Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ГІГІЁНА ХАРЧАВАННЯ, галіна гігіены, якая вывучае праблемы паўнацэннасці ежы і рацыяпальнага харчавапня здаровага чалавека.
Навук. даследаванні па Г. х. ў БССР пачаліся ў Бсл. н.-д. сан.-гігіенічным ін-це (з 1927), вядуцца на кафедрах гігіены мед. ін-таў і сан.-эпідэміялагічных станцыях рэспублікі. У даваенны час распрацоўваліся метады лабараторнай дыягностыкі, абгрунтоўваліся рэкамендацыі па паляпшэнпю дыягностыкі і прафілактыкі харч. інтаксікацый і таксікаінфекцый, арганізацыі грамадскага харчавання і ўдасканаленпю дзейных сан. правіл (М. М. Экземплярскі^ Д. I. Найдус, Л. Ф. Ромыш, В. П. Лыноўскі і інш.). У 1940—60-я г. вывуча* лася Г. х. сельскага насельніцтва, навучэнцаў фабр.-зав. і рамесных вучылішчаў і дзіцячых устаноў (Ромышг Я. М. Салавейчык і інш.), рабочых прамысл. прадпрыемстваў Мінска (Г. А. Шкляр, В. Ф. Кандрашэвіч і інш.), хім. прадпрыемстваў Гродпа (У. М. Ніжагародаў, Я. П. Марахоцкі), шахцёраў Салігорска. Зроблены рэкамендацыі па аптымізацыі харчавання, удакладненшо планаў вытв-сці і спажывання прадуктаў харчавання ў рэспубліцы. Вывучаліся ў медыка-геагр. аспекце біягеахім. фон вонкавага асяроддзя (глебы, вады) і колькасць мікраэлементаў у харч. прадуктах (М. В. Антонава, Р. Л. Патэнт, Л. А. Гельфер, I. А. Чахоўскі і інш.). Вывучаны акісляльныя змены алею пры захоўванні і тэрмічнай апрацоўцы (М. М. Дубянецкая). У 70—80-я г. разгорнуты даследаванні гігіенічнай рэгламентацыі выкарыстання ядахімікатаў у сельскай гаспадарцы. Абгрунтаваны гігіенічныя нарматывы пестыцыдаў, распрацаваны метады вызначэішя рэшткавых колькасцей шэрагу ядахімікатаў (G. Ю. Бусловіч, А. Л. Пярцоўскі, 3. I. Аляксашыпа). Вывучаюцца біял. каштоўнасць прадуктовага зсрня, атрыманага прьг выкарыстанні гербіцыдаў і розных аграхім. прыёмаў. I. А. Чахоўскі.
ГІГРА... (ад грэч. hygros вільготны), першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны іх да вільгаці, вільготнасці.
ГІГРААМБЛІСТЭГІУМ (Hygroamblystegium), род брыевых імхоў сям. амблістэгіевых. Вядомы 8 відаў, пашырапых у розпых абласцях зямнога шара. У СССР 2 віды. ІІа Беларусі ў вадзе і каля вады па камянях,
каранях дрэў і драўніпе трапляецца Г. учэпісты (Н. tenax). Г. р а чіі ы (Н. fluviatile). Дзярпінкі — прыстапішча для дробных водных жывёл, субстрат для водарасцей.
Аднадомныя, лістасцябловыя, цёмнаабо жоўта-зялёпыя небліскучыя імхі. Сцяблы 3—15 см даўж., няправільнаці перыста-разгалінаваныя. Лісце яйцападобнаі падоўжана-ланцэтнае, тупое і цэльнакрайняе або завостранае і пілаватае, жылка часта выступае за верхавінку ліста. Каробачка са спорамі падоўжана-цыліндрычная, на ножцы. Перыстом двайны. Вечка пуката-канічнае. Каўпачок клабукападобны. Спараносіць летам. Г. Ф. Рыкоўскі.
ГІГРАГІПНУМ (Hygrohypnum) род брыевых імхоў сям. амблістэгіевых. Віды папіырапы ў асноўным у Галарктыцы, пераважна ў горпых р-пах. У СССР каля 10 відаў, трапляюцца ў вільготпых месцах і водным асяроддзі. На Беларусі Г. брудна-жоўты (Н. luridum) расце ў вадзе на камянях у паўн.зах. раёнах. Рэдкі від.
Аднадомная лістасцябловая расліна. Дзярнінкі зялёныя, жоўтаабо карычняг.ата-зялёныя, плоскія, злёгку бліскучыя. Сцябло ляжачае, густагалінастае, 3—5 см даўж., з рызоідамі. Лісце прамастойнае ці серпападобна сагнутае, прадаўгаватаяйцападобнае ці яйцападобна-ланцэтнае, каротказавостранае, у вуглах асновы з пукатымі вушкамі, жылка простая або раздвоеная. Каробачка са спорамі падоўжана-цыліндрычная (сухая сагнутая), на доўгай ножцы. Вечка буйное, пукатае. Спараносіць летам.
