Элегіі забытых дарог
Гістарычныя нарысы, эсэ
Алесь Марціновіч
Выдавец: Полымя
Памер: 544с.
Мінск 2001
валюцыйнай дзейнасці.
Гэтаму Рукевіча асабліва вучыць не трэба было, сам упэўніўся, што неабходна праяўляць асцярожнасць. Ды словы сябра ўспрыняў спакойна. Ведаў: Зан, які сам нярэдка дзейнічаў безразважна, забываючы аб асабістай бяспецы, не дазваляў гэта рабіць іншым. Ды і пазней, калі ўлады пачнуць супраць філарэтаў судовы працэс, Тамаш возьме адказнасць на сябе.
89
А пакуль абодва не думалі пра благое. Дзейнічалі, як кажуць, у адной звязцы, нягледзячы на тое, што Зан жыў у Вільні, а Рукевіч — на Беласточчыне.
Як старэйшы ў арганізацыі «Згодныя браты», Рукевіч клапаціўся, каб юначы максімалізм быў накіраваны на пашырэнне работы, на прыцягненне ў суітолку новых «братоў». А разважлівасць, здольнасць цвяроза ацэньваць абстаноўку былі не лішнімі. Дзякуючы Рукевічу «Згодныя браты» пераканаліся, што нечага значнага можна дасягнуць, калі прытрымлівацца строгай канспірацыі і дысцыпліны. Хоць, зза маладога ўзросту, разумелі гэта пасвойму.
Калі нехта з «братоў» рабіў якуюнебудзь правіннасць, з яго бралі штраф у памеры 15 капеек срэбрам у спецыяльную касу. Надараліся выпадкі, што парушальнік грошай не меў. Тады, у час чарговага пасяджэння, ён пазбаўляўся права голасу і мусіў стаяць у куце. Каб надаць сабе «вагу», «Згодныя браты» кожнаму далі мянушку, узяўшы для гэтага імёны знакамітых палякаў і беларусаў. А на правай руцэ насілі васьмікутны персцень, з тыльнага боку якога знаходзілася адлюстраванне ГІрадбачання (вышэйшай Боскай сілы.— A. М.у Унутраны ж дыяметр — унрыгожваў надпіс: «Нішто мяне не спалохае, калі блізкія просяць аб дапамозе». Існаваў у «братоў» і як бы пароль, якім яны абменьваліся пры сустрэчах. Звычайна першы запытваўся: «Каго б ты хацеў цяпер убачыць?» Яго сябра адказваў: «Бачыць падобнага на сябе...»
Рукевіч нярэдка наведваўся на пасяджэнні «Згодных братоў», якія періпаступенную задачу, як і філаматы і філарэты, бачылі ў высокай адукаванасці і маральнасці. Але ён разумеў, што ў перспектыве можна разлічваць на поспех толькі пры ўмове, калі рэвалюцыйна настроеныя згуртаванні моладзі ўзнікнуць і ў іншых населеных пунктах, a pyx супраць царызму набудзе масавы характар. Таму часта выязджаў за межы Беластока. А якую вялікую работу праводзіў, у многім відаць з ліста, пасланага Рукевічам Зану 18 снежня 1822 года: «Ты ведаеш, што прырода адмовіла мне ў ідэальным здароўі, пры якім бы я мог цалкам аддацца карысным заняткам. Маё захапленне павінна гэты дэфіцыт запоўніць. Нічога, апрача забавы, я не
90
раблю. У гэтай забаве заняты са мною некалькі чалавек. Мы разважаем над сродкамі, якія памаглі б грамадству не сумаваць, асабліва тым, хто гэтак жа, як і мы, зрабіў забаву мэтай свайго жыцця».
Чалавеку недасведчанаму магло падацца, што Рукевіч толькі тым і займаецца, што адпачывае, а забавы ён і яго знаёмыя зрабілі мэтай жыцця. Адзін Зан ведаў — зусім не ўвесяленні цікавяць яго сябра. Развітваючыся ў Вільні, яны дамовіліся, што Міхал у пісьмах дзеля канспірацыі сваю рэвалюцыйную дзейнасць на Беласточчыне будзе называць забавай. У дадзеным выпадку абодва прытрымліваліся традыцый, якія склаліся ў асяродку філаматаў і філарэтаў. Яны мелі сваю «мову» — забавы, танцы. Ёй карысталіся, калі баяліся, што нехта можа даведацца пра планы і мэты Таварыства. А гэта ўжо і канкрэтныя захады Рукевіча па прыцягненні ў свае шэрагі моладзі: «Паколькі ні ў Гародні, ні ў Беластоку, губернскіх гарадах, няма ніякіх забаў, мы намерыліся паміж імі, пасярэдзіне, распачаць іх. Ёсць якраз за міляў 6 ад Гародні і за міляў 6 ад Беластока на вялікім тракце павятовае мястэчка Сакулка, дзе заўсёды добра забаўляюцца і дзе ўжо адбылося некалькі маскарадаў. Дык вось і мы там. У ваколіцах гэтага мястэчка жыве некалькі асоб, што любяць забавы. Яны мусяць з намі гуляць, танцаваць. Музыка, хоць і невялікая — там усяго некалькі чалавек — але, здаецца, будзе добрая. Музыкі, хай майстры трохі лянівыя, здаецца, будуць іграць у такт. Хоць ігра іх будзе менш гучная, але, прынамсі, у дзвюх залах яе пачуюць».
