Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Гідрадыкцыёя сеткавы: 1— цэнобій унутры матчынай клеткі; 2 — частка цэнобію
пра (190—250 мг/л), найменшая — у нізоўях прытокаў Прыпяці (25—190 мг/л). У азёрнай вадзе сярэдняя колькасць гідракарбанатаў ад 100 да 225 мг/л, крайнія значэнні 5—305 мг/л. Пашырэнне Г. в. у падземных абмежавана рэзкім зніжэнпем растваральнасці гідракарбанатаў кальцыю і магпію пры павышэнні тэмпературы. У грунтавых водах Беларусі разам з Г. в. ў залежнасці ад уплыву глыбінных водаў фарміруюцца мяшапыя гідракарбанатнасульфатныя і гідракарбанатпа-хларыдныя воды. Сярэдняя колькасць гідракарбанатаў у падземных водах Палесся вагаецца ад 22 мг/л у бас. Убарці да 178 мг/л у бас. Пцічы, крайнія значэнні 2,5—680 мг/л.
Літ.: Геохнмпческяе провянцня покровных отложеннй БССР.— Мн., 1969, с. 202—204, 233—338. А. Л. Жухавіцкая. ГІДРАКАРБІНЕ (Hydrocoryne), род ніткаватых сіне-зялёных водарасцей сям. гідракарынавых. У прэсных водах прадстаўлены 1 відам — Г. губчатай (Н. spongiosa). Трапляецца ў стаячых водах па водных раслінах, зрэдку плавае свабодна. На Беларусі адзначана ў Прыпяці.
Дзярнінкі распасцёртыя, скурыстыя, брудна-сіне-зялёныя, няправільна-несапраўднагалінастыя. Трыхомы 3—5 мкм шыр„ шматлікія ў похвах. Похвы тонкія, бясколерныя, месцамі бледна-жаўтаватыя. Галінкі доўгія, адзіночныя, размешчаны больш-менш паралельна да асн. нітак або зрастаюцца з імі каля асновы. Ніткі з 1 трыхвмам у похве 4—■ 7 мкм піыр., з 5—6 да 32 мкм. Клеткі эліпсаці бочкападобныя. Гетэрацысты інтэркалярныя. аднолькавай шыр. ідаўж. (3—5 мкм) або даўж. у 2 разы большыя. Споры адзіночныя, падоўжаныя ці эліпсападобныя. Т. М. Міхеева.
ГІДРАКОЛЕУС (Hydrocoleus), род ніткаватых сіне-зялёных водарасцей сям. шызотрыксавых. Вядомы 20, пераважна марскіх відаў, прэснаводныя трапляюцца ў стаячых і цякучых водах на водных раслінах, пагружаных у ваду прадметах, у глебе. У СССР 4 віды i 1 форма. На Беларусі ў глебах адзначаны Hydrocoleus sp.
Ніткі часта склееныя, разнастайна скрыўлепыя, больш-менш разгалінаваныя, сабраныя ў пучкі або скурыстыя дзярнінкі, радзей адзіночныя. Похвы бясколерныя, мяккія, слізістыя. унутры рыхла размешчана некалькі трыхомаў, звужаных да канцоў з галоўчатымі верхавінкамі і каліптрай у канечных клетак або з патоўшчанымі абалонкамі. Трыхомы 5—19 мкм шыр. Размнажэнне вегетатыўнае.
ГІДРАЛАГІЧНАЕ РАЯНАВАННЕ, тэрытарыяльнае расчляненпе паверхні краіны або яе частак паводле падабенства гідралагічнага рэжыму паверхневых водаў. Для тэр. СССР (у т. л. для Беларусі) рознымі аўта-
рамі выканапы цекалькі раянаванняў, у аснове якіх розныя гідралаг. фактары або іх сукупнасці. Існуюць раянаванпі па асобных гідралаг. характарыстыках, па суадносінах элементаў воднага балансу, па тыпу жыўлення рэк і ўнутрыгадавому размеркаванню сцёку, па фізіка-геагр. умовах (клімат, рэльеф, глебы, расліннасць, геал. будова).
У гідралаг. практыцы найб. вядома раянаваіше, выкананае П. С. Кузіным 1.1960) для тэр. СССР з улікам змен элементаў воднага балансу, воднага рэжыму (перав’ажна ўнутрыгадавога размеркавання сцёку), а таксама ландшафгных занальных асаблівасцей тэрыторыі. За аен. адзінку раянавашія прынята гідралаг. зона, якая адлюстроўвае агульнасць гідралаг. з’яў і працэсаў; зона падзяляецца на гідралаг. раёны, якія характарызуюцца адносна аднародным водны,» оалансам і рэжымам рэк. Дэталёвае раянаванне для CGCP змешчана ў 20 TaMax даведніка «Рэсурсы паверхневых водаў CCGP». Для тэр. Беларусі раянаванне прыведзена ў т. 5— «Беларусь і Верхняе Падняпроўе», ч. 1 (1966).