Г. Ф. Рыкоўскі. ГІГРАФАРОПС (Hygrophoropsis), род шапкавых базідыяльпых грыбоў сям. свінухавых. Вядомы 5 відаў, пашырапых пераважна ў Еўразіі, Аморыцы, Аўстраліі. У СССР, у т. л. па Беларусі, 1 від — Г. арапжавы, або лісічка несапраўдная.
ГІГРАФІЛЫ (ад гігра...+грэч. phileo люблю), паземпыя аргапізмы, іірыстасавапыя да жыцця ва ўмовах павышанай вільготнасці паветра ці глебы (па забалочапых месцах, у вільготных лясах, па берагах вадаёмаў, у поймах рэк, вільготпаіі гнілоіі драўніне). Да Г. належаць, напр., травяпістыя расліпы балот, дажджавыя чэрві, мпаганожкі, многія пасякомыя. Пры зпіжэшіі вільготпасці асяроддзя Г. хутка трацяць ваду і могуць загінуць. Параўн. Гіграфобы. ГІГРАФІТЫ (ад гігра...+...фіт), наземныя расліпы, прыстасаваныя да жыцця ва ўмовах залішняга ўвільгатнеппя. Маюць вял. ліставыя пласціпкі са слабаразвітаіі кутыкулай, доўгія сцяблы з амаль не развітай мех. тканкай, слабую каранёвую сістэму. 3 флоры Беларусі да Г. палежаць, папр., лотаць балотпая, манпік вялікі, бабок трохлісты, фіялка балотная і інш.
ГІГРАФОБЫ (ад гггрв...+грэч. phobos страх), наземныя арганізмы. пе прыстасаваныя да існавання ва ўмо-
вах павышапай вільготяасці асяроддзя. Жывуць пераважна на сухіх мясцінах (папр., асака пясчаная, ляспыя мурашкі, многія віды ііасякомых). Параўн. Гіграфілы.
ГІГРАФОР (Hygrophorus), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. гіграфоравых. Вядома каля 200 відаў, пашырапых ў Еўразіі, Афрыцы, Паўн. Амерыцы. У СССР каля 20 відаў, з іх па Беларусі 9. Растуць адзіночна і групамі ў лісцевых і хвойных лясах. Пладаносяць у вер.— кастрычніку. Ядомыя грыбы. Спажываюцца свежыя і марынаваныя.
Шапка правільнай формы, слізкая, рознага колеру. Пладовае цела ўкрыта слізістым агульным пакрывалам. Пласцінкі тоўстыя, васковыя, рэдкія, зыходзячыя, іншы раз прырослыя, белыя, ружовыя, жоўтыя. Ножка цыліндрычная, шчыльная, суцэльная або пустая, зрэдку са слізістым кольцам ад прыватнага пакрывала. Споры яііцападобныя, эліпсоідныя, бясколерныя.
У БССР найб. вядомы 5 відаў. Г. б е л ы (Н. eburneus) увесь белы. Шапка дыям. 4—7 см, пукатая, з шырокім бугарком, радзей тупаканічпая, з апушчаным краем. гладкая. Мякаць мяккая, белая. Пласцінкі іпшы раз са слабым крэмавым адценнем. Ножка ўпізе з белымі кроп-
Гігрофіла шматнасенная.
Гігроцыбс канічная.
кападобнымі лускавіпкамі, зрэдку са слізістай абгорткай. УГ. позняга (Н. hypothejus) шапка дыям. 3—5 см, шырокаканічпая да плоскай, з завернутымі або апушчапымі ўніз краямі, аліўкавая ці аліўкава-карычпевая. Мякаць шчылыіая, белая, пад скуркай жаўтаватая, з прыемным саладкаватым смакам і слабым пахам садавіны. Пласцінкі дугападобпыя, слабазыходзячыя або прырослыя, жоўтыя. Ножка гладкая, еа слізістым кольцам, уверсе жоўтая, да асповы бурэе. ІПапка Г. п а х уч a г a (Н. aganthosmus) дыям. 5— 6 см, падушкападобпая, з бугарком, па краі хвалістая, шэрая, з бураватым адценнем. Мякаць вадзяністая, з пахам горкага міндалю. Пласціпкі зыходзячыя, белыя. Ножка да асновы слабапатоўшчаная, уверсе вотруб’істая, белая. Г. л я с н ы (Н. пеmoreus) мае шапку дыям. 5—10 см, пукатую, потым распасцёртую, з бугарком, арапжава-жоўтую. Мякаць жаўтаватая. Пласціпкі зыходзячыя, шырокія, пеадполькавай даўжыні, палевыя, з перамычкамі. Ножка роўпая, да асновы слабапатончапая, палевая. Г. а л і ў к а в a б е л ы, або макрыца (II. divaceo-albus), адрозпіваецца шапкай дыям. 4—8 см, у маладых грыбоў паўшарападобнай, потым пляскатай, з бугарком. аліўкава-шэрай да аліўкава-бурай. пры высыханпі бліскучай. Мякаць белая. Пласціпкі зыходзячыя, воскападобныя, белыя, з зелепаватым або блакітпым адценнем. Ножка суцэльная, белая, з аліўкава-бурымі ліпкімі плямамі накшталт кольцападобпых палос (рэшткі слізістага пакрывала). Іл. гл. на ўклейцы.
