Успамін далёкага дзяцінства шчытна сплятаецца з пякуча-яскравымі карцінамі партызаншчыны. I цяжка азначыць, што мілей успамінаецца: тое ці тое?
А вунь далёка леваруч паўстае густая сцяна лесу. Гэты лес завуць Ганніна пушча, і пра рамантычнатаемную Ганну блукае па ўсёй акрузе ці мала страшных і прыгожых легенд, якія калісь былі і яму глыбейшай сапраўднасцю, чымся тое, што ён бачыў наўкола на свае вочы.
Якуб Лакота ўспамінае, што яму якраз і трэба да гэтае пушчы, і збочвае туды з вялікай ахвотай.
Тут зноў ружовыя карціньі дзяцінства (грыбы, ягады, арэхі, лісавы норы), і праз кволую іх ружовасць гарачай чырванню выступаюць нязводныя плямы першага пачуцця — магутнага і дурнога, дзівачнага і бязмеры прыгожага, яснага.
Ен зварачвае ў лес па вузкім, абвешаным снегавым серпанцінам праходзе, які астаўся на месцы летняй дарогі. 3 ціхім здзіўленнем прыглядаецца ён да знаёмых мясцінак, што пахаваліся ад яго пад белай маскай зімы, вышуквае іх, выцягвае вокам з-за снегавой заслоны. Ад яго не схаваешся, не!
Вось пад гэтым дубам — не іначай, як пад гэтым — знайшоў ён некалі дваццаць баравікоў за адзін раз. Як марудна расце гэты дуб! Ен амаль астаўся такі, як тады, колькі дзесяткаў год таму. А можа гэта змяніўся маштаб ягоных вачэй, і тое, што ўдвая ці ўтрая пабольшала, яму выдае гэткім самым?
А вось тут трэба звярнуць з дарожкі і пашукаць аднаго дужа патаемнага і дужа зацішнага месца. Да яго нялёгка дапасці — тут і ўлетку цяжка прайсці, a ўзімку, на лыжах, і пагатове. Але дзе ж ён, быўшы
тут, абміне той чароўны куточак, што некалі цвіў у яго сррцы адзінымі непаўторнымі ў чалавечым жыцці краскамі?
Пяць прысядзістых шырокіх дубоў абсталі маленечкі лапік-палянку. Папраўдзе, тут улетку павінна быць дужа прыгожа. Жывы шацёр,
Але як не падобна тут цяпер да таго, што было! Урослыя ў снег дубы паніжэлі, адрузлі, сталі старыя і непрыязныя. Замест прытульнай палянкі — крывы сумёт жорсткага снегу.
На вуснах у Якуба Лакоты стыне маркотная балючая ўсмешка. Ен няўцямка азірае палянку, потым узнімае вочы ўгору — мо там асталося што ад ранейшага хараства? — і бачыць жудасна пакарожаныя чорныя рэбры, а на іх дзе-нідзе, як лахманы на брудным целе старога жабрака, чмарае, струпехлае лісце.
Ен зноў пераводзіць погляд на паляну і спрабуе ўявіць на ёй далёкі, напаўзабьіты вобраз. Ен бачыць яе — самотную, беспарадную, яна плача і працягвае да яго свае рукі, як тады, у астатні раз. 3 сэрца ў яго цяжка выціскаецца кропля даўняе, рэдкае, вадзяністае пяшчотнасці. I разам з тым, як падае з сэрца гэтая ўбогая кропля, ураз знікае і той смутны перабалелы ў нутры ў яго вобраз.
Іхняе каханне скончылася пасля таго, як дзікая белагвардзейская экзекуцыя абярнула яго ў недалужныя руіны былога чалавека. Вобраз яе смутнае, з слязьмі ў вачах, з выцягнутымі да яго рукамі — гэта апошняя сустрэча іх на гэтым вось месцы перад тым, як ішоў ён на страшную рызыкоўную справу.
Якуб Лакота ўсміхаецца ўжо без смутку і болю.
Пакуль ён праз колькі год лячыўся, збіваў сяк-так абломкі свайго разбітага цела, яна выйшла замуж. Як ён нарэшце вярнуўся ў Сівалапы і сустрэў яе, яна пастаралася была зірнуць на яго з ранейшай пяшчотнасцю і балюча абразіла яго сваім вымушаным поглядам.
