КНІГІ ОНЛАЙН

Энцыклапедыя прыроды Беларусі

У 5-і т. Т. 2.

Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі

Памер: 522с.

Мінск 1983

431.73 МБ

Сістэматычныя зоатэхн. даследаванні на Беларусі вядуцца з 1919. У ГорыГорацкім земляробчым ін-це і на Горацкай с.-г. доследнай станцыі пад кіраўніцтвам М. В. Найдзёнава вывучаны пароды буйн. par. жывёлы ў рэспубліцы 1 распрацаваны спосабы гадоўлі цялят іга рацыёнах з паменшанай колькасцю канцэнтратаў 1 малака. У 1923—25 у Бел. ін-це сельскай 1 лясной гаспадаркі I. I. Калугін з супрацоўнікамі вывучалі гісторыю і прадукцыйныя якасці чырв. бел. жывёлы. 3 1924 у Віцебскім вет. ін-це даследавалі пытанні тэхналогіі вытв-сці 1 гігіены малака. У 1928 пад Мінскам адкрыта Бел. доследная станцыя па свінагадоўлі (кіраўнік С. I. Журык), у 1929 — Горацкая занальная доследная станцыя малочнай гаспадаркі (з 1931 занальная досладная станцыя буйн. par. жывёлы, кіраўнік Найдзёнаў). У 1935 на іх базе адкрыта Бел. рэсп. доследная станцыя жывёлагадоўлі. дзе вывучаліся асн. планавыя пароды буйн. par. жывёлы БССР (швіцкая, остфрызская, чырв. бел. жывёла), распрацоўваліся пытанні гадоўлі племяннога маладняку і пашавага ўтрымання малочнай жывёлы. Адкрыліся зоатэхн. ф-ты ў БСГА (1931), Віцебскім вет. ін-це (1933). У 1934—36 у Ін-це біял. навук АН БССР даследавалі ўплыў гідрафільных кармоў на працэс фарміравання 1 росту арганізма свіней (М. М. Кулагін). У 1949 створаны Ін-т жывёлагадоўлі АН БССР (з 1956 Бел. НДІ жывёлагадоўлі), у 1951 Гродзенскі с.-г. ін-т, у складзе якога зоатэхн. ф-т. У 1956 адкрыты дзярж. абл. с.-г. доследныя станцыі з аддзеламі жывёлагадоўлі.
Н.-д. работу па 3. каардынуе Бел. НДІ жывёлагадоўлі. У іп-це распрацавапы і ўкараняюцца сістэмы племяппой работы ў жывёлагадоўлі (В. Ц. Горын, I. М. Нікітчанка, М. П. Грынь), сістэмы прамысл. скрыжавання буйя. par. жывёлы, свіней (A. А. Гайко, Горьш), створапы селекцыйны цэптр па жывёлагадоўлі. Выведзены бел. чорпа-рабая пародная група свіней і на яе аснове бел. чорна-рабая парода (М. М. Замяціп, Д. П. Зубкова і інш.), унутрыпародны тып буйной белай пароды — бел. буйная белая свіння (3. Д. Гільмап, М. К. Грачоў, A. В. Купрыяпава). Створапы даўгашэрспы тып авечак латв. цёмпагаловай пароды (А. Дз. Пышанкін). Вядзецца селекцыйпа-племяппая работа па стварэпню пароды бел. запражных коней (У. К. Гладэпка). Распрацаваны і ўкарапяюцца высокаэфектыўныя метады ўзпаўлення с.-г. жывёлы, заснавапыя на прагрэс. спосабах атрымапня, апрацоўкі і зберажэпня спермы вытворнікаў, і штучнага асемянення (Т. II. Ільінская, В. С. Антанюк). Распрацаваны сучасныя тэхпалогіі вытв-сці црадуктаў жывёлагадоўлі па прамысл. аснове (Гайко, К. Ф. Барыса-