Рукевіч клапаціўся не толькі аб канспірацыі, а і аб тым, каб мерапрыемствы праходзілі спакойна, у час правядзення іх не ўзнікала непатрэбных спрэчак, рознагалоссяў, што таксама магло б прыцягнуць лішнюю ўвагу: «Гледзячы на гродзенскае і беластоцкае казіно, дзе калі ні ў чым іншым, то ў танцах быў парадак, мы таксама ў сваім малым мястэчку прадугледзелі, каб у сваёй забаве часам не паспрачацца і не пабіцца, каб да нас не ўлез хтонебудзь непатрэбны і нядобры і не перапыніў забавы, чымнебудзь не пашкодзіў ёй. Словам, мы ўсё робім, каб схіліць, заахвоціць людзей да патрэбнай і карыснай забавы. Заўтра якраз будзе ў Сакулцы маскарад. Там павінен быць танцмайстар
91
Дзявоніевай школы (па прозвішчы Дзявоняў, бацькі і сына, якія і на самой справе выкладалі танцы і былі добра вядомы філаматам і філарэтам.— A. М.) — так што еду туды, адно — каб пазабаўляцца, а другое — спадзяюся сустрэць там гасцей з Беластока і Гародні. У нашай беластоцкай акрузе ёсць яшчэ два павятовыя мястэчкі — Бельск і Драгічын. Ёсць звесткі, што і там думаюць пра забавы. Таму, вярнуўшыся па нядзелі з Сакулкі, з’езджу і туды. Вы хоць і горш, як раней, але ўсё ж забаўляецеся. Калі ў вас лепей будзе ўсё ладзіцца, прашу мне напісаць. Я памог бы вам. А мо, ёсць і цяпер што новае? Напішы, будзем табе ўдзячныя. Мы тут танцуем і вас не забываем. На пачатку кожнай забавы кажам сабе: «Што праўда, то праўда — кепскія часы, але забаўляюцца ў Вільні, забаўляемся мы — можа, што і вытанйуем».
«Забаўляўся» з поспехам, і яго «танцы» хутка далі добры плён. Рукевіч арганізаваў згуртаванні моладзі і ў Сакулцы, Бельску, Драгічыне і ў Гародні, а таксама з дапамогай Ануфрыя Петрашкевіча ў Шчучыне. Але «Згодныя браты» праіснавалі нядоўга. I не таму, што на след іх натрапіла паліцыя. Да гэтага не дайшло, юнакі ўсё ж аказаліся добрымі канспіратарамі. Аднак у імя канспірацыі і вырашана было распусціць арганізацыю. I прапанову аб гэтым першым выказаў Фелікс Ляховіч. На яго думку, сярод «Згодных братоў» апынуліся тыя, на каго нельга было цалкам спадзявацца. На спыненне дзейнасці суполкі паўплывала і іншае. Ляховіч падчас адной з сустрэч з Рукевічам увогуле выказаў яму сумненні адносна «Згодных братоў». I наконт паслаблення дысцыпліны ў арганізацыі, і наконт самой назвы. Як высветлілася, ён даўно прыдумаў іншую.
— Якую? — запытаў Міхал.
— «Заране»! — усхвалявана адказаў Ляховіч. I, нібыта баючыся, што Міхал засумняваецца ў неабходнасці перайменавання «Згодных братоў», пачаў даводзіць неабходнасць падобнай змены:
— Разумееш, «Згодныя браты» — гэта ўсё ж... Як бы лепей сказаць...
Задумаўся, падбіраючы патрэбныя словы.
92
— «Згодныя браты» — гэта ў нечым звужае кола дзейнасці. А «Заране» — ад слова «заря». Калі асабліва хораша на душы?
Сам задаў пытанне, сам і адказаў:
— Ды на досвітку. Калі сонца не паспела яшчэ ўзысці над зямлёй, а гарызонт ужо асветлены і ў гэтай нерушавай чысціні — свая вабнасць і хараство. У маім жа разуменні...
Спыніўся, усміхнуўся, удакладніў:
— У нашым разуменні.
