Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Даследаваліся фіз. развіццё насельніцтва, стан, дэмаграфічная сітуацыя ў БССР (Дз. П. Бяляцкі, A. А. Ракаў, В. Ч. Бржэскі, М. М. Карабянкова, A. В. Манулік), старэнне арганізма ва ўмовах рознай фіз. пагрузкі (К. II. Рабаў), пытапні працаздольнасці і стамляльнасці людзей рознага ўзросту (I. А. Кулак), фізіял., біяхім., эпдакрыпныя і адаптацыйныя працэсы пры старэнні. У эксперыменце на жывёлах зроблена спроба запаволіць старэнне ўзмоцненым выдалепнем з аргапізма металаў пры дапамозе камплексонаў (В. А. Лявопаў). Атрымапы дапыя аб зменах нерв. дзейпасці (В. Дз. Міхайлава-Лукашова), функцыяпіраванні інсулярпай сістэмы (Г. Р. Гацко), бялковага абмену (Я. Ф. Канапля), папружанні ўнутрыклетачнага метабалізму і яго рэзервовых магчымасцях пры старэнні (A. Н. Разумовіч), аб замаруджванні тэмпаў старэння аптымізацыяй працэсаў узбуджэппя і тармажэпня (М. I. Арынчын), пры ўздзеянні этылендыямінтэтраацэтату (Т. Л. Дубіпа). Даследуюцца т. зв. «ўнутрымышачпыя перыферычпыя сэрцы» і іх роля ў працэсах старэння і даўгалецця (Арынчын, Г. Дз. Нядзвецкая, Я. Т. Валадзько). Вывучаюцца этпаграфічныя аспекты старэння. Даследавапы ўзроставыя асаблівасці размеркавання дэрматагліфічных прыкмет (Л. I. BaraKa), груп крыві (A. I. Мікуліч), канстытуцыйпых тыпаў (I. I. Салівоп) сярод насельніцтва асобных раёпаў БССР. Вывучаюцца праблемы даўгалецця ў БССР, метадычпыя пытапні арганізацыі герыятрычпага цэнтра і кабінетаў.
Лгт.: М п х а й л о в а-Л у к а ш е-
в a В. Д. Бпологня старенпя.— Мн., 1968;
Г а ц к о Г. Г. Стареіше п ннсулнн.— Мн„ 1975; Манулпк A. В. Долголетііе населення Белоруссші: Соцпалыю-пігпеннческое псследовашіе.— Мн., 1977.
ГЕРАНТОЛАГАУ I
ТАВАРБІСТВА. Беларускае рэспублікапскае таварыства герантолагаў і гер ы я т р а ў — добраахвотная навук,грамадская аргапізацыя фізіёлагаў, марфолагаў, патафізіёлагаў і інш. спецыялістаў, якія вядуць работу ў галіпе герапталогіі і герыятрыі. Засн. ў 1965. Задачы: садзейпічанне развіццю і каардыпацыя навук. даследавапняў, прапаганда ведаў у галіне герапталогіі і герыятрыі, аказанпе дапамогі членам т-ва ў павышэппі кваліфікацыі, стварэпне і ўдаскапаленне герыятрычнай службы ў БССР і інш. Аргапізавала 1-ю Бел. капферэнцыю герантолагаў і герыятраў (1971) і пленум Праўлення Усесаюзпага т-ва герантолагаў і герыятраў (1980). Старшыні (прэзідэнты): В. А. Лявонаў (1965—70). М. I. Арыпчын (з 1970). Па 1.1.1982 аб’ядпоўвала 47 індывід. членаў. м. 1. Арынчып.
ГЕРАІІЬ, журавельнік (Geranium), род адна-, двухі шматгадовых травяністых раслін сям. гераніевых. Вядома каля 250 відаў, пашьтрапых пераважпа ў Паўн. паўіпар’і. У СССР 68 відаў, з іх па Беларусі 14 дзікарослых i 1 інтрадукаваны. Лек. (абязбольваючы, процізапалепчы, аптысептычпы, кроваспыняльны сродак), дубільныя, дэкар. і медапосныя расліпы; ёсць рэдкія і ахоўныя віды.
Расліны з прамастойнымі або ўзыходнымі галінастымі сцябламі, з пахам эфірных алеяў. Лісце супраціўнае або чаргаванае, з прылісткамі, пальчата-раздзельнае ці, зрэдку, перыстае. Кветкі правільныя, па 1—2 на пазушных кветаносах. у цэлым утвараюць негустыя парасонікі; вяпочак з 5 свабодных адваротнаяйцападобных або адваротнасэрцападобных пялёсткаў; тычынак 10. Плод — стэрыгма, распадаецца на 5 плодзікаў (мерыкарпіяў).
