Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
настайных рэчываў у вадкім, цвёрдым і калоідным стане. Вылучаюць 3. в. біялагічнае (мікраарганізмы і здольныя да браджэння аргап. рэчывы), хім. (таксічпыя або рэчывы, якія змяняюць склад воднага асяроддзя), фіз. (паграванне, радыеактыўпасць і інш.). Арган. рэчывы збядняюць ваду кіслародам і атручваюць яе прадуктамі распаду, мікраарганізмы (дражджавыя і плесневыя грыбкі, бактэрыі і іпш.) садзейпічаюць пашырэппю інфекцыйпых захворванняў. Хім. рэчывы (свінец, ртуць, нітраты, фасфаты, вуглевадароды, дэтэргенты, пестыцыды і інш.) зпіжаюць інтэпсіўнасць акісляльпых рэакцый, спыняюць біяхім. працэсы і выклікаюць гібель водных аргапізмаў (гідрабіёнтаў). Цеплавое 3. в. разбурае біяцэпозы, радыеактыўпае выклікае ў жывых арганізмаў разнастайныя саматычпыя і гепетычпыя парушэнні.
Першасныя змены водных аб’ектаў пад уплывам 3. в. узнікаюць ад прамых уздзеянняў забруджвальных рэчываў і ўплываюць на фіз.-хім. 1 біял. якасці вады, яе склад, т-ру, газавы рэжым і інш. ўмовы пражывання гідрабіёнтаў. У выніку другасных змен (пры ўзаемадзеянні забруджвальных рэчываў паміж сабой або з вадой) утвараюцца новыя рэчывы. якія адмоўна ўплываюць на водныя арганізмы. Гніюць і бродзяць донныя адклады з утварэннем таксінаў, што ўзмацняе або аслабляе біяхім. працэсы ў вадзе і грун-
тах, парушае працэсы самаачышчэння 1 мінералізацыі вады і інш. Усё гэта пагаршае гідрахім. рэжым (вада становіцца непрыдатнай для водакарыстання) і ўмовы пражывання гідрабіёнтаў. Т р ац і ч н ы я змены парушаюць складаны комплекс узаемасувязей гідрабіёнтаў са знешнім асяроддзем і паміж арганізмамі вадаёма, адмоўна ўплываюць на жыццёвы цыкл іх развіцця. Біяцэнозы распадаюцца, паніжаецца біял. прадукцыйпасць вадаёмаў, знішчаюцца рыбяыя запасы.
Сучаспае іптэнсіўнае 3. в. звязапа з канцэптрацыяй насельніцтва ў гарадах, бурным развіццём прам-сці і сельскай гаспадаркі і вял. аб’ёмам водакарыстання. Асн. крыніцы антрапагеппага 3. в.: сцёкаеыя воды прамысл. і камупальных прадпрыемстваў, адходы вытворчасці пры распрацоуцы рудііых і нярудных выкапняў, воды піахтаў, руднікоў, нафтапромыслаў, адходы драўніны пры нарыхтоўцы, апрацоўцы і сплаве ляспых матэрыялаў, скіды водпага і чыг. транспарту, пачатковая апрацоўка лёпу і інш. тэхн. культур. Воды, якія скідвае чалавецтва, забруджваюць каля '/з усяго ўстойлівага сцёку вады па Зямлі. Штогод у рэкі скідваецца каля 160 км3 прамысл. сцёкавых водаў, якія забруджваюць да 4000 км3 натуральнай чыстай рачпой вады (болып як 10 % сцёку ўсіх рэк свету і каля 25 % сцёку рэк у пайб. развітых экапам. раёпах). Расце 3. в. нафтапрадуктамі — штогод у Сусветпы акіян трапляе 5—10 млп. т пафты (паводле падлікаў, 1 т пафты займае пл. 12 км2, т. ч.' Сусветны акіян, магчыма, ужо даўно ўкрыты тонкай паверхпевай пафтавай плеўкай). У СССР найб. аб’ём 3. в. прыпадае на хім., нафтахім., газаі вуглездабыўную прам-сць, жыллёва-камунальную гаспадарку, электраэнергетыку і інш. галіпы пар. гаспадаркі. У БССР у рэкі скідваецца некалькі куб. км