Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
11. Плоская пойма з пратокамі, старыцамі. Глебы поймавыя дзярновыя забалочаныя, тарфяна-балотныя. Нізінныя балоты, участкі чорнаальховых лясоў, злакавых гідрамезафітных лугоў з асаковымі.
ЖЬ'ІТКАВІЦКІ БАТАНІЧНЫ ЗАКАЗШК, рэспубліканскага зпачэння, на тэр. Жыткавіцкага р-на. Створапы ў 1978 для аховы прыродных запасаў лек. расліп. Пл. 15 тыс. га (1982). Займае лясны масіў, у якім пераважаюць хвойнікі чарнічныя, трапляюцца бярэзнікі, зрэдку чорнаалешпікі. Лек. расліны: чабор, талакнянка, рабіна. чарпіцы і ішп.
ЖЬ'ІТКАВІЦКІ ЛЯСГАС, на тэр. Жыткавіцкага р-на. Арганізавапы ў 1936. 12 лясніцтваў. Пл. 126,9 тыс. га, у т. л. пад лесам 112,4 тыс. га (1.1. 1981). Лясы 1-й (20,2 тыс. га) і 2-й (10б;7 тыс. га) груп. Хваёвыя займаюць 57,9 %, чорнаальховыя 16,6, бярозавыя 15,1, дубовыя 8,8, іпш. 1,6 % укрытай лесам плошчы. Маладпякоў 42 %, сярэдпеўзроставых 33,7, прыспяваючых 20, спелых лясоў 4,3 %. Агульпы запас дрэвастою 14,22 млн. м3, у т. л. спелага 0,89 млн. м3. Сярэдпія ўзрост лясоў 44 гады, бапітэт 11,1, паўната 0,69. Штогод аб’ём лесасечнага фонду 225 тыс. м3, высечак догляду 70 тыс. м3, лесааднаўленне па пл. 550 га. На тэр. лясгаса Ленінскі паляўнічы заказнік, Жыткавіцкі батанічны заказнік, помнік прыроды — Вятчынскае месцазнаходжанне рададэндрану жоўтага. в. М. Кгслякоў.
ЖЫТКАВІЦКІ РАЁН, на 3 Гомельскай вобл. Пл. 2,9 тыс. км2. Горад Жыткавічы — цэнтр раёна; г. п. Тураў, 106 сельскіх нас. пунктаў, 12 сельсаветаў.
Паверхня нізіпная, забалочаная. Тэр. раёпа ў межах Прыпяцкага Палесся. 99 % тэр. на выш. 120— 145 м. Агульны пахіл з Пн па Пд, да даліны Прыпяці. Пайвыш. пункт 184,1 м (на У, каля в. Бялёў); найменшая абс. адзнака 119 м (урэз Прыпяці ііа ПдУ раёпа). Глыбіпя расчлянення рэльефу 0,5 м/км2.
Геалагічная б у д о в а і к ар ы с н ы я в ы к а п н і. У тэктанічных адносінах цэнтр. ч. раёна прымеркавана да Мікашэвіцка-Жыткавіцкага еыступу, паУн. і паўд.— да Прыпяцкага прагіну. Звёрху залягаюць пароды антрапагенавага ўзросту магутнасцю 10—15 м, месцамі да 60—70 м, ніжэй неагенавыя і палеагенавыя 10—70 м; мелавыя адклады трапляюцца на Пн і Пд раёна, кам.-вуг. 1 дэвонскія пашыраны больш, але таксама толькі на Пн (700—1000 м) і Пд (да 2000 м). На У раёна ў адкладах верх. дэвону вылучаюцца 2 саляносныя тоўшчы. У падэшве платформавага чахла верхнепратэразойскія адклады магутнасцю да 450 м. Пад платформавым чахлом на глыб. 11—150 м на выступе 1 1000—4000 м 1 больш ва ўпадзіне залягаюць пароды крышт. фундамента. 15 радовішчаў торфу з агульнымі запасамі 126 млн. т (найб. Булеў Мох і часткова Межч, Ржышча-Ліпкі, Смалярня, Рудня-Грэбень); 3 радовішчы
глін для грубай керамікі з агульнымі запасамі 587 тыс. м3; Жыткавіцкае радовішча буд. каменю. Жыткавіцкае радовішча бурага вугалю, Тураўскае радовішча гаручых сланцаў; Бярэзінскае, Дзедаўскае, Людзяневіцкае радовішчы кааліну з агульнымі запасамі 17,7 млн. т. Пра кожнае радовішча гл. адпаведны артыкул.
