Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ЗАБОЦКАЕ РАДОВІШЧА МЁЛУ, за 0,8 км на 3 ад в. Юркавічы Веткаўскага р-на. Пластавы паклад звязаны з адкладамі кампанскага яруса (верхні мел). Перспектыўныя запасы 1,6 млн. т.
Мел белы з шараватым адценнем, трэшчынаваты, з рэдкімі ўключэннямі крэменю; СаО у ім 53 %. Магутнасць карыснай тоўшчы (уся не пройдзена) 2— 12 м, ускрышы (пяскі) 3—12,2 м. Мел прыдатны на выраб вапны, для вапнавання кіслых глеб. Радовішча не распрацоўваецца.
«ЗАБРОДДЗЕ», каменпы метэарыт, які ўпаў у 1893 каля в. Заброддзе (Стаўбцоўскі р-н). Маса 4 кг. Належыць да хандрытаў. Абломак метэарыта зберагаецца на кафедры геалогіі Вільнюскага ун-та.
ЗАБРОДСКАЕ РАДбВІШЧА ГЛІН, за 2 км на ПдУ ад в. Заброддзе Салігорскага р-на. Лінзападобны паклад звязаны з азёрна-алювіяльнымі адкладамі паазерскага зледзянення. Перспектыўныя запасы 1,6 млн. м3.
Гліны карычневыя, светла-карычневыя, шчыльныя, вязкія. пластычныя, з праслоямі пяску; гліністых часцінак драбней за 0,01 мм 1 0,001 мм у іх адпаведна 80—90 % і 45—53 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,1—4,6 м, ускрышы (пяскі, супескі) да 3,3 м. Карысная тоўшча падсцілаецца пяскамі. Гліны прыдатныя на выраб цэглы. Радовішча не распрацоўваецца.
ЗАБРУДЖВАННЕ АСЯРОДДЗЯ АДХбДАМІ КАЛІЙНАЙ ВЫТВОРЧАСЦІ, неспрыяльныя змены навакольпага прыроднага асяроддзя ў горна-прамысл. раёнах пад уздзеяннем адходаў калійных прадпрыемстваў. Праяўляецца ў засаленпі глебы, паверхневых і падземных водаў, атмасферы, асядапні зямной паверхні і інш. У БССР праблема 3. а. а. к. в. асабліва актуальная для раёна Старобінскага радовішча калійных і каменнай солей, здабыча калійных угпаеныяў на якім складае каля 50 % агульнасаюзнай. За час эксплуатацыі радовішча (з 1963) пазапашана вял. колькасць адходаў, якія займаюць значныя пл. былых с.-г. угоддзяў; пры захаванні сучаснай тэхналогіі аб’ём адходаў да канца 20 ст. можа павялічыцца больш чым у 4 разы. Месцы складавання адходаў і пылагазавыя выкіды абагачальпых фабрык з’яўляюцца пастаяннай крыніцай засалення паверхневых і падземных водаў, глебы, атмасферы на прылеглых участках, што адмоўна ўплывае на прыродныя ўмовы (можа прывесці да скарачэнпя запасаў прэснай вады, збяднення жывёльнага і расліннага свету, зніжэння ўраджайнасці с.-г. культур і інш.). Асяданне паверхні пад вырабкамі калійных руднікоў (да 4,0— 4,5 м) садзейнічае развіццю глебаваэразійных працэсаў, забалочванню, падтапленню с.-г. угоддзяў (пад пагрозай вял. пл. навакольнай тэр.). Для барацьбы з 3. а. а. к. в. ў
Салігорскім горпапрамысл. раёпе ажыццяўляюцца мерапрыемствы: па зніжэнню колькасці адходаў выкарыстапнем іх у якасці другасных мінеральна-сыравінных рэсурсаў, запампоўкай лішкавых расолаў у нетры (на глыб. да 3000 м), удасканальваннем тэхналогіі горных работ для болып поўпага выкарыстання здабытай сыравіны і ўзбагачэння калійпых руд з мэтай скарачэння складаваных з адходамі расолаў; па памяншэнню зямельпых плошчаў пад солеадваламі вышынным (да 100 м і болып) складаваннем адходаў; па выкарыстанню ахоўных солеўстойлівых экранаў, папярэджанню асядання паверхпі закладкай вырабак адходамі і стварэннем прыродаахоўных збудаванняў (меліярацыйных сістэм, дамбаў і іпш.); па ахове паветранага басейна ўкарапеннем болып дасканалых газаачышчальных збудаванняў, пераходам па газавае паліва і інш. Распрацавапы экраны і пакрыцці для аховы солеадвалаў ад дзеяння ветравой і воднай эрозіі, вядуцца даследавапні па рэкультывацыі солеадвалаў і шламасховішчаў з выкарыстаннем солеўстойлівых раслін (галафітаў), ахове солеадвалаў сродкамі азелянення і інш. Найб. эфектыўны метад барацьбы з 3. а. а. к. в.— пераход да безадходных тэхналогій, элементы якіх дзейнічаюць на асобных прадпрыемствах вытв. аб’яднанпя Беларуськалій. Створаны міжведамасны навук. савет АН БССР і аб’яднання Беларуськалій па праблеме «Удасканальванне тэхналогіі здабычы і перапрацоўкі калійпых руд, ахова навакольнага асяроддзя Салігорскага прамраёна», даследаванні вядуць ін-ты геахіміі і геафізікі, агульнай і неарган. хіміі, Цэнтр. бат. сад АН БССР, Бел. філіял Усесаюзнага НДІ галургіі, Бел. НДІ глебазнаўства і аграхіміі, геолага-разведачны, сан.гігіенічны і інш. іп-ты.