вец, Гільман, С. I. Пляшчанка, Пышанкін). Прапапавапа сістэма рац. кармлення і тэхналогіі нарыхтоўкі кармоў (У. В. Шчаглоў, В. М. Галушка, П. С. Аўраменка). У БСГА распрацоўваюцца пытанні кармлення, удаскапалення кастрамской пароды буйн. par. жывёлы, развядзення с.-г. жывёлы (К. М. Сонцаў, I. А. Арлоўскі, В. Р. Яравая). У Віцебскім вет. ін-це вяліся і вядуцца работы па ўдасканаленпю кастрамской (М. А. Горскі, В. А. Іванова), швіцкай (Г. А. Назарава) і бурай латв. (Р. Г. Тапявіцкі) парод. Даследуюцца генетычныя параметры бялкоў крыві (У. В. Пілько), ManaKa (A. С. Гур’япава, Назарава), спермы і сувязі іх з прадукцыйпасцю (Ю. В. Шапіра, E. Е. Мандурасава), выяўлены 7 новых сістэм бялкоў спермы і 4 — крыві.
A. А. Гайко. ЗААФАГІ (ад заа... + фагі), арганізмы, кормам для якіх з’яўляюцца іпш. жывёлы. Прыклады 3. на Беларусі: воўк, ліс звычайпы, ястрабцецяроўнік, белы бусел, крот еўрап., расянка круглалістая, тлушчанка звычайпая і іпш. Параўн. Фітафагі, Некрафагі, Капрафагі.
ЗААФІЛІЯ (ад заа... + грэч. phileo люблю), перакрыжаванае апыленне раслін з дапамогай жывёл. Найб. колькасць відаў раслін у флоры Беларусі апыляецца насякомымі (пчоламі, чмялямі, мурашкамі, матылямі), якія жывяцца пылком, нектарам, сакавітымі тканкамі кветак і іпш. (гл. Мірмекафілія, Энтамафілія). Некаторыя расліны тропікаў апыляюцца птушкамі (калібры), млекакормячымі (лятучымі мышамі). ЗААХОРЫ, расліны і грыбы, плады, насенне і споры якіх разносяцца жывёламі. Прыклады 3. у флоры Беларусі: трыпутнік вял., ваўчкі трохраздзелыіыя, ліпучка незабудкавая, амела белая (плады ці насенне прыліпаюць або чапляюцца да вонкавага покрыва жывёл); вішня, брызгліпа бародаўчатая, бружмель татарскі (плады паядаюцца жывёламі, насенне, праходзячы праз стрававальны тракт, часам набывае нават лепшую ўсходжасць); ляшчына звычайпая, злакі (насеппе назапашваецца жывёламі ў розных сховішчах).
ЗААХОРЫЯ (ад заа...+ грэч. choreo іду наперад, пашыраюся), пашырэнне пладоў і насення раслін жывёламі. Пры эктазаахорыі плады і насенне пераносяцца па вонкавым покрыве жывёл (нер’і птушак, поўсці млекакормячых і інш.), пры эндазаахорыі — у страўнікавым тракце жывёл, пры сінзаахорыі — калі жывёлы збіраюць іх на запас.
Адпаведна расліны падзяляюцца на экта-, эндаі сінзаахораў. У эктазаахораў на пладах ці насенні ёсць зачэпкі (напр., у лопуху, ліпучкі незабудкавай, ваўчкоў трохраздзельных), слізь або клейкія рэчывы (трыпутпік вялікі, амела белая). Плады эндазаахораў паядаюцца жывёламі, арганізм якіх засвойвае толькі сакавітую мякаць, костачка з насенпем не пашкоджваецца і набывае лепшую ўсходжасць (напр., у вішпі, шыпшыны, рабіны). Дзякуючы пэўным рэчывам страўнікавага соку, многія птушкі могуць жывіцца ядавітымі ягадамі некат. раслін (напр., ваўчаягады, крушыны ломкай, ландышу майскага), разносячы іх пасенне. Плады і насенне сінзаахораў (ляшчына, дуб, бук, злакі і інш.) пашыраюцца вавёркамі, мышападобнымі грызунамі, птушкамі і інш. Прыватны выпадак сінзаахорыі — мірмекахарыя.