В. С. Гапіенка. ГІГРОФІЛА (Hygrophila), род шматгадовых травяністых або кустовых водных раслін сям. акантавых. Каля 80 відаў, пашырапых у тропіках. На Беларусі ў акварыумах культывуюць пайчасцей Г. шматпасенную (Н. polysperma), зрэдку Г. азёрную (Н. lacustris), Г. гвіяпскую (Н. guianensis).
У Г. ш м а т н а с е н н а й слаба развіта каранёвая сістэма, сцябло доўгае, тоўстае; лісце вузкае, доўгае, ланцэтнае, светла-зялёнае. размешчана супраціўна парамі. Непатрабавальная расліна, але лепш расце ў мяккай, слабакіслай вадзе пры т-ры 22—24 °C. Размнажаецца чаранкамі і грунтавымі парасткамі.
ГІГРОЦЫБЕ (Hygrocybe), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. гіграфоравых. Вядома каля 70 відаў, пашыраных у Еўразіі. Паўн. Амерыпы. Усх. Азіі. У СССР больпт за 20 відаў, з іх на Беларусі 10. Сапратрофы. Растуць адзіночна і групамі на глебе, сярод травы, па берагах
рэк, на ўзлесках, лугах, выганах. Есць ядомыя і ядавітыя віды.
Пладовае цела зменьвае знешні выгляд у залежнасці ад вільготнасці, часта воскападобнае, іншы раз слізістае, яркаафарбаванае. Мякаць тонкая. Пласцінкі зыходзячыя, тоўстыя, шырокія. Ножка цыліндрычная. Споры эліпсоідныя, гладкія, бясколерныя.
У БССР пайб. вядомы 5 відаў. Г. кінаварна-чырвоная (Н. miniata) пладаіюсіць у ліп.— жніўні. ІПапка дыям. 1—2 см, званочкавая, потым распасцёртая са згладжаным бугарком, вогненнаабо аранжавакінаварна-чырвоная, спачатку з дробпымі лускавінкамі, потым гладкая, з рабрыстым краем. Мякаць чырвоная, потым жаўцее. Пласцінкі прырослыя зубцом, бэзавата-ружаватыя, потым чырванаватыя. Ножка роўная, пустая, сухая, ломкая, чырвоная. Г. с т р а к а т а я, або грыбпапугай (H. psittacina),— рэдкі від. Пладаносіць у жн.— верасні. Шапка дыям. 2—5 см, шыроказваночкавая, потым распасцёртая, з шырокім бугром, аранжава-жоўтая з зеленаватай сліззю, клейкая. Мякаць ломкая, шклопадобна-празрыстая, вадзяністая, белая, жаўтаватая або зеленаватая. Пласцінкі свабодныя ці прырослыя зубцом, жоўтыя або жоўтааранжавыя. Ножка пустая, з зелепаватай сліззю, з падоўжанай умяціпай, уверсе зеленаватая, унізе жоўтая або аранжавая. Г. ч а р н ею ч а я (H. nigrescens) — рэдкі від. Пладаносіць у жн.— верасні. Шапка дыям. 4—6 см, востраканічная, потым шырокакапічная, з лопасцева-рассечаным краем, гладкая, белаватая, потым жоўта-аранжавая з чорнымі плямамі. Мякаць вадзяністая, нярэдка аранжавая, пры выспяванні і па паветры чарнее. Пласцінкі прырослыя або свабодныя, лімонна-жоўтыя каля пожкі з аранжавым адценнем, чарнеюць. Ножка да асновы звужана або раўнамерна расшыраная, пядоўжана-валакністая, адыаго колеру з пласцінкамі, з чарнаватымі плямамі. Г. к а н і ч н а я (H. conica) пладаносіць у ліп,— жніўні. Шапка дыям. 2—4 см, капічная, з лопасцева-рассечаным краем, радыяльпымі трэшчынамі, ярка-жоўтая або арапжавая, пры выспяванні чарнее. Мякаць воскападобная, чарнее. Пласцінкі слабапрырослыя, потым свабодныя, шырокія, жоўтыя або аранжавыя, спелыя чарнеюць. Ножка суцэльная, падоўжана-валакністая, аднаго колеру з шапкай або святлейшая, чарпее. Ядавітая. Г. чырвоная (H. coccinea) пладаносіць у вер.— лістападзе. Шапка дыям. 2—6 см, конусападобна-зва-
КНІГІ ОНЛАЙН