К л і м а т, Тэр. раёна належыць да Жыткавіцка-Мазырскага агракліматычнага раёна. Сярэдняя т-ра студз. -5,9, ліп. 18,4 °C. Ападкаў 584 мм за год. Вегет. перыяд 197 сут. Метэаралагічпыя паказчыкі гл. таксама ў арт. Жыткавіцкая метэаралагічная станцыя. Гідраграфія. Рэкі палежаць да Прыпяцкага гідралагічнага раёна. Найб. р. Прыпяць і яе прытокі Случ, Скрыпіца з Навуццю (левыя), Сцвіга, Свінавод (правыя); азёры Чырвонае і Белае. Густата натуральпай рачпой сеткі 0,4 км/км2. Даўжыпя асушальнай сеткі 3,8 тыс. км., у т. л. адрэгуляваных водапрыёмнікаў каля 80 км, магістральных і падвадпых капалаў каля 690 км, рэгуляцыйпых каналаў болын за 630 км. Г л е б ы. Болыпая ч. тэр. раёна ў межах Ганцавіцка-Лунінецка-Жыткавіцкага аграглебавага падраёна, усх. ч. адносіцца да Любанска-Светлагорска-Калінкавіцкага аграглебавага падраёна, паўд. ч. належыць да Тураўска-Давыд-Гарадоцкага аграглебавага раёна. Глебы С.-Г. угоддзяў (у %): дзярнова-падзолістыя 9,3, дзярнова-падзолістыя забалочаныя 16,7, дзярновыя і дзярнова-карбапатпыя 1, дзярновыя і дзярнова-карбапатпыя забалочапыя 20,3, поймавыя (алювіяльпыя) 26,7, тарфяна-балотныя 26; паводле мех. складу (у %): сугліністыя 14,4, супясчапыя 21, пясчапыя 38,6, тарфяныя 26. Плоскаспая эрозія па 1,6 % пл. ворных зямель, у т. л. на 0,2 % сярэдняя і моцная. Р а с л і н н ы і жывёльпы с в е т. Расліннасць налеяшць да Палеска-Прыдняпроўскай геабатанічнай акругі. Лугі невял. ўчасткамі, агульная пл. 39 тыс. га. Сухадолы займаюць 2,7 %, нізіппыя 51,3, заліўныя 46 %, пераважна ў поймах рэк. Пад лясамі, якія адяосяцца да падзопы шыракалістахваёвых лясоў, 57 % тэр. раёпа. Найб. лясныя масівы на Пн, 3 і У раёна, цэнтр. ч. амаль бязлесная. Склад лясоў (у %): хваёвыя 55, бярозавыя 17, чорпаальховыя 15, дубовыя 11 і інш. 13,3 % лясоў — штучныя пасаджэппі. 15 балот, пераважна нізінпых, агульнай пл. 75 тыс. га, палежаць да Лунінецка-Любанскага тарфянога раёна. Найб. балотпыя масівы: Булеў Мох, Межч (часткова), Ржьішча-Ліпкі, Смалярня, Руд-
пя-Грэбень. 3 паляўяіча-прамысл. жывёл водзяцца лось, дзік, казуля, ліс, заяц-русак і заяц-бяляк, янотападобны сабака, вавёрка, чорны тхор, лясная куніца, воўк, рысь, андатра, выдра, крот.