сцёкаў за год, найб. аб ём забруджваіпіяў даюць нафтахім. і харч. прамысловасць, электраэііергетыка. Актуальпая праблема — засалеппе водаў (гл. арт. Забруджванне асяроддзя адходамі калійнай вытворчасці). Найб. аб’ёмы сцёкаў паступаюць у бас. Зах. Дзвіны і Бярэзіны (бас. Дняпра). Здольнасць болыпасці рэк да самаачышчэння не перавышана, аднак асаблівасці рачпой сістэмы Беларусі (вялікая колькасць малых рэк, замаруджвапне самаачышчэпня з прычыны павольнай плыні і іпш.) ускладняюць праблему 3. в. Крытычныя перыяды для самаачышчэн-
пя рэк БССР — зіма (напружаны кіслародны рэжым і пагаршэнне працэсаў самаачышчэннЯ ў выніку працяглага ледаставу, асабліва на Пн) і лета (пагаршэппе кіслародната рэжыму ва ўмовах малых расходаў і павышапай т-ры вады). Аптрапагеннае 3. в. у азёрах БССР звязана з урбанізацыяй тэр., развіццём прам-сці і інтэнсіфікацыяй сельскай таспадаркі (пашыранае выкарыстанне пестыцыдаў і мінер. угнаенняў, меліярацыя і інш.). Найб. праявы 3. в. (зімпія заморы, цвіценне вады, павышэнне мінералізацыі і яе рэзкія вагапні, вял. колькасцьфосфару і азоту, дэфіцыт кіслародў і іпш.) адзначапы ў мелкаводных азёрах паблізу нас. пунктаў, напр. воз. Вялікае і Забельскае (Глыбоцкі р-н), Кавалькі (Пастаўскі р-н), Даўблі (Браслаўскі р-н) і іпш. Падземныя воды забруджваюцца сцёкамі прамысл. і камунальпа-бытавых прадпрыемстваў, атм. ападкамі, забруджапымі на тэр. з прамысловымі адходамі, солеадваламі, складамі нафтаі хім. прадуктаў, ядахімікатаў, угпаепняў і інш. Якасць падземпых водаў па тэр. БССР змяпілася нязначна (акрамя раёнаў вял. прамысловых цэнтраў). На забалочаных тэр. воды верхпіх гарызонтаў маюць у сабе больш жалеза, певял. змены салявога складу адзначаны ў раёпах Віцебска, Мінска, Барысава, Бабруйска, Салігорска, Баранавіч, Оршы, Магілёва, Рагачова, Гомеля. У мэтах барацьбы з 3. в. у БССР ажыццяўляецца шырокі комплекс мерапрыемстваў па ахове водаў, сярод якіх — вызначэнне і кантроль гранічна дапушчальных канцэнтрацый забруджвалыіых рэчываў у вадаёмах, стварэнне ілафільтроўных і берагаўмацавальных насаджэнняў (гл. адпаведныя артыкулы), прававыя, арганізацыйныя і інш.
Літ..: Б е л іі ч е н к о Ю. П.,
Агеев О. В. Рацнональное нспользованпе п охрана прнродных вод в СССР.— М., 197»; Водопьянов П. А. Экологнческне последствіія научно-техішческого прогресса.— Мн., 1980; 3 a х a р е нк о в II. С., М у р а ш к о М. Г., М нг а л ь Е. Д. Водные ресурсы, пх состоянне. пспользованпе п охрана.— У кн.: Развптпе пропзводіітельных снл н охрана прнроды. Мн., 1981; К н р e е нк о Е. Г. Водные ресурсы — фактор размешення промышленностн.— Мн., 1981; К у д е л ь с к п й A. В. Рассказы о воде: Белорусскпе крннііцы.— Мн., 1981; Кут ы р н н II. М. Охрапа воздуха п поверхностных вод от загрязнешія.— М., 1980; Львовііч А. ГІ. Заіцнта вод от загрязнення.— Л., 1977; Л ь в о-
в п ч М. II. Мнровые водные ресурсы н пх будуіцее.— М., 1974; Н о в нк о в Ю. В., С а й ф у т д іі н о в М. М.
Вода н жнзнь на земле.— М., 1981; Спенглер О. А. Слово о воде.— Л., 1980. В. А. Ярмоленка.