Літ.: Радкевнч В. А. Жнвотные п растення:	Экологііческне очеркн.—
2 нзд.— Мн.. 1980; Шарнков К. Е. Необыкновенные явлення в растптельном н жнвотном мііре.— Мн., 1978.
ЗААЦЫДЫ (ад заа...+лац. caedo забіваю, знішчаю), хімічныя прэпараты з групы пестыцыдаў для барацьбы са шкоднымі жывёламі, пераважна грызунамі (радэнтыцыды, у прыватнасці ратыцыды для знішчэння пацукоў) і птушкамі (авіцыды). Карыстаюцца 3. з асаблівай асцярожнасцю, каб не нанесці шкоду карысным жывёлам; найб. мэтазгодны для барацьбы з грызупамі ў свірнах, жывёлагадоўчых і інш. гасп. памяшканнях.
ЗАБАБ’Е, другая назва балота Вузуны.
ЗАБАКУНАВІЦКАЕ РАДОВІШЧА МЁЛУ, за 0,7 км на У ад в. Бакунавічы Чэрыкаўскага р-на. Паклад звязаны з адкладамі туропскага яруса (верх. мел). Прагнозныя запасы складаюць каля 1,3 млн. т.
Мел белы, шаравата-белы шчыльны, трэшчынаваты. Магутнасць карыснай тоўшчы (уся не пройдзена) 1,4—11,2 м, ускрышы 0,8—6,6 м. Мел прыдатны на выраб ваппы, на вапнаванне кіслых глеб. Радовішча не распрацоўваецца.
ЗАБАЛАЦКАЕ РАДОВІШЧА ПЯСЧАНА-ЖВІРОВАГА МАТЭРЫЯЛУ, за 1 км па Пд ад в. Забалаць Слуцкага р-на. Лінзападобпы паклад звязаны з флювіягляцыяльнымі адкладамі сожскага зледзянення. Разведаныя запасы 4,5 млн. м3.
Пясчана-жвіровая парода буравата-шэрая, месцамі слабагліністая; жвіру буйней за 5 мм у ёй 12— 77,5 %. Пяскі-адсевы пераважна ся-
рэднеі буйназярністыя, палевашпатава-кварцавыя; гліпістых і пылаватых часцінак ў іх 0,2—7,2 %. Ma­ry тнасць карыснай тоўшчы 1,8— 13,6 м, ускрышы 1—2,2 м. Жвір і пясок прыдатныя на выраб бетону, для дарожнага буд-ва. Радовішча распрацоўваецца кар’ерам Мінсельбуда БССР. в. м. Грушэцкі. ЗАБАЛАЦЦЕ, заказнік-журавіннік рэсп. зпачэння. Створаны ў 1979 на тэр. Браслаўскага р-на для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 1,96 тыс. га (1982). Уключае 14 кварталаў Едскага лясніцтва. Размешчаны на вярх. балоце са шматлікімі мінер. ўчасткамі (7з агульнай пл.). У складзе балотнай расліннасці рэдкалесныя і бязлесныя (хваёва-кусцікава-сфагнавыя і іпш.) фітацэпозы, пашыраііы журавіпы; лясы хваёвыя, бярозавыя
Расліннае покрыва ў заказніку-журавінніку Забалацце.
Забалоннік бярозавы: 1 — жук; 2 — хады жука пад карой.
і чорнаальховыя. На мінер. участках пераважаюць хваёвыя, бярозавыя, яловыя, асінавыя лясы кіслічнага, імшыстага, чарнічнага і даўгамошнага тыпаў. і. в. Хрусталін. ЗАБАЛАЦЬ. пізінпае балота на 3 Валожынскага р-на, у вадазборы р. Валожынка. Пл. 1,7 тыс. га, у межах прамысл. паклада 1,1 тыс. га. Глыб. торфу да 3,2 м, сярэдняя 1,4 м, ступень распаду 36 %, попельнасць 19,4%. На 1.1.1978 запасы торфу 2,2 млн. т. Асушана адкрытай сеткай 1,2 тыс. га, дрэнажом 0,5 тыс. га, выкарыстоўваецца пад ворыва (0,3 тыс. га) і сенажаць.
