Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
(I. В. Лур’е). Вывучаюцца генетычныя фактары пры нервовых хваробах (А. Л. Леановіч), лейкозах (A. А. Ракіцянская, A. I. Свірноўскі), роля забруджвання навакольнага асяроддзя і яго фактары, якія паскараюць мутагенез (А. П. Русяеў), пашырэнне і ранняя дыягностыка спадчынных хвароб абмену рэчываў і інш.
Лгт.: Вопросы меднцннской генетнкп н генетнкн человека.— Мн., 1971; Вопросы меднцннской генетнкп п эксперпментальной онкологші.— Мн., 1977; Д р он н н М. С. Основы меднцннской генетнкн.— Мн , 1978. I. Н. Усаў.
ГЕНЁТЫКА МІКРААРГАНІЗМАУ, навука пра спадчыннасць і зменлівасць мікраарганізмаў (бактэрый, мікраскапічных грыбоў, вірусаў і інш.); раздзел генетыкі.
Пачала развівацца ў сярэдзіне 20 ст. ў сувязі з адкрыццём біяхім. мутацый у бактэрый і грыбоў (Дж. Ледэрберг, Э. Тэйтэм), хім. прыроды трансфармуючага агента (О. Т. Эйверы, 1946), полавага працэсу ў бактэрый (Ледэрберг, Ф. Жакоб, 1959). У 1950—60-я г. выявілі матэрыяльную аснову спадчыннасці і зменлівасці. Выкарыстанне мікраарганізмаў як генетычных аб’ектаў прывяло да адкрыцця прынцыпова новых генетычных з’яў — трансфармацыі, кан’югацыі, лізагеніі, трансдукцыі.
У БССР развіваецца з 1960-х г. Даследаванчі вядуцца ў ін-тах генетыкі і цыталогіі, мікрабіялогіі АН БССР, БДУ. Вывучана залежнасць дзеянпя азоцістага іпрыту на кі-
шачную палачку ад стану сістэм рэпарацыі ДНК і генетычнага кантролю цытакінезу. Даследавана ўстойлівасць штамаў Shigella да лякарстваў, паказаны наяўнасць у большасці з іх R-фактараў і каліцынагеннасці, змяненне спектра адчувалыіасці рэцыпіентных клетак да каліцынаў пры ўмове адначасовага пераносу R і col-фактараў. Вывучаецца генетычны кантроль працэсу кан’югацыі ў бактэрый з выкарыстаннем арыгінальных штамаў (Ю. К. Фамічоў, А. Ф. Былінскі). На аснове даследавання кан’югацыі ў бактэрый з дапамогай генетычнага аналізу рэкамбіыантаў і радыеізатоппага вывучэння пераносу ДНК сфармулявана гіпотэза поўнага пераносу храмасомы пры кан’югацыі ў бактэрый і распрацавана яе матэм. мадэль. Прапанаваны метад кланавання міцэліяльных мікрааргагіізмаў, засн. на рэгенерацыі пратапластаў, які расшырыў магчымасць генетычных даследаванняў з грыбамі — прадуцэнтамі карысных рэчываў (М. А. Троіцкі). Праведзена селекцыя штамаў мікраарганізмаў — прадуцэнтаў бялкоў па аснове выкарыстання селектыўных асяроддзяў з антыметабалітамі (С. П. Каваленка). у. к. Саўчанка. ГЕНЁТЫКА РАСЛІН, павука пра спадчыннасць і зменлівасць вышэйшых раслін; раздзел генетыкі (генетычнымі даследаваннямі грыбоў і водарасцей займаецца генетыка мікраарганізмаў).
Для вывучэння раслін, акрамя асн. метаду генетыкі — гібрыдалагічнага аналізу, выкарыстоўвае: манасомны аналіз (вызначае ролю кожнай храмасомы ў наследаванні і развіцці розных прыкмет раслін); эксперым. мутагенез (дае разнастайнасць новых форм для селекцыі і каштоўны матэрыял для вывучэння генетыкі асобных відаў раслін, з дапамогай мутантаў складаюць генетычныя карты храмасом); гібрыдызацыя і аналіз кан’югацыі храмасом у меёзе ў гібрыдаў; штучны рэсінтэз відаў гібрыдызацыяй розных відаў і наступным падваеннем колькасці храмасом; метады аддаленай гібрыдызацыі і цытагенетыкі; папуляцыйнай генетыкі і біяметрыі. Г. р. цесна звязана з селекцыяй, эвалюц. вучэннем, цыталогіяй, мал. біялогіяй. Веданне законаў спадчыннасці і зменлівасці — навук. аснова метадаў атрымання новых, спадчынна змененых форм раслін, вывядзення новых сартоў с.-г. і інш. раслін з павышанай ураджайнасцю, устойлівасцю да неспрыяльных умоў асяроддзя, палепшанымі біяхім. і тэхнал. асаблівасцямі.
