Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Упершыню метад гербарызацыі раслін ужыў італьянец Л. Гіні (16 ст.). У Расіі першыя гербарныя зборы зроблены ў пач. 18 ст. пад Масквой П. Арэскіным (лейб-медык Пятра I) і ў 1706 у Маскве самім Пятром I. Першыя Г. паявіліся ў Пецярбургу (у Кунсткамеры), потым у Маскве (Маскоўскім ун-це).
Да арт. Гербарый. Вывучэнне гербарных матэрыялаў у лабараторыі Інстытута эксперыментальнай батанікі АН БССР.
У далейшым Г. етвараліся пераважна пры ун-тах і бат. садах. Найб. поўнае развіццё Г. атрымалі з 30—40-х гадоў 20 ст. ў сувязі з перабудовай і расшырэннем дзейнасці AH СССР і саюзных рэспублік. На Беларусі першыя навук. гербарныя зборы зроблены ў 1773 экспедыцыяй пад кіраўніцтвам акад. I. I. Ляпёхіна. Значны Г. сабраны франц. вучоным Ж. Э. Жыліберам у 1777—81 у наваколлі Гродна і інш. раёнах Беларусі, які (4 тыс. лістоў) захоўваецца ў Кіеве і частка ў Вільнюсе. Вял. навук. каштоўнасць маюць Г. даследчыкаў флоры Беларусі: М. Я. Азерацкоўскага, В. Бесэра, Э. Ліндэмана, Р. Пабо, К. Чалоўскага, Н. Доўнара, Р. Траўтфетэра, К. Ельскага, В. В. Пашкевіча, I. К. Пачоскага і інш.
Адрозніваюць Г. агульныя, або фларыстычныя (больш-менш поўная калекцыя раслін пэўнай тэр., якая дае магчымасць яе планамернага фларыстычнага вывучэння, знаёміць з расліннымі рэсурсамі, карыснымі і шкоднымі раслінамі, іх геагр. пашырэннем і ўмовамі росту), і спецыяльныя, або тэматычныя (калекцыі харч., тэхн., лек., кармавых і інш. раслін; напр., ва Усесаюзным ін-це раслінаводства ў Ленінградзе найбуйнейшая ў свеце калекцыя збожжавых, агароднінных і інш. раслін, якія культывуюцца). Для Г. травяністыя расліны бяруць разам з каранёвай сістэмай, з дрэў і кустоў — галінку, кавалачак кары і зрэз драўніны. Сабраныя расліны кладуць паміж лісткамі паперы ў палявую папку і туга завязваюць. Для сушкі расліны перакладваюць на вільгацяёмістую (фільтравальвая, абгортачная, газетная) паперу, выпростваюць, пракладваюць лісты з раслінамі некалькімі лістамі пустой паперы. Пачкі сырога Г. таўшчынёй не больш як 20—25 см закладваюць у спец. гербарныя прэсы (2 драўляныя рамкі з дротавай сеткай), туга завязваюць вяроўкамі або пасам і выстаўляюць у халаднаватае месца, якое пастаянна праветрываецца. Адсырэлую паперу мяняюць 1—2 разы ў дзень. Падсохлы Г. можна дасушваць у прэсе на сонцы, у цёплым памяшканпі або сушыльнай шафе. Высушаныя расліны прымацоўваюць ніткамі або палоскамі ліпкай паперы да пічыльных лістоў белай паперы аднаго фармату (напр., 42x28 см), знізу справа прыклейваецца этыкетка з указаннем лацінскай назвы расліны, месца збору (геагр. адрас месцазнаходжання). экалаг. умоў росту (напр., лес, луг, балота з кароткай характарыстыкай глебавагрунтавых умоў і месцаразмяшчэння ў рэльефе), прозвішча і ііііцыялы калектара, даты збору і парадкавы нумар па палявому дзённіку.