Прыродакарыстанне і ахова прыроды. Пад с.-г. ўгоддзямі 25,4 % тэр. (11,4 % ворных зямель, 13,5 % сенажацей і пашаў). Асп. землекарыстальнікі — 14 калгасаў (41 тыс. га с.-г. угоддзяў агульнага карыстання) і 7 дзяржгасаў (25,3 тыс. га с.-г. угоддзяў). На пачатак 1982 асушапа 22,8 тыс. га с.-г. угоддзяў. Сярэдні бал банітэту с.-г. угоддзяў 31, найвышэйшы 45, пайпіжэйшы 19. Спецыялізацыя калгасаў і дзяржгасаў — мяса-малочная жывёлагадоўля, пашыраны пасевы збожжавых і бульбы. Прадпрыемствы лясной і харч. прам-сці. На тэр. раёна Жыткавіцкі лясгас, Ляхавіцкая лесапаляўнічая гаспадарка, зона адпачынку Юркавічы, Зялёная, Жыткавіцкі батанічны заказнік, ч. Ленінскага паляўнічага заказніка і Прыпяцкага ландшафтна-гідралагічнага запаведніка, Вятчынскае месцазнаходжанне рададэндрану жоўтага. 3 ахоўпых жывёл і раслін, занесеных у Чырвопую кнігу Беларускай ССР, трапляюцца вялікая белая чапля, чорны бусел, шулячок, вялікі кулон, звычайны гогаль, звычайная пустальга, балотпая чарапаха, махаон, жук-алень, чорнаваллёвая гагара, кулік-сарока, марадунка, стэпавая ціркушка, малая чайка, малая крач-
Жытняк грэбепепадобны: 1—ніжняя частка расліны; 2 — суквецце; 3 — каласок.
ка, вялікі бугай; званочак рапунцэль, сальвінія плывучая, гарлачык белы, альдраванда пухіраватая, рададэндран жоўты, касач бязлісты, касач сібірскі, тайнік сэрцападобны, вадзяны арэх плывучы, званочак персікалісты, купальнік горны, сон шыракалісты, чараўнік зеленакветны. На 1.1.1982 у раёне 17,7 тыс. індывід. і 59 калект. членаў т-ва аховы прыРОДЫ. Ф. Ф. Бурак, М. С. Кічкгна, Г. П. Рудава, М. Ф. Янюк.
ЖЬ'ІТНЕ-ПШАНІЧНЫЯ ГІБ РЬ'ІД Ы, гл. Пшанічна-жытнія гібрыды.
ЖЬ'ІТШ СЦЯБЛОВЫ КАМАРЫК, насякомае. Гл. ў арт. Галіцы.
ЖЫТНІК, млекакормячае сям. мышападобных; тое, што мыш палявая. ЖЫТНЯК (Agropyron), род шматгадовых травяністых раслін сям. злакаў. Рапей уваходзіў у род пырнік. Вядома каля 20 відаў, пашыраных у Міжземнамор’і, Аўстраліі, Новай Зеландыі. У СССР 17 відаў, з іх па Беларусі 1 рэдкі заносны від —■ Ж. грэбенепадобны (A. pectinatum). Трапляецца каля Асіповіч, Жлобіна, Віцебска, Брэста, Міпска. Расце на сухіх лугах і схілах. Цвіце ў чэрв.— ліпепі. Кармавая расліна.
Сцябло выш. 25—75 см, звычайна слабашурпатае. Лісце вузкае, іншы раз уздоўж згорнутае, часта з тонкімі піыпкамі. Суквецце — негусты колас, з укарочанымі членікамі восі. Каласкі з 3—10 кветак. Каласковыя лускавінкі па краі плеўкавыя, з 1—5 жылкамі і выразным кілем, які пераходзіць у кароткі шурпаты асцюк; ніжняя кветкавая лускавінка голая, з асцюком даўж. 3— 4 мм. Плод — зярняўка.
ЖЫЎЛЁННЕ АЗЁР, гл. ў арт. Азёры.
ЖЫЎЛЁННЕ ПАДЗЁМНЫХ ВОДАЎ, гл. ў арт. Падземныя воды. ЖЫЎЛЁІШЕ РЭК, гл. ў арт. Рэкі. ЖЫЦЁЦ, род расліп сям. злакаў; тое, што цімафееўка.
ЖБІЦІК (Lolium), род аднаі шматгадовых травяністых раслін сям. злакаў. Вядомы 15 відаў, пашыраных пераважна ў краінах Міжземнамор’я, адкуль заходзяць у больш паўн. і ўсх. р-ны Еўразіі, і як пустазелле і інтрадукаваныя — амаль ва ўсе неграпічныя краіньг зямпога шара. У СССР 9 відаў, з іх на Беларусі 4: Ж. п’янючы, Ж. расстаўлены, Ж. шматгадовы, Ж. шматкветны; апошнія 2 віды Ж. шматгадовы і Ж. шматкветпы пад назвай райграс уведзепы ў культуру як каштоўныя кармавыя расліны; вырошчваюцца таксама на газопах. Некат. віды — пустазелле; ёсць ядавітыя.