Навук. асновы Г. р. у БССР закладзены ў 1930—40-я г. працамі A. Р. Жэбрака па аддаленай гібрыдызацыі і эксперым. поліплаідыі пшаніцы, грэчкі, проса, ячмешо. 3 50-х г. даследаванні вядуцца ў АН БССР (з 1955 у аддзеле генетыкі Ін-та біялогіі; з 1965 у Ін-це генетыкі і цыталогіі, кіраўнік М. В.
Турбін). Пытаіші Г. р. распрацоўваюць таксама ў бел. н.-д. ін-тах земляробства, бульбаводства і плодаагародніцтва, лясной гаспадаркі, БДУ, БСГА, Цэнтр. бат. садзе АН БССР. Сфармулявана новая генетычпая канцэпцыя гетэрозісу, засн. на тэорыі генетычнага балансу (Турбін). Праведзена эксперым. праверка матэм. мадэлей ацэпкі камбінацыйпай здольнасці, прааналізаваны і ўдакладнены метады селекцыі на камбінацыйную здольнасць, прапапавапа спрошчаная методыка ацэнкі камбінацыйнай здольнасці пры свабодным пераапыленні сартоў і ліній кукурузы (Л. У. Хатылёва), удакладпена праграма рэцыпрокна-перыяд. адбору на камбінацыйную здолыіасць (Л. М. Камінская). Распрацавана новая сістэма аналізавальных скрыжаванняў — сетпрос і прапапаваны матэм. метад ацэнкі камбінацыйнай здольнасці генетычпа разнаякасны.х набораў бацькоўскіх форм, які зпачна расшырыў магчымасці селекцыі на гетэрозіс (У. К. Саўчанка). Прааналізаваны генетычныя ўласцівасці інбрэдных ліпій кукурузы з дапамогай дыалельных скрыжаванпяў і выяўлена роля генных узаемадзеянняў у фарміраванні гетэрозісу. Распрацаваны стат. метад вывучэння ўзаемадзеяпня камбінацыйнай здольнасці з умовамі вырошчвання (Л. А. Таруціпа). Прапанаваны новы спосаб ацэнкі камбіпацыйнай здолыіасці кампанентаў гібрыдызацыі і метад адбору найб. жыццяздольных зігот і гамет пры гетэраплоідных скрыжаваннях (A. А. Кедраў-Зіхман). Створаны збалансаваныя гетэрозісныя папуляцыі грэчкі (A. I. Палілаў). Вывучаны генетычныя і цыталагічпыя асновы ўзнікненпя цытаплазматычнай мужч. стэрыльнасці ў раслін. Вызначана роля генатыпу і фактараў вонкавага асяроддзя ў праяўленні ўласцівасці стэрыльнасці-фертыльнасці. Даследаваны мікраспорагенез стэрыльных паводле пылку раслін і вызначаны генетычныя адрозненні паміж малд. і тэхаскім тыпамі стэрыльнасці, атрыманы даныя пра значныя парушэнні структуры мітахондрый у стэрылыіых раслін (Г. М. Палілава). Атрыманы паліплоідныя формы цукр. буракоў і створапы іх высокапрадукцыйныя гібрыды (Турбін, У. Я. Борматаў, Б. Ф. Матросаў). Адзін з гібрыдаў — Беларускі полігібрыд 31 — раянаваны ў Брэсцкай вобл. Вывучапа роля велічыні клетак як фактару фертыльнасці і паказапа перавага драбпаклетачпай структуры паліплоідаў, даследаваны цытагене-
тычны склад анізаплоідных папуляцый цукр. буракоў. Выяўлена гал. роля эфекту гетэрозісу ў фарміраванні высокай прадукцыйпасці паліплоідных гібрыдаў. Вывучаны генетычныя прычыны перараджэнпя кармавога лубіну, звязапыя з камплементарпымі эфектамі генаў (В. С. Анохіна). Эксперымептальна даказана магчымасць аўтаміксісу нры міжвідавых скрыжаваннях пшапіцы (Л. А. Дыляпок). Атрыманы тэтраплоідныя формы 24 сартоў азімага жыта, 10 сартоў грэчкі. Створаны і раянаваны высокапрадукцыйны тэтраплоідны сорт азімага жыта Белта (М. Дз. Мухін) і грэчкі Іскра (Я. Дз. Горына). Вывучапы карэлятыўныя сувязі розных прыкмет агароднінпых культур (A. М. Іпацьеў), атрыманы мутантныя формы пшаніцы і жыта (A. М. Багамолаў, А. 3. Латыпаў, У. Г. Валодзін), вывучаны відавы склад лубіну і выведзепы сорт Акадэмічны I (Р. I. Тарануха). Атрымапы гаплоідпыя формы бульбы і міжвідавыя гібрыды дзікіх і культурных відаў бульбы (П. I. Альсмік, А. П. Саўчанка). Праводзяцца работы па генетычнаму вывучэншо трыцікале, стварэнню і выкарыстапню манасомных ліній пшапіцы і трысомных ліній жыта для генетычпага аналізу. 3 выкарыстаннем даных Г. р. селекцыянерамі БССР выведзепа больш за 40 сартоў палявых, некалькі дзесяткаў сартоў агароднінных, пладовых і ягадных культур (гл. Селекцыя раслін). Праведзена генетыка-селекцыйная ацэнка плюсавых дрэў хвоі і елкі (Я. Г. Арленка). Даследуюцца пытанні аддаленай гібрыдызацыі кветкавых раслін.