2 ) Установа, дзе зберагаюцца, папаўняюцца і навукова апрацоўваюцца калекцыі засушаных раслін (Г.). Праводзіць самастойныя экспедыцыі з мэтай збору раслін з тых ці інш. раёпаў, рыхтуе да публікацыі спісы Г., выдае эксікаты, складае камплекты тэматычных Г. і іпш. У Г. лісты з раслінамі адпаго віду змяшчаюць у спец. «агульную» або т. зв. «відавую» вокладку («рубашку») і размяшчаюць іх у спец. шафах або папках адпаведна алфавіту ці па адной з існуючых сістэм размяшчэння сямействаў.
Літ.: К о з л о в с к а я Н. В. Гербарпй ІІнстнтута бнологнн Академнн наук
БССР.— У кн.: Ботаняка: ІІсследованіія. Мн., 1963, в. 5; II в а н о в a E. В. Руководство по сбору, сушке н храненню растеннй (гербарнй).— Мн., 1969; В ас іі л ь ч е н к о II. Т., Васнл ье в а Л. II. Гербаріш Советского Союза: Справочнпк.— Л., 1975; С к в о р-
ц о в A. К. Гербарпй: Пособне по методнке н техннке.— М., 1977.
Б. М. Прусакова. ГЕРБІЦБІДЫ (лац. herba трава+ + caedo забіваю), хімічныя рэчывы для знішчэііня расліннасці. Адносяцца да пестыцыдаў. Умоўпа падзяляюцца на Г. суцэльнага (знішчаюць усе віды раслін) і выбіральнага дзеяшія (толькі асобныя віды). Першыя выкарыстоўваюць для ачысткі ад раслін палос вакол прамысл. аб’ектаў, аэрадромаў, чыгунак, шашэйных дарог, пад высакавольтнымі ліпіямі электраперадач, для ачысткі дрэнажпых каналаў, другія — для хім. барацьбы з пустазеллем. Болыпасць Г. сярэднеі малаатрутныя для чалавека і цеплакроўных жывёл, але некаторыя — высокаатрутныя рэчывы, могуць захоўвацца ў глебе доўгі час (да некалькіх гадоў), трапляць у вадаёмы, назапашвацца ў расліпных кармах і жывёлыіых прадуктах, негатыўна ўплываць на флору і фауну, быць небяспечнымі для чалавека. Каб папярэдзіць адмоўпае дзеянне Г. па прыроднае асяроддзе, выкарыстоўваюць іх з асцярожпасцю, у строгай адпаведнасці з вызначанымі дозамі і ўмовамі ўнясення на палях і ў лесе. Пры наяўнасці эфектыўных біял. метадаў барацьбы з пустазеллем і іііш. шкоднай расліннасцю выкарыстанне Г. па магчымасці абмяжоўваюць.
Літ.: Практпческое руководство по прнмененню ядохнмнкатов н гербнцпдов в растенневодстве.— М.; Л., 1963.
Я. В. Малашэвгч.
ГЕРВЯТКА, Г а р в е ж к а, рака, левы прыток Оксны (бас. Віліі), у Смаргонскім р-пе. Даўж. 13 км. Сярэдні нахіл воднай паверхні 4,3 %о. Вадазбор (40 км2) пераважпа на паўн. схілах Ашмянскага ўзв., пад лесам 27 %. Пры ўпадзенні Г. ў Оксну г. Смаргонь, каля яго на рацэ 2 плаціпы.
ГЕРКУЛЁС (лац. Hercules), сузор'е Паўн. паўшар’я пеба. Самая яркая зорка — 2,8 візуалыіай зорнай велічыні; 140 зорак ярчэй 6-й зорнай велічыні. У сузор’і зпаходзіцца апекс — пункт на нябеснай сферы, у папрамку якога рухаецца Солечная сістэма. 3 тэр. БССР добра відаць вяспой і летам.
