Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Т. М. Міхеева.
ДЫС.., перад галоснымі ДЫЗ... (грэч. dys... лац. dis...), прыстаўка, якая абазначае цяжкасць, парушэнне, расстройства, падзел, страту. ДЫСКАКАТЭЛІДЫ (Discocotylidae), сямейства плоскіх чарвей кл. монагенаідэй. Пашыраны ўсюды. У сусв. фауне 10 відаў з 3 родаў, у СССР 7 відаў. На Беларусі ў рэках. азёрах, сажалках зарэгістраваны 7 відаў, найчасцей трапляюцца дыскакатыл парадоксум (Discocotyle paradoxum), Д. ніпонікум (D. nipponicum), Д. сагітата (D. sagittata) — узбуджальнікі дыскакатэлёзу (гельмінтозу гусцяры, карася залатога, карпа. рыбца, плоткі, печкура, гальяна звычайнага і інш.). Шкодзяць рыбагадоўлі.
Цела (даўж. 6—9 мм) ланцэтападобнае, сплюшчанае. На пярэднім канцы мае 2 прысоскі, на заднім прымацавальны дыск з 4 парамі клапанаў 1 парай кручкоў пасярэдзіне. Жывуць паасобку або зрастаюцца парамі. Гермафрадыты. 3 яец развіваюцца ўкрытыя раснічастым эпітэліем лічынкі, якія свабодна плаваюць у вадзе, затым прымацоўваюцца да жабраў і скуры рыб, дзе ператвараюцца ў палаваспелых паразітаў.
В. I. Арлоўскі. ДЫСКАМІЦЭТЫ (Discomicetes), група парадкаў сумчатых грыбоў падкл. эўаскаміцэтаў. Вядома каля 3 тыс. відаў з 6 парадкаў, пашыраных па ўсім зямпым шары. У СССР болып за 450 відаў, каля 80 родаў з 6 парадкаў. На Беларусі 44 віды, 27 родаў з парадкаў гелацыяльныя, фацыдыяльныя, пецыцальныя, труфелевыя. Сапратрофы, актыўныя разбуральнікі раслінных рэшткаў. Мікарызаўтваральнікі. Ядомыя смаржок, страчок, некат. гелацыяльныя. Ёсць паразіты культурных і дзікарослых раслін.
Пладовыя целы (апатэцыі) з раскрытым адразу або ў стадыі спеласці гіменіем. які размяшчаецца пераважна на ўвагнутай паверхні (дыску); сподка-, чашаабо келіхападобныя, сядзячыя ці на ножках, ад амаль непрыкметных да буйных, адзіночныя ці сабраныя ў групы на субстраце, міцэліяльным слоі або склероцыях; мяккамясістыя, студзінападобныя, часта крохкія, васкаватыя ці дравяністыя, вуглістыя, жоўтыя, аранжавыя, чырвоныя і інш. Сумкі большасці Д. выцягнута-авальныя, перамяжоўваюцца з простымі ці разгалінаванымі, бясколернымі або афарбаванымі парафізамі (стэрыльныя ніткі), Сумка-
споры (звычайна па 8 у сумцы) пераважна аднаклетачныя. Г. I. Сяржаніна. ДЫСКАПАДОБІІЫ АКУНЬ (Mesogonistius chaetodon), рыба атр. акунепадобных. Пашыраны ў ЗША. У Расію завезены ў пач. 20 ст. (паўторна ў СССР, у т. л. ў БССР,— у 1950-я г.); гадуюць як акварыумную рыбу.
Даўж. да 5 см (у прыродных умовах да 10 см). Цела дыскападобнае (адсюль назва), аліўкавае з перарывістымі папярочнымі цёмна-карычневымі палосамі (болып цёмнымі ў самак). Афарбоўка цела маладых рыб болып яркая. Плаўнікі закругленыя; пярэдняя ч. спіннога мяккая, анальны і хваставы плаўнікі аднаго колеру з целам; у моладзі Д. а. першыя 2 прамяні спіннога плаўніка чорныя, трэці чырвоны, 2 першыя прамяні брушных плаўнікоў карычнявата-жоўтыя. Паміж мяккай і цвёрдай часткамі спіннога плаўніка глыбокі вьіраз. Найб. гадуюць у вял. светлых акварыумах з грунтам з дробнага пяску, укрыццямі з раслін і камення.
ДЫСКОЗІЯ (Discosia), род недасканалых грыбоў сям. лептастромавых. Паразіты на лісці пладовых, дрэвавых і травяністых раслін. У СССР каля 10 відаў. На Беларусі на яблыпі трапляецца Д. з б о р н а я (D. artocreas).
Міцэлій шматклетачны, бясколерны. Пладовыя целы размешчаны групамі на жоўтых плямах, плоскія, чорныя, акруглыя, зверху шчыток з' шчылінападобнай адтулінай у цэнтры, гіменіяльны слой з канідыяносцаў. Канідыі цыліндрычныя або верацёнападобныя, з 3 перагародкамі, бясколерныя ці зеленаватыя, на канцах з ніткападобнымі раснічкамі.