Тым самым нагадаў, што не толькі ад свайго імя гаворыць, а і ад імя тых са «Згодных братоў», каму больш давярае:
— У нашым разуменні досвітак — гэта заранак новага жыцця. А мы, заране, будзем рабіць усё дзеля таго, каб як мага хутчэй наблізіць яго.
— Згодзен, згодзен з табой! — запэўніў Рукевіч.— Хай і «Заране», абы толькі карысць была з нашай справы.
— Будзе! — запэўніў Ляховіч.
У «Заран» «Згодныя браты» былі перайменаваны ў 1823 годзе. А паколькі перад гэтым старое таварыства распусцілі, у новае правялі больш строгі адбор і пазбавіліся ад ненадзейных людзей. Каб адразу прыцягнуць у гэтае таварыства больш моладзі, Ляховіч спецыяльна перавёўся з Беластоцкай гімназіі ў Свіслацкуіо. Дзякуючы яму, неўзабаве і там з’явіліся «Заране». Нямноганямала, а больш за 25 чалавек.
1823 год унёс змены і ў жыццё Рукевіча. Ён развітаўся з Беластокам, пераехаў у невялікую вёсачку Завыкі, дзе пачаў арандаваць фальварак. Ды нядоўга спакойна займаўся гаспадаркай — прыйшла трывожная вестка з Вільні. Там пачаліся арышты філарэтаў. За сябе Рукевіч пакуль не хваляваўся, а вось сябры?
Сябры, хто адразу трапіў за краты, а хто спрабаваў перачакаць навалу ў надзейным месцы. Было вырашана, што Міцкевічу лепей зрабіць гэта ў Завыках. Даведаўшыся пра такое рашэнне з ліста Яна Чачота, Рукевіч паспяшаўся адказаць згодай. Ды Міцкевіч у Завыкі так і не трапіў — яго арыштавалі.
Такі ж лёс неўзабаве напаткаў і Рукевіча. Пад канвоем Міхал быў дастаўлены ў турму ў Вільні, дзе ўжо знаходзіліся многія яго сябры па універсітэце. У
93
засценках Рукевіч і сам трымаўся мужна, і стараўся ўзняць настрой іншых. Гэта дапамагло не толькі выстаяць, але і пераканаць улады ў сваёй невіноўнасці. Таму нават усясільны сенатар Навасільцаў урэшце рэшт мусіў яго вызваліць. Рукевіч вярнуўся ў Завыкі.
Іншы пасля ўсяго перажытага, калі б не цалкам адмовіўся ад рэвалюцыйнай дзейнасці, дык, ва ўсякім разе, на некаторы час сцішыўся б, каб не выклікаць далейшых падазрэнняў. Іншы, але не Рукевіч.
Непадалёку ад Завыкаў, у нейкіх трох вёрстах ад іх, у мястэчку Браньск размяшчаліся часці Літоўскага асобнага ваеннага корпуса. Яны з’яўляліся падраздзяленнямі асобага значэння. Літоўскі асобны корпус у 1815 годзе стварыў Аляксандр I з канкрэтнай задачай — прымаць неабходныя меры для прадухілення выступленняў супраць царызму ў раёнах, што межавалі з Каралеўствам Польскім. А гэта тэрыторыя Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Падольскай губерняў і Беластоцкай акругі.
Яшчэ філаматы і філарэты задумваліся, каб перацягнуць афіцэраў і салдат корпуса на свой бок. Ды не дайшлі рукі. Цяпер жа гэтым вырашыў заняцца Рукевіч. Найперш звярнуў увагу на Літоўскі піянерскі батальён, які і кватараваў у Браньску. Паступова ў Завыкі пачалі наведвацца некаторыя афіцэры. Пастаяннымі гасцямі Рукевіча сталі капітан Канстанцін Ігельстром і яго дваюрадны брат, паручнік Аляксандр Вягелін. 3 імі яшчэ па масонскай ложы ў Навагрудку быў добра знаёмы Міцкевіч. Ён параіў звязацца з Ігельстромам і Вягеліным, калі Рукевіч пакідаў Вільню.
Маладыя афіцэры хутка знайшлі ў Рукевічу надзейнага сябра. Паўплывала на іх збліжэнне і тое, што разам з Міхалам жылі яго незамужнія сёстры Карнелія і Ксаверыя. Першуіо ўпадабаў Ігельстром, другую — Вягелін. На іх пачуцці маладыя кабеты адказвалі ўзаемнасцю.
Сяброўскія гаворкі за чаем ці кавай зацягваліся да позняй ночы. Спачатку абмяркоўвалі прачытаныя кнігі, праз некаторы час перайшлі на палітычныя гутаркі. Рукевіч усё больш уп
КНІГІ ОНЛАЙН