ГЕРМАНАВІЦКІ ПАРК, у в. Германавічы Шаркоўшчынскага р-па. Закладзены ў 1782 па правым беразе
Дзісны. Спалучае элементы рэгулярнай і пейзажнай плапіроўкі. На правай тэрасе сядзібны дом і парадпая ч. парку. Партэр прамавуголыіай формы абнесены жывой агароджай з караганы дрэвападобнай і абмежаваны 2 кароткімі алеямі. На левай тэрасе пладовы сад, за якім ва папярочнай восі размешчаны 3 штучныя вадаёмы. Уздоўж ракі насыпапы вал, дзе праходзіў прагулачпы маршрут. Парк па перыметры акружаны ровам, уздоўж якога з двух бакоў лінейныя пасадкі ліпы і бярозы. Збярогся часткова. Належыць сярэдняй школе. Нерспектыўны для аднаўлення.
ГЕРМАНІЙ (лац. Germanium), Ge, хім. элемент. У прыродзе рассеяны, уласныя мінералы адзінкавыя. Асн. форма знаходжання — сарбцыііная і эндакрыптны захоп у крышт. рашоткі больш пашырапых мінералаў. Сярэдняя колькасць у зямной кары 2-10-4%; У асадкавых пародах найб. яго ў сланцах і глінах, значна менш у карбанатных пародах, у глебах.
Уласныя мінералы Г. трапляюцца рэдка. Амаль усе яны прадстаўлены сульфасолямі: германіт, аргірадыт, канфільдыт 1 інш. Асн. маса рассеяна ў зямной кары ў вял. колькасці горных парод і мінералаў: у сульфідных рудах каляровых металаў, жал. рудах, у асобных вокісных мінералах, граніце, дыябазах 1 базальтах. Прысутнічае амаль ва ўсіх сілікатах, у асобных радовішчах каменнага вугалю і нафты. У нязначнай колькасці Г. трапляецца ў пародах крышт. фундамента, у вуглістых уключэннях познадэвонскіх і раннекаменнавугальных адкладах і сярэдняюрскіх лігнітах Беларусі. Г.— адзін з найб. каштоўных матэрыялаў у паўправадніковай прам-сці, ужываецца таксама ў металург. і шкляной прам-сці, асобныя яго злучэнні — у медыцыне.
54 х.
Сузор’е Геркулес.
Лгт.: К о в а л ё в В. A., Н а р о д е цкая А. Д. Гермашій в углпстых включеннях сланценосных отложеннй девона Пршіяцкого прогнба.— Доклады АН БССР, 1981, т. 25, № 11.
ГЁРНІЦКАЕ РАДОВІШЧА МЁЛУ, за 0,3 км па ПдЗ ад в. Гернікі Дзятлаўскага р-па. Паклад у выглядзе адорвеня звязаны з марэпнымі адкладамі сожскага зледзянепня. Перспектыўныя запасы 360 тыс. т. Мел шаравата-белы шчыльны, з уключэннямі крэменю; СаСО3 у ім каля 97 %. Магутпасць карыснай тоўшчы каля 10, ускрышы (марэнныя супескі) 1,5 м. Мяркуецца, што мел прыдатны на выраб вапны, на вапнавапне глеб. Радовішча пе распрацоўваецца.
ГЕРПАБДЭЛЫ, род п’явак; тое, што малыя лжэконскія п’яўкі.
ГЁРПЕСУ ВІРУСЫ (грэч. herpes лішай ад herpo паўзу, цягнуся), род ДНК-утрымальных вірусаў. Вылучаны ў коней, буйн. par. жывёлы, авечак, свіней, трусоў, марскіх свіпак, мышэй, змей, птушак, малпаў, чалавека. Адпы з Г. в. спрыяюць развіццю пухлін, другія выклікаюць інфекц. хваробы, якія характарызуюцца ліхаманкавым станам, пашкоджаннем скуры і слізістых абалопак (высыпка згрупавапых пухіркоў), вачэй, цэнтр. перв. сістэмы, печані. Па Беларусі з хвароб. выкліканых Г. в., трапляюцца: у ж ы в ё л — аўескі хвароба, рыпапнеўманія коней, рьшатрахеіт кароў, катоў, псеўдашаленства свіней, цытамегалія марскіх свінак, мышэй, ларынгатрахеіт (хвароба Марэка) птушак; у чалавека — просты герпес, герпетычпы стаматыт, гепатыт і інш.