Яна і цяпер жыве тут, з яе выйшла грубая, звяглівая баба. Якуб Лакота часам думае: якая была б яна, каб іначай тады, у другі бок павярнулася было іхняе жыццё?
I тады ўсміхаецца без смутку і болю...
Аддаляючыся ад знаёмага куточка і ўглыбляючыся ў нетры лесу, Якуб Лакота адначасна аддаляецца думкамі ад сацьмелых вобразаў таго чароўнага часу
і ўглыбляецца ў густыя нетры далейшага свайго жыцця. Смешна і сумна: у гэтым жыцці не было ў яго больш жанчын. Думка аб гэтым уводзіць яго ў сарамлівае здзіўленне, за якім цішком хаваецца настойлівая нязбыўная прагнасць да непазнаных уцех, якую ён зазвычай бязлітасна душыў у сабе цвёрдай свядомасцю свайго няўздольнага стану.
Сёння ён адчувае сябе паўнамоцным чалавекам, і сёння злачынная прагнасць бярэ ў ім сваю законную неабмежаваную сілу і абарачаецца ў шчымліва-журботнае імкненне.
Няўжо ён, не жыўшы, пражыў ужо ўсё сваё мужчынскае жыццё? Няўжо ён не можа знайсці сабе — хай не зусім поўнага, хай палавіннага, але сапраўднага чалавечага шчасця?
3 раптоўнай смеласцю і задорам ён пачынае перабіраць сівецкіх жанчьін, успамінае свае мімалётныя сустрэчы з імі і ператлумачвае ў пэўны кірунак іхнюю сяброўскую да яго прыязнасць і ласку. 3 асаблівай упартасцю думка яго сунімаецца на Тацяне ШыбЯнковай.
Тацяна ад таго часу, як паехаў Зелянюк і як утварыўся сівалапаўскі калгас, часта прыходзіць да яго. Яна не баіцца, не бярэ жаднай увагі на тое, што гэтыя прыходы могуць выклікаць якія-небудзь нядобрыя дзейкі, могуць набыць сабе ў грамадзе непажаданае тлумачэнне. Ці гэта добра яму, ці дрэнна? Можа яна проста не мае яго за мужчыну і таму так спакойна ідзе да яго, часам нават позна зусім, амаль уначы?
Яна прыходзіць і заўсёды з спакойнай, трошачку сарамлівай усмешкай пытаецца:
— Я не перашкоджу табе, Якубе?
Потым сядае і пачынае распытваць пра калгас, пра ўсе драбніцы яго маладога жыцця і ў адказ на ягонае захапленне радуецца ціха і проста, з мяккай жаночай стрыманасцю. Неадменна пытаецца кожны раз пра Зеленюка, ці няма ад яго якой весткі, і заўсёды пахваліцца, калі атрымала ад яго ліст, нават троху-патроху перакажа ўвесь яго змест. Яна заўсёды глядзіць на яго, на Якуба Лакоту, з яснай, але зноў жа трошачку сарамлівай ласкай, нібы хавае ў сабе нейкае сваё бабскае замяшанне.
Можа гэты мяккі, надзвычай прыемны погляд яе тоіць у сабе незразумелае яму салодкае абяцанне?
Можа яе прыходы — гэта выяўленне яе асаблівага да яго пачуцця?
Сзрца ў Якуба Лакоты ад гэтае думкі пачынае тукаць у хворых грудзях з недазвольнай заўзятасцю і збівае навакол сябе клубок даўкага болю, які прымушае спыніцца і аддыхацца. Разам з гэтым і спыняюцца смелыя, не ў меру гарэзныя яго думкі-лятункі, з разгону наткнуўшыся на адчуванне безнадзейнае фізічнае немачы.
Канчаецца лес, і разам з ім канчаецца кароткі экскурс Якуба Лакоты ў цьмяна-ружовы край яго пачуццёвага рання, і асядаюць жорстка-стрывожаныя лятункі яго пра нязбытнае (а можа ўжо і непатрэбнае?) шчасце.