Літ.: Охрана окружаюіцей среды калнйных пронзводств.— Мн., 1979.
В. А. Ярмоленка.
ЗАБРУДЖВАННЕ атмасфёры, змепа стану атмасферы ў выніку назапашвання ў ёй дамешкаў. Вадзяная пара, пыл і разнастайныя забруджванні ў топ ці іншай форме заўсёды ёсць у атмасферы. П р ыр о д н ы я крыніцы 3. а. звязаны з выпадзеннем касмічнага пылу (штогод па Зямлю выпадае 2—5 млп. т), вывяржэннямі вулканаў (напр., вывяржэнне вулкана Катмай на Аляс-
цы 6.6.1912 выклікала часовае памутненне атмасферы Беларусі — сярэднегадавая колькасць сонечпага ззяння скарацілася на 400— 500 гадз), выветрывапнем горпых парод, эрозіяй глеб, ляснымі пажарамі, цвіценнем раслін і інш. Сярод антрапагенных крыніц 3. а. вылучаюць стацыянарпыя (цеплавыя і атамныя электрастанцыі, прамысл. прадпрыемствы і іпш.), перасоўныя (транспарт) і бытавыя.
Асн. рэчывы, якія забруджваюць атмасферу, падзяляюць на газы і цвёрдыя часцінкі, суадносіны паміж якімі ў агульнай масе забруджванняў складаюць 90 і 10 %. Газы: вуглякіслы газ (крыніцы паступлення ў атмасферу— вулканічная дзейнасць, дыханне жывых арганізмаў. спальванне выкапнёвага паліва). вокіс вугляроду (вулканічная дзейнасць, рухавікі ўнутр. згарання), вуглевадароды (расліны, бактэрыі, рухавікі ўнутр. згарання), арган. злучэнні (хім. прам-сць, спальванне адходаў, разнастайнае паліва), сярністы газ і інш. злучэнні серы (вулканічная дзейнасць, марскія брызы, бактэрыі, спальванне выкапнёвага паліва), злучэнні азоту (бактэрыі, гарэнне), радыеактыўныя рэчывы (атамныя электрастанцыі, ядзерныя выбухі). Часцінкі: цяжкія металы (вулканічная дзейнасць, метэарыты, ветравая эрозія — пыл, прамысловасць, рухавікі ўнутр. згарання), арган., прыродныя 1 сінт. рэчывы (лясныя пажары, хім. прам-сць, разнастайнае паліва. спальванне адходаў, сельская гаспадарка — пестыцыды), радыеактыўныя рэчывы (ядзерныя выбухі).
Прыроднае 3. а. адыгрывае пэўную ролю ў геахіміі і геафізіцы Зямлі (напр., пыл садзейнічае кандэнсацыі вадздной пары, паглыпае сонечпае выпрамепьванне, ахоўвае Зямлю ад празмернай цеплааддачы). Аднак бурнае развіццё гасп. дзейпасці месцамі прывяло да значпых выкідаў у атмасферу розных забруджвальных рэчываў, у т. л. мноства новых, у колькасці, большай за прыродныя магчымасці іх нейтралізацыі і гранічна дапушчальныя канпэнтрацыі. Штогод у атмасферу Зямлі выкідваецца сярністага газу каля 150 млн. т, вокісу вугляроду 200, вуглевадароду 50, вокіслаў азоту 50, пылу 250, попелу 120 млн. т. Сучаснае 3. а. ўплывае на ахоўны азонавы слой атмасферы, клімат (сонечную радыяцыю, т-ру, воблачпасць, вільготнасць і празрыстасць паветра і інш.), парушае біягеахім. цыклы асп. элементаў біясферы (вуглярод, кісларод, азот, фосфар, cepa) і стварае непасрэдную пагрозу здароўю чалавека (гл., напр., Смог), шкодзіць жывёльнаму і расліннаму свету (выклікае захворвапні жывёл і раслін, назапашванне ў іх тканках шкодных рэчываў), матэрыялам, збудаванням і інш. У ЗША эканам. страты ад 3. а. складаюць штогод каля 16 млрд. долараў. Праблема 3. а.