ДЫСЛАКАЦЫІ (ад позпалац. dislocatio зрушэнне) у геалогіі, парушэнні залягання горных парод у зямной кары. Падзяляюцца на складкавыя (плікатыўныя) і разрыўныя (дыз’юнктыўныя). Адбываюцца ў нетрах зямной кары ад тэктанічных рухаў, з прычыны пераўтварэння крышт. будовы горных парод, пластычнай дэфармацыі солі пад вял. ціскам (гл. Саляныя дыслакацыі), ціску рухомага ледавіка (гл. Гляцыядыслакацыі) і раставання нерухомага лёду (гл. Гляцыякарст), ад апаўзання горных парод (гл. Апоўзень).
ДЫСПОРА (Dispora), род цэнабіяльных зялёных водарасцей сям. кокаміксавых. Вядомы 5 прэснаводных відаў. У СССР 4 віды, з іх у азёрах Веларусі трапляецца 1 рэдкі планктонны від — Д. к р у ц ы г еніяпадобная (D. crucigenioides).
Цэнобіі плоскія, складзены з 8—16 пар клетак, дыям. разам з шырокім слізістым чахлом ад 27 да 120 мкм. Клеткі з тонкай абалонкай, вуглавата-акруглыя або злёгку трохвугольныя, размешчаны ў 1 слой, парамі. Ядро 1. Хларапласт чашападобны або пасценны, з 1 пірэноідам ці без яго. Размнажэнне 2-жгуцікавымі зааспорамі, дзяленнем клетак у 2 плоскасцях. Т. М. Міхеева.
ДЫСТРОФНЫЯ АЗЁРЫ (ад дыс...+ +грэч. trophe ежа, харчаванне), азёры, бедныя пажыўнымі рэчывамі. Знаходзяцца ў апошняй стадыі эвалюцыі вадаёмаў (ад алігатрофных да эўтрофных і дыстрофных), ператвараюцца ў нізінныя балоты. Некаторыя Д. а., размешчаныя сярод буйных вярховых балот (Ельня, Межужол), не перажывалі эўтрофнай стадыі, развіваюцца з часу пасляледавікоўя разам з тарфяным масівам, у будучым ператворацца ў вярховыя балоты. Д. а. часцей трапляюцца ў цэнтр. і паўд. паласе Бе-
Дыспора круцыгеніяпадобная.
Дысцына шчыткападобная.
ларусі. Займаюць плоскія рэшткавыя катлавіны з глыб. да 1—3, радзей 5 м сярод забалочанай тэрыторыі (Дабееўскае, Судабле, Вялікае Святое, Калдычэўскае, Дзягілі, InaBa, Лезвінка).
Вада ў Д. а. вызначаецца малой празрыстасцю, высокай колернасцю, нізкай мінералізацыяй. Ложа азёр высцілае магутны слой (да 30 м) высокаарган. сапрапеляў. Д. а. зарастаюць, уздоўж берагоў утвараецца палоса сплавіны. У азёрах, размешчаных сярод вярховых балот (Мохавае ў Верхнядзвінскім р-не), кіслая рэакцыя вады (pH 4—5) 1 вельмі нізкая мінералізацыя (30—80 мг/л) не спрыяюць развіццю расліннасці і жывёльных арганізмаў. Іхтыяфауна Д. а. бедная, звычайна карасёва-лінёвая. 31мой з-за недахопу кіслароду здараюцца заморы рыбы. Пры нерац. умяшанні чалавека ў прыродны ход развіцця вадаёмаў (паніжэнне ўзроўню і інш.) адбываецца паскарэнне працэсаў дыстрафіравання (Забельскае возера ў Глыбоцкім раёне, Густата, Грыбна).
М. М. Курловіч.
ДЫСТЭН (ад 5ы...+грэч. sthenos сіла), мінерал; тое, што кіяніт.
ДЫСЦБІНА (Discina), род сумчатых грыбоў сям. пецыцавых. Вядома каля 10 відаў, пашыраных у Еўропе, Паўн. Амерыцы. У СССР 4 віды. Сапратрофы на глебе. На Беларусі ў хваёвых лясах трапляецца Д. шчыткападобпая (D. anoilis), якая пладаносіць летам.
Пладовыя целы (апатэцыі) буйныя, дыям. да 10 см, мясістыя, чашападобныя, потым амаль распасцёртыя, з прыўзнятым 1 загнутым усярэдзіне краем, звонку гладкія 1 жаўтаватыя, усярэдзіне хвалістыя і шаравата-бурыя, ножка выш. 1 см з глыбокімі баразёнкамі. Сумкі цыліндрычныя. Споры бясколерныя, верацёнападобныя, з патоўшчанай абалонкай і завостранымі канцамі.