У БССР найб. вядомы 7 відаў. Г. цёмная (G. phaeum) — вельмі рэдкі цэнтралыіаеўрап. рэліктавы від, які на Беларусі за паўн.-ўсх. мяжой суцэльнага пашырэппя. Запесена ў Чырвоную кпігу Беларускай ССР. Вядомы месцазпаходжаппі ў Белавежскай пушчы, каля вёсак Валеўка і Залесаўцы ў Навагрудскім р-не; ёсць звесткі ў навук. л-ры пра рост віду на тэр. былой Магілёўскай губ. і ў вярхоўі Лаяі. Расцо групамі ў добра асветленых мясцінах шыракалістых лясоў і прыбярэжпым хмызпяку. іншы раз утварае зараспікі; вырошчваецца
ў Цэнтр. бат. садзе АН БССР. Цвіце ў маі — ліп., пладаносіць у чэрв,— ліпені. Размнажаецца насеннем і вегетатыўпа. Шматгадовая расліна выш. 30—70 см з узыходпым або гарызантальным карэнішчам. Сцяблы прамыя, уверсе разгалінаваныя, укрытыя доўгімі адтапыранымі валаскамі. Прыкаранёвае лісце доўгачарапковае, глыбока 5—7-пальчатараздзельнае, сцябловае кароткачаранковае, верхняе сядзячае; прылісткі бураватыя, валасістыя. Кветкі пурпурова-бурыя, з адваротпаяйцападобнымі, па краі хвалістымі пялёсткамі, на валасістых кветаносах. Колькасць віду паменшылася ў выніку разорвання зямель і касьбы. Для зберажэння віду пеабходна забаропа касьбы ў месцах росту,
кантроль яўлснпе
за станам папуляцый, выновых месцаў росту. Г.
л я с ii а я (G. sylvaticum) расце ў яловых, шыракалістых і шэраальховых лясах. Цвіце ў чэрв.— жніўні. Шматгадовая мяккаваласістая расліна выш. 30—80 см, з прамастойнымі, толькі ўверсе галінастымі, рабрыстымі сцябламі. Лісце супраціўнае, пальчата-раздзельпае, ніжняе доўгачаранковае, верхняе сядзячае. Кветкі даволі буйныя, ліловыя або
пурпуровыя, па 2
на кветапосах.
Г. б а л о т н а я (G. palustre) расце ў лясах, на сырых лугах, балотах, у алешпіках. Цвіце ў чэрв.— вераспі. Шматгадовая шурпата-валасістая расліпа з даволі тоўстым гарызантальным карэнішчам. Сцяблы выш. 50—150 см, амаль да асновы шматразова вілавата разгалінаваныя, узыходныя. Лісце прыкаранёвае і ніжпяе сцябловае доўгачарапковае, 5—7-пальчата-раздзельнае, верхняе трохраздзельпае, сядзячае; лопасці ліста рамбічныя. Кветкі чырвапавата-пурпуровыя з болып цёмнымі жылкамі, па 2 на кветапосах, з прыкветкамі. Г. л у г а в а я (G. pratense) расце на ўзлесках, у зараспіках хмызняку, па сухіх лугаві-f нах, адхонах, уздоўж дарог. Цвіце ў чэрв,— жніўні. Шматгадовая расліна з гарызантальным або косаўзыходным, кароткім карэнішчам. Сцяблы нешматлікія ці адзіночныя, амаль ад асновы моцна разгалінаваныя, апушаныя. Лісце прыкаранёвае і піжняе сцябловае чаранковае, сцябловае пяціраздзельнае, верхняе сядзячае, трохраздзельнае. Кветкі лілова-сінія, шматлікія, па 2 на кветаносах. Г. м а л е н ь к а я (G. pusillum) расце ў нас. пунктах, уздоўж дарог, на засмечаных мясціпах.
Цвіце ў маі — верасні. Аднаабо двухгадовая галінастая расліна выш. 10—30 см, з тонкімі ўзыходнымі сцябламі. Лісце з ланцэтнымі,
Герань: 1— балотная; 2— лясная; 3— лугавая; 4— Роберта; 5— крывава-чырвоная; 6— цёмная.
каротказавострана-раснічастымі прылісткамі, прыкарапёвае чарапковае, з амаль круглаватай, 7—9-раздзельпай пласцінкай; сцябловае супраціўнае, 5—7-раздзельпае. Кветкі светла-фіялетавыя або ружовыя, з выемчатымі пялёсткамі, па 2 на кветаносах, якія ўтвараюць завіток. Г. Р о б е р т a (G. robertianum) расце ў яловых, шыракаліста-чорнаальховых і шэраальховых лясах. Цвіце ў маі — верасні. Аднаабо двухгадовая расліпа выіп. 20—50 см, з узыходнымі, вельмі сакаўнымі, у вузлах моцна патоўшчанымі і ўкрытымі залозістымі валаскамі сцябламі. Прыкарапёвае лісце ў разетцы, сцябловае супраціўнае, доўгачаранковае, перыста-рассечанае на 3—5 доляў, з якіх сярэдпяя на ча-
рапочку, а бакавыя амаль сядзячыя. Усе лісцевыя долі глыбока, амаль да сярэдзіпы, перыста-рассечапыя. Прылісткі вельмі маленькія, ахопліваюць вузел. Кветкі бледна-пурпуровыя, па 2 на кветаносах. Г. крывава-чырвоная (G. sanguineum) расце ў мяшаных разрэджаных хваёвых і шыракалістых лясах, па высечках, у хмызняку. Цвіце ў маі — жніўні. ІПматгадовая расліна выш. 20—80 см з патоўшчаным галінастым паўзучым карэнііпчам і вілавата разгалінаванымі сцябламі, густа ўкрытымі цвёрдымі адтапыранымі валаскамі. Лісце супраціўнае, па чаранках, глыбока 5—7-пальчата-раздзельнае, долі яго вузкаклінападобныя. Кветкі буйпыя, ярка-пурпуровыя або чырвопыя, з адваротпасэрцападобнымі пялёсткамі, адзіночныя, радзей па 2 на пазушных кветаносах. Зрэдку трапляюцца Г. галубковая (G. columbinum), Г. багемская (G. bohemicum), Г. пірэнейская (G. pyrenaicum), Г. рассечапая (G. dissectum), Г. раскідзістая (G. divaricatum), Г. сібірская (G. sibiricum), Г. тонкая (G. molle).