Л. У. Хатылёва, У. К. Саўчанка. ГЕНЁТЫКАЎ I СЕЛЕКЦЫЯНЁРАЎ ТАВАРЫСТВА. Беларускае т аварыства генетыкаў і с елекцыянераў — добраахвотная павук.-грамадская арганізацыя спецыялістаў, якія вядуць работу ў ranine генетыкі і селекцыі. Засн. ў 1966. Задачы: садзепнічанне развіццю генетыкі і селекцыі і ўкараненню вынікаў павук. работ у практыку, дапамога членам т-ва ў павышэнні кваліфікацыі, прапаганда ведаў, навук. і практ. дасягненняў у галіне генетыкі і селекцыі, садзейнічанне выкладанню пытанняў генетыкі і селекцыі ў вышэйшай і сярэдняй школе і інш. Аддзяленні т-ва ў Віцебску, Гомелі, Магілёве, Гродне, пры Іп-це генетыкі і цыталогіі АН БССР, Бел. НДІ земляробства, Бел. НДІ жывёлагадоўлі, на кафедры генетыкі і дарвіпізму БДУ. Mae секцыі генетыкі і селекцыі
мікраарганізмаў, селекцыі і генетыкі птушак, селекцыі і генетыкі рыб.
Таварыствам праведзены 4 з’езды: у 1966 (устаноўчы), 1971, 1976, 1981. Удзельнічала ў правядзенні 2-га (1972), 3-га (1977) і 4-га (1982) Усесаюзных з’ездаў генетыкаў і селекцыянераў, канферэнцый па праблемах генетыкі і селекцыі ў 1967, 1969, навук. канферэнцыі маладых вучоных АН БССР па сучасных праблемах біялогіі (1978), канферэнцыі маладых вучоных біял. ф-та БДУ (1978), 1-й Рэсп. канферэнцыі маладых генетыкаў і селекцыянераў (1982), сімпозіума «Медыцынская генетыка і генетыка чалавека» (1969), 3-й Усесаюзнай нарады па поліплаідыі (1970), рабочай нарады Савета AH СССР па праблемах генетыкі і селекцыі раслін (1979), нарады «Праблемы малекулярнай генетыкі» (1981). Старшыні (прэзідэнты); П. Ф. Ракіцкі (1967—77), Л. У. Хатылёва (з 1977). На 1.1.1982 аб’ядноўвала 454 іпдывід. і 15 калект. членаў.
Л. У. Хатылёва, Г. Д. Ахраменка. ГЕНЁТЫКІ I ЦЫТАЛОГП ІНСТЫТУТ АН БССР. Засн. ў 1965 у Мінску на базе Аддзела генетыкі і цыталогіі АН БССР (з 1963). Асн. кірункі навук. даследаванняў: генетычныя асновы селекцыі (гетэрозіс, поліплаідыя, нехрамасомная спадчыннасць, генетыка папуляцый і тэорыя адбору), індуцыраваны і спантанны мутагенез, малекулярная генетыка, генетыка пухліннага росту. Аспірантура з 1963.
Вучонымі ін-та сфармулявана новая, заснаваная на тэорыі генетычнага балансу, канцэпцыя гетэрозісу, якая дае комплексны падыход да высвятлення прыроды пэўнай з’явы; вывучапы і эксперыменталыіа правераны спсц. матэм. мадэлі для ацэнкі камбінацыйнай здольнасці селекцыйпага матэрыялу. Прапанаваны арыгінальны матэм. апарат вызначэння залежнасці прадукцыйнасці папуляцый раслін ад паказчыкаў агулыіай камбінацыйнай здольнасці, ступені інбрыдзінгу і колькасці кампанентаў. Атрыманы аўтарскія пасведчанні на новыя спосабы селекцыі перакрыжаванаапыляльных раслін, на стварэнне арыгіналыіай праграмы рэцыпрокнай селекцыі, распрацаваны сістэмы прыёмаў, якія забяспечваюць павышэнне эфектыўнасці работ па вывядзенню мутантных форм раслін. Атрымапы практычна каштоўныя гетэрозісныя гібрыды кукуру-
КНІГІ ОНЛАЙН