з’я-ўляецца глабальпай, але пайб. вастрыню набывае ў мясц. умовах. Колькасць забруджвальных рэчываў у паветры і іх пашырэнне залежаць ад размеркавання крыніц забруджвання, метэаралаг. і тапаграфічных фактараў. Найб. колькасць дамешкаў адзначапа ў гарадах і прамысл. раёнах, дзе яны канцэптруюцца пераважна ў слаі паветра 1—2 км (у яевялікіх гарадах — некалькі соцепь метраў). Кліматычныя ўмовы тэр. БССР у цэлым спрыяюць рассейвапню забруджвальпых рэчываў. Найб. інтэпсіўнае 3. а. гарадоў БССР пазіраецца ва ўмовах антыцыкланальпай дзейнасці, калі пераважаюць слабыя ветры, зыходзячыя плыні паветра і інверсіі т-р, адсутнічаюць ападкі. Зімой ствараюцца спрыяльныя ўмовы для канцэнтрацыі забруджвальных рэчываў у цэнтр. ч. гарадоў, дзе ўзнікае т. зв. «востраў цяпла» (за кошт ацяплепня і слою дыму, пары, прамысл. выкідаў). У цёплую пару года назіраецца найб. забруджванпе паветра пылам — максімум прыпадае на вясну і восень (адпавядае максімумам антыцыклапічнай дзейнасці). Адзначаны 2 максімумы колькасці пылу (раніцай і раннім вечарам) і 2 міпімумы (днём і познім вечарам), якія адпавядаюць атм. устойлівасці паветрапага асяроддзя. Асн. крыніцы 3. а. ў БССР — аўтатранспарт (каля палавіны ўсіх выкідаў), хім. і нафтахім. прам-сць, цеплаэнергетыка (структурны склад асобпых выкідаў гл. ў табл.).
Удзельная вага выкідаў у атмасферу асобных забруджвальных рэчываў (у %)
Забруджвальныя рэчывы
Гады
1975
1980
1986 (перспектыва)
Сярністы газ
46
48
46
Вокіс вугляроду
19
19
21
Попел
18
15
14
Арганічныя кіслоты
9
10
10
Вуглевадарод
4
4
4
Двухвокіс азоту
3
3
4
Альдэгіды
1
1
1
Павышаная колькасць забруджвальпых рэчываў назіраецца ў буйных прамысл. цэнтрах БССР (Мінск, Магілёў, Наваполацк, Гомель, Віцебск, Светлагорск і інш.). Напр., 3. а. Мінска абумоўлена аўтатранспартам (каля 60 %), прамысловасцю (30 %) і энергетыкай. У БССР ажыццяўляецца шырокі комплекс мерапрыемстваў па ахове атмасферы, у выніку якога на капец 11-й пяцігодкі плануецца скарачэп-
пе выкідаў y атмасферу ў 4—5 разоў. Кантроль узроўняў 3. а. па тэр. БССР ажыццяўляецца сістэмаіі станцый Бел. рэсп. ўпраўлення па гідраметэаралогіі і кантролю прыродпага асяроддзя.
Літ.: А л е к с а н д р о в Э. Л., С е д ун о в Ю. С. Человек н стратосферный озон.— Л., 1979; Влнянне загрязненпй воздуха на растіітельность: ІІрнчнны, воздействне. ответные меры / Пер. с нем.— М., 1981; Водопьянов П. А. Эколопічеекне последствня научно-техннческого прогресса.— Мн„ 1980; Д е трн Ж. Атмосфера должна быть чнстой: Загрязннтелн атмосферы п борьба с шімн / Пер. с франц.— М., 1973; Кузнец о в II. E., Т р о н ц к а я Т. М. Заіцнта воздушного бассейна от загрязнення вреднымн вепіествамн хнмнческнх предпрнятнй.— М.. 1979. A. В. Заўрыеў, В. I. Шаржановіч, В. А. Ярмоленка.
ЗАБРУДЖВАІІНЕ ВОДАЎ, змепа складу або ўласцівасцей водаў, у выпіку чаго яны стаповяцца пепрыдатпымі для водакарыстання. II р ыр о д н a е 3. в. абумоўлепа паступленнем патуральпых растваральных і перастваралыіых забруджвальпых рэчываў (расліппыя рэшткі, прадукты размыву берагоў, смецце і інш.) у водныя аб’екты вясной з паводкай, у час дажджоў, адліг і інш. Некаторыя газападобныя рэчывы трапляюць у атмасферу, а потым з ападкамі — у водныя аб’екты. У выніку інтэнсіўнай гасп. дзейпасці чалавека адбываецца антрапагепнае 3. в., выкліканае паступлепнем раз-
КНІГІ ОНЛАЙН