Літ.: Шубладзе A. К., М a е вская Т. М. Герпес.— М., 1971; Б о чар о в А. Ф. Внрусы герпеса.— М.. 1978.
I. М. Воінаў. ГЕРПЕТАЛОГІЯ (ад грэч. herpeton паўзун+...логія), навука пра паўзуноў і земпаводных; раздзел заалогіі.
Выяўленне складу герпетафауны Беларусі вялося з пач. 20 ст. адначасова з вывучэннем інш. груп пазваночных жывёл (A. В. Фядзюшын). Звесткі аб паўзунах 1 земпаводных уключаліся ў агульнафауністычныя зводкі 1 працы. У 50-я г. праведзены спец. герпеталагічныя даследаванні ў Белавежснай пушчы (A. Р. Баннікаў, 3. В. Бялова), у 60— 70-я г. вывучаліся земнаводныя 1 паўзуны Бярэзінскага запаведпіка (Ю. У. Дзьякаў, Т. М. Курскова, М. М. Пікулік), ІІн БССР (В. Р. Радзівоненка), ахарактарызавапа герпетафауна ўсёй рэспублікі (Ю. Ф. Сапажэнкаў). Склад герпетафауны высветлены, даследуюцца роля паўзуноў 1 земнаводных у біяцэнозах 1 інш. іх экалагічныя асаблівасці. Т. М. Курскова.
ГЕРІІЕТАФАУНА (ад грэч. herpeton паўзуп + фауна), сукупнасць відаў земнаводных і паўзуноў, якія насяляюць пэўную тэрыторыю або жылі
ў нейкі перыяд гісторыі Зямлі. Г. Беларусі ўваходзіць у фауну Галарктычнаіі зоагеагр. вобласці. Уключае 19 (у т. л. 12 амфібій, 7 рэптылій) відаў. Асн. частку складаюць земнаводныя і паўзуны, характэрпыя для Еўрап.-Сібірскай падвобласці. Есць віды, якія належаць да фауны міжземнаморскай падвобласці (балотная чарапаха, квакша). Размеркаванне па зонах Беларусі неаднолькавае. Па ўсёй рэспубліцы пашыраны звычайны і грабеньчаты трытоны, сажалкавая, травяная, вострамордая і азёрная жабы, часночніца, чырванабрухая жарлянка, зялёная і шэрая рапухі, порсткая і жывародяая яшчаркі, звычайны вуж і звычайпая гадзюка. Вераценніца ломкая часцей трапляецца ў цэнтр. і паўд. раёнах; чаротная рапуха, квакша, балотная чарапаха, мядзянка — у паўд. і паўд.-заходніх. Герпетафаупістычныя комплексы розных ландшафтаў Беларусі таксама неаднолькавыя: у хвойных, мяшаных і шыракалістых лясах жывуць усе віды паўзуноў, акрамя балотнай чарапахі, травяная і вастрамордая жабы, па Пд — квакша; палі і лугі насяляюць зялёная рапуха, часночніца, радзей трапляюцца вуж, порсткая яшчарка; на балотах усе віды земнаводпых піматлікія, асабліва вясной, трапляюцца таксама вуж, гадзюка, жывародная яшчарка, балотная чарапаха; у вадаёмах і па іх узбярэжжах жывуць азёрная і сажалкавая жабы, часам трытоны, вуж; каля жылля трымаюцца жабы, рапухі, вуж і пекат. інш. амфібіі і рэптыліі. Эпдэмічных відаў у Г. Беларусі няма.
КНІГІ ОНЛАЙН