ДЫТЫЛІНХІ, род чарвеп; тое, што сцябловыя нематоды.
ДЫФАЗІЯСТР (Diphasiastrum), род дзярэзаў сям. дзеразовых. Вядомы 25 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. У СССР 4 віды, з іх на Беларусі 2. Лек. і фарбавальныя расліны.
Д. с п л ю ш ч а н ы (D. complanatum) зрэдку трапляецца па ўсёй тэрыторыі. Расце ў хваёвых лясах. Спараносіць у чэрвені. Спарафіт — шматгадовая вечназялёная травяністая расліна з доўгім паўзучым падземным карэнішчам, ад якога адыходзяць дыхатамічна разгалінаваныя бакавыя парасткі, размешчаныя веерападобна. Сцяблы даўж. да 1 м, сплюшчаныя, укрытыя лускападобным супраціўным лісцем. Брушное лісце ў 2—3 разы карацей спіннога, бакавое — сплюшчанае, лодачкападобнае, з кілем. Стробілы (па 6) на доўгіх ножках, укрытых рэдка расстаўленым шылападобналінейным лісцем. Спарафілы акруглаяйцападобныя, на верхавінцы каротказавостраныя, з 1 спарангіем. Гаметафіт (зарастак) падземны, клубнепадобны, з мікарызай. Узнаўляецца марудна, патрабуе аховы. Д. трохкаласковы (D. tristachyum) — рэдкі від, дакладна вядомы з некалькіх месцаў Віцебскай (Бярэзінскі запаведнік, наваколле в. Пераходцы Ле-
пельскага р-на) і Мінскай (наваколлі в. Вязынь Вілейскага р-на, Мінска, Барысава, Вяляціцкая лясная дача) абласцей. Расце ў пясчаных барах. Спараносіць у ліпені. Вельмі падобны да Д. сплюшчанага. Адрозніваецца шызаватазялёным колерам, больш вузкімі, менш пляскатымі галінкамі, размешчанымі пучкамі. Брушное і спінное лісце амаль аднолькавае. бакавое коса зрэзанае. Дае гібрыды з Д. сплюшчаным, утвараючы шэраг прамежкавых форм.
Г. I. Зубкевіч. ДЫФЕНБАХІЯ (Dieffenbachia), род шматгадовых, пераважна травяністых раслін сям. ароідных. Радзіма — тропікі Амерыкі. Вядома каля 30 відаў. На Беларусі найб. пашырана Д. стракатая (Д. picta), выропічваецца ў пакоях, аранжарэях. Лісцева-дэкар. расліна.
Сцябло мясістае, выш. да 1 м. Лісце буйное, шырокаавальнае, цёмна-зялёнае з жаўтаватымі плямамі і штрыхамі. Суквецце — катах, паўпрыкрыты несамавітым бледна-зялёным пакрывалам. Цвіце на працягу ўсяго года. Размнажаюць насеннем. верхавінкавымі і сцябловымі чаранкамі круглы год. Перасаджваюць штогод вясной у сумесь торфу, лісцевай і дзярновай зямлі (2:1:1) з дабаўленнем пяску. Добра расце на цёплых паўзацененых месцах. Патрабуе перыяду спакою з ліст. да лютага. Існуе шмат сартоў. сярод іх вылучаецца Рудольф Ройс з святлейшым стракатым лісцем. Маладыя расліны больш дэкаратыўныя, сцяблы старэйшых агаляіоцца і палягаюць, таму Д. лепш вырошчваць штогод з чаранкоў. В. М. Чартовіч.
ДЫФІЛАБАТРЫЁЗ, глісная хвароба жывёл і чалавека, якая выклікаецца стужачнымі чарвямі з сям. дыфілабатрыідаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі асн. ўзбуджальнік Д. — стужачнік шырокі (Diphyllobothrium latum). Ачагі Д. адзначапы па берагах азёр і рэк (у цыкле развіцця ўзбуджальнікаў ролю прамежкавых гаспадароў выконваюць рачкі, рыбы, амфібіі, рэптыліі).
Жывёлы і чалавек заражаюцца пры ўжыванні недастаткова праваранай і прасоленай рыбы. У ж ы в ё л на Д. хварэюць сабакі, лісы. пясцы, свінні і інш. Пры значнай інвазіі жывёлы знясільваюцца, у іх настае анемія, парушаецца дзейнасць страўнікава-кішачнага тракту, нерв. сістэмы. Мера барацьбы — дэгель мінтызацыя. Прафілактыка: забарона скормліваць сырую рыбу жывёле. У ч ал а в е к а хвароба выяўляецца энтэрытам, анеміяй, алергіяй, бяссонніцай, галаўным болем. Лячэнне — антгельмінтыкі. Прафілактыка: сан.-вет. ахова вадаёмаў, сан.-гельмінталагічная экспертыза рыбы і рыбных прадуктаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