Ж. п ’ я н ю ч ы (L. temulentum) — пустазелле ў пасевах жыта, ячменю, пшаніцы і інш. с.-г. культур, расце таксама каля дарог і ў нас. пушітах. Цвіце ў чэрв.— ліпені. Адналетнік выш. 30— 100 см. Сцябло ўверсе, як і лісце, вострашурпатае. Лісце вузкалінейнае, пляскатае. Колас (агульнае суквецце) даўж.
да 25 см, негусты, з вострашурпатым звілістым асцюком. Каласкі з 6—8 кветкамі, сядзячыя. Каласковая лускавінка роўная каласку. Ніжняя кветкавая лускавінка эліпсоідная, з асцюком даўж. да 1,5 см. Плады — зярняўкі, небяспечныя для чалавека і жывёлы з-за грыба Stromantinia temulenta (выдзяляе ядавітае рэчыва тэмулін; развіваецца пад каласковымі лускавінкамі. і ад дамешку зярнявак у муцэ атрымліваецца т. зв. «п’яны хлеб», які выклікае атручэнне). Ж. расстаўлены, або льняны (L. remotum), рэдка трапляецца ў пасевах ільну. Цвіце ў ліпені. Адналетнік выш. 30—60 см. Сцябло гладкае або каля верхавінкі шурпатае, Колас даўж. да 15 см, з гладкім асцюком. Каласкі з 4—G кветкамі. Каласковыя лускавінкі карацейшыя за каласкі. Ніжняя кветкавая лускавінка ўнізе цвёрдая, без асцюка. Г. А. Кім.
ЖЬ'ІЦІНКА, рака, левы прыток Свіслачы (прыток Бярэзіны, бас. Дняпра), у Асіповіцкім р-не. Даўж. 11 км. Сярэдяі пахіл воднай паверхні 1,5 %0. Вадазбор (47 км2) у межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны, пад лесам 79%.
ЖЫЦЦЁ, адпа з форм існавання матэрыі, якая заканамерна ўзнікла ў пэўных умовах у працэсе яе развіцця. Рэалізуецца ў індывід. біял. арганізмах і іх сукупнасцях (відах, папуляцыях, згуртавапнях і іпш.). Арганізмы адрозніваюцца ад нежывых аб’ектаў абменам рэчываў, раздражняльнасцю, здольнасцю да размнажэння, росту, развіцця, актыўнай рэгуляцыі свайго складу і функцый, да разнастайных форм руху, прыстасавання да асяроддзя і іпш. Кожпы жывы арганізм пабудавапы з клетак і з’яўляецца адкрытай сістэмай, якая знаходзіцца ў стане дынамічнай раўнавагі і можа існаваць толькі пры пастаяннай цеснай двухбаковап сувязі з навакольным асяроддзем, г. зн. з інш. арганізмамі і нежывой прыродай. Паводле існуючых тэорый, Ж. ўзнікла на Зямлі больш за 2—3 млрд. гадоў назад з неаргап. рэчыва ў выглядзе бялковападобных комплексных калоідпых сістэм (каацэрватаў), потым — першых жывых цел. На Зямлі існуе мпога разнастайных форм Ж.— мікраарганізмы, расліны, жывёлы, чалавек і інш. Развіццё Ж. грунтуецца на натуральным адборы, які пры здольнасці аргапізма да размнажэння, спадчыннасці і зменлівасці забяспечваў выжыванне форм, найб. прыстасаваных да пэўных умоў навакольнага асяроддзя. Сляды стараж. Ж. на Зямлі ўстанаўліваюцца па паяўнасці ў горпых пародах арган. рэчываў і прадуктаў іх дзейнасці ў выглядзе спецыфічных парод (графіт, шунгіт) або непасрэдных рэшткаў арганізмаў ці іх адбіткаў. Самыя стараж. арган. рэшткі (аднаклетачпыя і каланіяльпыя водарасці, бактэрыі) выяўлены ў пародах архею на Пд Афрыкі (уз-
КНІГІ ОНЛАЙН