Адгарадзіўшыся ад свае хвіліннае слабасці сцяной бязмернай дзелавітасці, ён бярэцца за патрэбныя яму выгляданні і робіць іх перш з хмураю напружанасцю, з халоднай увагай. Адылі твар яго распагоджваецца, чыстыя вочы загараюцца светлым іскрыстым агнём, і вусны шукаюць абыклае радасна-шчаслівае ўсмешкі.
Ен зноў удаецца ў палкія нястрымныя летуценні. Гэтыя летуценні — законныя, паўнапраўныя, і ён не толькі не гоніць іх ад сябе, а старанна песціць у сваім сэрцы, бо ж у іх, у гэтых смелых і разам з тым такіх блізкіх, такіх дасягальных лятунках, праўдзівае неад’емнае ягонае шчасце!
Пустое бязмежнае снегавае поле — ці ёсць дзе болыпая прастора вольным разлётам гарачай фантазіі чалавека? Тут нічога не трэба бурыць ці перайначваць, пераабражаць — на чыстым шырокім раздоллі можна смела ўзнасіць якія-хаця гмахі, можна разводзіць пышныя райскія сады, можна стварыць зусім новы свет, не звязаны абыклымі формамі сучаснасці-
Ен стварыў сабе такі свет. Хто яго ведае? Можа свет гэты зусім аблудны, няўжытачны чалавеку, можа ён адно смешны ў сваёй наіўнай нязграбнасці? Пра гэты свет ён нікому не гаварыў і не скажа — ён рабіў яго для сябе, каб аздобіць сваю жыццёвую дарогу ясным хараством далёкай мэты. Ен рабіў яго здаўна, складаў яго па маленькім кавалачку — і таму ў ім дзівосна памяшаліся кволыя краскі дзяціных лятункаў з цаглінамі сталых вымеркаванняў дарослага чалавека.
Ен стаіць сярод самотнага поля і, пільна ўзіраю-
чыся ў снегавую даль, бачыць там абрысы збудаванага ім свету. Яны — перш невыразныя, бледныя — набіраюць з кожнай хвілінай усё большае лёгкасці, яны відавочна ружавеюць і, сагрэтыя гэтай ружовасцю, яшчэ большую маюць прывабнасць.
I яшчэ больш яскравеюць фарбы, празрыстая ружовасць насычаецца новаю сілай, пыхае новым агнём — і ўжо гарыць, паланее гордая пераможная чырвань!
Гэта ўзышло нарэшце позняе зімовае сонца. Яно вынырнула з пульхнае белі снягоў, як з белых пухавых падушак вясёлы тварык дзіцяці, і з шчырай цікавасцю зірнула на дзівачную будоўлю апантанага чалавека. I, глыбока расчуленае нечаканым хараством, з цёплаю ласкай пагладзіла яго сваімі мяккімі косамі.
Якуб Лакота спяшаўся дадому, да тлумных шчаслівых турбот, у якіх дагарала яго павераджонае здароўе і сіла.
3
На камсамольца Віктара ад’езд Зеленюка зрабіў глыбокае ўражанне. Праз доўгі час ён не мог быў пазбыцца дакучлівага пачуцця сіратлівай журбы, нібы спасцігнула яго і ў жыцці вялікая беззваротная згуба. Ды яно так і было, бо яго шчырая дружба з Зеленюком, яго пяшчотная адданасць гэтаму чалавеку стала для яго адным з найглыбейшых рухаў маладой неспакушонай натуры. У ягоным жыцці сапраўды адкрылася балюча-пустое месца.
У такіх выпадках заўсёды горкасць перажывання знаходзіць сабе нейкі асобны, часам нават малазначны пункт для свае фіксацыі (можа гэтым чалавек інстынктыўна хаваецца ад уяўлення ўсяе велічы страты?) — і ў Віктара за гэты пункт была дробная выпадковая акалічнасць: ён не развітаўся з Зеленюком. Увесь свой смутак канцэнтраваў ён на гэтым малазначным пункце, і смутак пераліваўся тады ў едкую шчымлівую крыўду.
Ен ведаў, што Зелянюк паедзе ўранні, але не думаў, што гэтак рана. Яшчэ досвіта прыбег ён да Малахавай хаты і, убачыўшы, што ў чыстай палавіне гарыць святло, увайшоў здаволены, рады, што не спазніўся, што яшчэ заспеў перад ад’ездам свайго прыяце-
КНІГІ ОНЛАЙН