Інтрадукаваная ў 1963 Цэнтр. бат. садам АН БССР Г. ri р а м а я (G. rectum, радзіма — Сярэдняя Азія) — перспектыўная ліставая дубільная расліна (у лісці да 20 %, каранях 12—17. чаранках і сцяблах 1—5 % танідаў). Мнагалетнік выш. да 1 м. Цвіце на другі год у маі — чэрв., плады выспяваюць у канцы чэрвеня. Лісце 5-вугольна-круглаватае, моцна рассечанае, каля асповы глыбокасэр■цападобнае. У першы год утвараецца разетка доўгачаранковага прыкаранёвага лісця, сцябловае кароткачаранковае, верхняе сядзячае. Кветкі буйныя ружавата-бэзавыя, на кароткіх кветаносах. 3 1 га атрымліваюць 10—11 т паветранасухой масы, якая мае ў сабе 11—13 % танідаў. Л. Р. Бірукова, A. М. Лярскі. ГЕРБАРЫЙ (лац. herbarium ад herba трава, расліпа), 1) калекцыя спецыяльна сабрапых, засушапых, адпаведна дакументаваных і зманціраваных па лістах паперы пэўнага фармату раслін, прызначаных для навук. апрацоўкі. З’яўляецца асновай для даследаванпяў па сістэматыцы і марфалогіі раслін. a таксама дае звесткі аб складзе і змяненні флоры той ці ішп. тэрыторыі, пра пашырэнне відаў і ўмовы іх росту. У свеце болып за 20 буйных Г. Адзін з іх (звыпі 5 млн. лістоў) — Г. Бат. ін-та імя У. Л. Камарова AH СССР (Ленінград). Вял. Г. ёсць у Кіеве (звыш 1 млн. лістоў), Тбілісі (звыш 800 тыс. лістоў), Маскоўскім ун-це (звыш С00 тыс. лістоў), Ташкенце (500 тыс. лістоў), Томску (420 тыс. лістоў) і інш. гарадах СССР; за мяжой — у Парыжы (каля 6 млн. лістоў), Жэневе (гербарыі Дэкапдоля і Бу-
асье — каля 5 млн. лістоў), Лонда-. пе (Брытанскага музея прыроднай гісторыі, у т. л. гербарый К. Лінея — 4,5 млн. лістоў), Нью-Йорку (4 млн. лістоў), Вашыпгтоне (4 млн. лістоў), Стакгольме (4 млн. лістоў), Вепе (3 млн. лістоў), Празе (2 млн. лістоў) і інш. гарадах. У БССР найболыпыя Г. ў Міпску ў Ін-це эксперым. батапікі імя В. Ф. Купрэвіча АН БССР (заспаваныя ў 1933 С. П. Мельнікам; асн. калектары М. П. Прахін, М. ГІ. Таміп, В. С. Палянская, Я. I. Праскаракоў, В. А. Міхайлоўская. Я. У. Іванова, Л. М. Балкавец, Н. В. Казлоўская, Л. Г. Сімановіч, Н. В. Горбач, Г. Ф. Рыкоўскі, Г. I. Сяржапіна, Р. Ю. Блажэвіч, Г. У. Вынаеў, С. А. Дзмітрыева, Дз. I. Траццякоў і іпш.) — вышэйшых сасудзістых раслін (болып за 50 тыс. лістоў), мохападобных (брыятэка — 5 тыс. лістоў), лішайнікаў (ліхенатэка —17 тыс. лістоў), грыбоў-макраміцэтаў (болып за 1 тыс. ўзораў) і інш. раслін; ёсць фотатэка раслін (каля 1,5 тыс. здымкаў), тэматычныя калекцыі, бібліятэка спец. л-ры, калекцыі пладоў і насення. Г. таксама ёсць у БДУ (каля 35 тыс. лістоў), БСГА, Гомельскім ун-це, Мінскім, Віцебскім і Брэсцкім пед. ін-тах, Белавежскай пушчы, Бярэзінскім і Прыпяцкім запаведніках, Цэнтр. бат. садзе АН БССР і інш, установах.
КНІГІ ОНЛАЙН