ЗАБАЛОННІКІ (Scolytinae), падсямейства жукоў сям. караедаў. Вядома каля 200 відаў, пашыраных ва ўмерапым поясе Паўн. паўшар’я. У СССР каля 60 відаў, пераважна на Пд Еўрап. ч. і Д. Усходзе. На Беларусі адзпачапы 15 відаў. Многія з іх — небяспечпыя шкоднікі лесу і саду. Селяцца на лісцевых дрэвах, пад карой ствалоў і галін, выгрызаюць хады ў вонкавых слаях драўніны — абалоні (адсюль назва) і лубе. Пры масавым размпажэнні аслабляюць, іншы раз зусім губяць дрэвы. ІІапб. шкаданосныя 3. вялікі вязавы (Scolytus scolytus) i 3. струменісты (S. multistriatus). Іх маладыя жукі пашыраюць небяспечную сасудзістую хваробу дрэў — графіёз. У лясах водзяцца таксама 3. бярозавы (S. ratzeburgi) і 3. дубовы (S. intricatus); у садах—3. маршчыністы (S. rugulosus) і 3. пладовы (S. mali), якія пашкоджваюць яблышо, сліву, вішню, рабіну і іпш. дрэвы. Меры барацьбы: спалучэнне сан. высечак з улікам біялогіі насякомых, выкладваннем лоўчых дрэў і хім. апрацоўкай дрэў інсектыцыдамі перад вылетам маладых жукоў.
Цела 3. (даўж. 1,5—6,5 мм) цыліндрычнае, бліскучае, чорнае або карычневае. Брушка коса зрэзана ад задніх ног да вяршыні надкрылаў. Утвараюць аднашлюбную (манагамную) сям’ю, якая складаецца з самца і самкі. Спароўванне адбываецца ва ўваходным канале. Самкі робяпь у драўніне матачныя хады (падоўжныя або папярочныя), па баках якіх выгрызаюць яйцавыя камеры, і адкладваюць у іх яйцы. Адроджаныя лічынкі (белыя, з цёмнай галавой. бязногія. серпападобна выгнутыя) выгрызаюць частыя, доўгія лічынкавыя хады, якія канчаюцца кукалкавымі налысачкамі, дзе лічынкі ператвараюцца ў кукалак, кукалкі —у жукоў. Зімуюць пераважна лічынкі, радзей жукі. Маладыя жукі вылятаюць вяснбй або ў 1-й пал. лета, кормяцца дробнымі галінкамі кроны.
Літ.: М а с л о в А. Д., К у т e е в Ф. С., П р ii б ы л о в a М. В. Стволовые вреднтелн леса.— М., 1973. Т. I. Машніна.
ЗАБАЛбТНЫ Даніла Кірылавіч (28. 12. 1866, с. Забалотнае Крыжопальскага р-на Вінпіцкай вобл.—15.12. 1929), савецкі вучоны ў галіне мікрабіялогіі і эпідэміялогіі. Акад. АН СССР (1929), АН БССР (1928), АН УССР (1922). Скончыў экстэрнам Новарасійскі уп-т (1891), у 1894 — мед. ф-т Кіеўскага ун-та. Працы пра чуму, халеру, малярыю і інш. інфекц. хваробы. У 1893 даказаў ita сабе (разам з I. Р. Саўчанка), што ўвядзенне халернай вакцыны праз рот ахоўвае ад захворвання халерай, удзельнічаў у стварэнні першых супрацьчумньгх лабараторый, выявіў ідэнтычнасць паходжанпя бубонпай і лёгачнай чумы і лекавы эфект супрацьчумнай сывараткі. Стварыў вучэняе аб прыроднаіі ачаговасці чумы. Заснаваў (1898) у Пецярб. жаночым мед. ін-це першую ў Расіі кафедру бактэрыялогіі і загадваў ёю да 1928, першую ў свеце кафедру эпідэміялогіі (1920, Адэса), Адэскі мед. іп-т (1921, першы рэктар). У 1928 засн. Укр. іп-т эпідэміялогіі і мікрабіялогіі АН УССР, якому прысвоена яго імя. Адзін з заснавальнікаў Міжнар. т-ва мікрабіёлагаў. Чл. ЦВК СССР.