ЗАБРУДЖВАШІЕ ГЛЕБ, пасычэнне глебавага покрыва разпастайпымі мікрааргапізмамі, хім. і біял. рэчывамі ў памерах, якія перавышаюць здолыіасць глоб да іх уключэння ў біял. кругаварот. Пагаршае якасць зямель, мржа зрабіць немагчымым цоўнае або частковае выкарыстанне асобных іх участкаў. Выклікаецца стыхійнымі сіламі і інш. фактарамі, але найб. пашырапа антрапагеішае 3. г. Асп. забруджвальпікі глебы: патагенныя мікраарганізмы (узбуджальнікі сібірскай язвы, батулізму і інш. небяспечных захворванняў), металы (жалеза, медзь, цынк, ртуць і іпш.) і іх злучэнні, сродкі хімізацыі сельскай гаспадаркі (гербіцыды, пестыцыды, міпер. ўгпаеппі), радыеактыўныя элементы, дэтэргенты, нафтавыя прадукты і іпш. Па'тагепныя мікраарганізмы могуць трапляць у глебу з разнастайнымі адходамі (гл., папр., Бытавыя адходы) і здольныя захоўваць жыццяздольпасць працяглы перыяд (напр., узбуджальнікі хвароб тыфа-паратыфознай групы больш як 12 месяцаў). Хімічнае 3. г. ускладняе патуральнае нераўнаморнае размеркаванне хім. элементаў у глебе і тым парушае забяспечапасць расліппых і жывёльпых арганізмаў мікраэлементамі. Выкіды прам-сці, транспарту, камунальна-бытавой і сельскай гаспадарак рассейваюцца на значныя адлегласці, ствараюць новыя спалучэнні хім. элементаў у глебе, уплываюць на яе фіз. і хім. ўласцівасці, здолыіасць да самаачышчэппя, урадлівасць. Рэпіткі асобных хім. элемептаў і прадуктаў іх пераўтварэння могуць трапляць у арганізм жывёл і чалавека. Да адмоўных вынікаў прыводзіць таксама механічнае 3. г. смеццем, шлакамі, рознымі камунальпа-бытавымі адходамі. Маштабы антрапагеішага 3. г. пабылі глабальны характар, напр., тэхнагеннае паступленне жалеза па паверхню Зямлі перавышае натуральнае больш чым у 10 разоў, медзі ў 26, цынку ў 15 разоў. Штогод у свеце назапашваецца 20— 25 млрд. т аргана-міперальных і Minep. адходаў, у выглядзе мінер. угнаенняў на палі ўносіцца каля 60 млн. т азоту, фосфару і калію, каля 4—5 млн. т пестыцыдаў. Для аховы ўраджаю с.-г. культур выкарыстоўваецца болып за 900 хім. злучэнняў, у т. л. ў СССР каля 150. У БССР штогод па палі ўносіцца каля 6 млн. т мінер. угнаенняў, выкарыстоўваецца 17,5 тыс. т пестыцыдаў 50 паймепняў. Найб. коль-
касць вытв. забруджванняў прыпадае па прадпрыемствы хім. прам-сці; у глебавым покрыве вакол Гомеля, Гродна, Магілёва, Мазыра, Наваполацка адзначана павышапая колькасць сярністага ангідрыду, вокіслаў вугляроду, азоту, цяжкіх металаў. У раёне Салігорска пазіраецца засаленне глебы (выклікана на 85 % выкідамі газаў, на 15 % глебавымі расоламі). У мэтах барацьбы з 3. г. у БССР ажыццяўляецца шырокі комплекс мерапрыемстваў па ахове глеб.
Літ.: Земельные ресурсы мнра, ііх нспользованне л охрана,— М., '1978; К о в д a В. А. Почвенный покров, его улучшенне, пспользовашіе н охрана.— М., 1981. М. I. Туранкоў.
ЗАБРУДЖВАННЕ ІІАВАКбЛЫІАГА АСЯРОДДЗЯ, паступленне ў асяроддзе цвёрдых, вадкіх, газападобпых рэчываў або відаў энергіі (цяпла, гуку, радыеактыўпасці) у колькасці, якая дасягае міпім. ўзроўню шкодпага ўздзеяння па чалавека, жывёл і раслін і парушае прыродпую дынамічніую раўнаеагу. У залежпасці ад аб’екта вылучаюць забруджванне атмасферы, забруджванне водаў, забруджванне глеб. Прыроднае 3. н. а. звязапа з натуральнымі працэсамі (папр., забруджванне атмасферы прадуктамі вулкапічнай дзейнасці, эўтрофнае забруджванне дробных вадаёмаў хім. і арган. рэчывамі і інш.) і адбываецца без удзелу чалавека. Вылучаюць часовае і пастаяппае, лакальнае, рэгіяпальнае і глабальпае прыроднае 3. н. а. Антрапагеннае 3. н. а. абумоўлепа тым, што чалавек у працэсе сваёй жыццядзейнасці стварае адходы, якія пе можа знішчыць або ўключыць у прыродны кругаварот, павялічваецца з ростам антрапагеннага ўздзеяння на прыроднае павакольнае асяроддзе і з’яўляецца адной з самых вострых экапам., сац., паліт. і прыродазнаўча-навук. праблем сучаснасці. Крыніцы і шляхі антрапагенгіага 3. п. а. самыя разнастайныя: выкіды ў атмасферу хім. злучэнняў і сумесей, зліў у воднае асяроддзе вытв. і камупальнабытавых адходаў, засмечванне ландшафтаў, забруджванне палёў, лугоў, лясоў і вадаёмаў хім. рэчывамі (ядахімікатамі, мінер. ўгпаеннямі і інш.), павышэнне ўзроўпю радыяцыі, шумавое забруджванне, цеплавое забруджванне і інш. (класіфікацыю асн. відаў забруджванняў гл. ў табл.). Спецыфічпыя віды 3. н. а.: змена біяцэнозаў з прычыны няправільнай інтрадукцыі відаў раслін або жывёл, парушэнне прыродных ландшафтаў непрадуманай урбанізацыяй або малапрывабнымі збудаваннямі, гасп. асваенпе некранутых
КНІГІ ОНЛАЙН