На Беларусі вылучана 6 раёнаў: Заходне-Дзвінскі, Верхнедняпроўскі, Вілейскі, Нёманскі, Цэнтральнабярэзінскі і Прыпяцкі (гл. адпаведпыя арт. і карту да арт. Гідраграфічная сетка). Раёны, акрамя Нёманскага, падзяляюцца на падраёны; значпыя ч. Заходне-Дзвінскага (2 з 4 падраёнаў) і Верхнедняпроўскага (усх. ч. ўсіх 3 падраёнаў) знаходзяцца ў межах РСФСР. Гідралаг. асаблівасці раёнаў і падраёнаў гл. ў табл. Матэрыялы Г. р. выкарыстоўваюцца пры вызначэнні рэжыму рэк, на якіх не вядуцца гідралаг. назіранні. Пры гэтым для кожнага гідралаг. раёна і падраёна звесткі разлічваюцца для малых, сярэдніх і вялікіх рэк, улічваецца лясістасць, азёрпасць і разарапасць вадазбораў. Г. М. Бараноўская.
ГІДРАЛАГІЧНАЯ СЁТКА, сукуппасць гідралагічных станцый і гідралагічных пастоў, якія размешчаны з захаваннем акрэеленых навук. прынцыпаў у межах якой-небудзь тэрыторыі (рачпога басейна, адм. раёпа, рэспублікі) з мэтай вывучэнпя гідралагічпага рэжыму і штодзёнпай інфармацыі аб узроўнях вады, яе т-ры, катастрафічпых з’явах на рэках і азёрах. На 1.1.1983 Г. с. Беларусі налічвала 6 гідра.четэаралагічных абсерваторый (у Мінску, Гомелі, Віцебску, Брэсце, Гродна, Магілёве з 21.12.1982), балотную (у пас. Палескі Луніпецкага р-на), водна-балапсавую (в. Гарадзішча Дзяржынскага р-на) і азёрную (у курортным пас. Нарач) станцыі, 5 рачных гідралагічных стапцый
( у т. л. 2 гідраметэаралагічпыя), 210 гідралагічпых пастоў.
ГІДРАЛАГІЧНЫ ГОД, гадавы цыкл развіцця гідралагічяых працэсаў. У адрозненне ад каляпдарнага года ў кліматычных умовах СССР Г. г. пачыяаецца ў асеннія месяцы (на Беларусі з 1 кастр., па Пд СССР з 1 ліст.), калі пераходныя з году ў год запасы вільгаці ў рачных басейнах мінімальныя. Гідралагічнае зімовае паўгоддзе лічыцца з 1 кастр. да 31 сак., летняе — з 1 крас. да 30 верасня. Г. г. уводзіцца з мэтаю атрымання лепшай адпаведнасці паміж сцёкам і ападкамі, бо пры каляндарным падліку сцёк і ападкі пе адпавядаюць адзін аднаму. Запасы грунтавых водаў на Беларусі пайменшыя ў канцы зімы, калі найбольш снегу. Стандартная апрацоўка і публікацыя гідралаг. матэрыялу вядзецца па каляпдарных гадах. ГІДРАЛАГІЧНЫ РЭЖЫМ, перыядычііыя, заканамерныя змены стану воднага аб’екта, абумоўленыя гал. чынам характэрнымі для дадзепай тэрыторыі клімат. і іпшых фізікагеагр. асаблівасцямі. Вызначаецца сутачнымі, сезоннымі і шматгадовымі ваганпямі гідралаг. элемептаў і з’яў: узроўпяў вады (рэжым узроўняў), расходаў вады (сцёк, рэжым расходаў), лядовых з’яў (гл. Лядовы рэжым), хім. саставу (гідрахім. рэжым), колькасці і складу цвёрдых часцінак, якія пераносіць рачны паток (рэжым наносаў), т-ры вады (гл. Тэрмічны рэжым вадаёмаў) і іпш. У гадавым цыкле ваганняў узроўню і сцёку рэк Беларусі адрозпіваюць паступныя фазы: выразнае всснавое разводдзе, пізкая летпе-асепняя межань, якая часта перарываецца дажджавымі паводкамі, зімовая межань; працягласць і характэрныя асаблівасці іх вызпачаюцца сезоннымі зменамі жыўлення рэк. Вада ад раставаппя сііегу дае ва ўмовах Беларусі 40—50 %, падземпыя воды — каля 30 (па 3 і ў цэнтр. ч,— 37—40 %), дажджы — 15—30 % гадавога сцёку. За час веснавога разводдзя праходзіць ад 36 да 77 %, летпе-асенняй межапі — 18—43%, зімовай межапі—4—25 % гадавоп велічыпі рачпога сцёку. Найвышэйшыя ўзроўпі ў перыяд веспавога разводдзя па малых рэках перавышаюць межанпыя на 1—4,5 м, на асобных рэках — да 10 м. Лёдаўтварэнне па ПпУ пачынаецца ў 2-й дэкадзе ліст., ахоплівае да капца месяца ўсю тэрыторыю. Працягласць ледаставу 80—140, на пекаторых рэках 30—50 сут, таўшчыпя лёду да 60—63 см. Рэкі ўскрываюцца ў капцы сак.— пач. красавіка. У летні перыяд сярэдпя-
мссячпая т-ра вады рэк у ліп. 19— 21, у асобпыя дні да 23 °C. Каламутпасць рэк невял. і ў сярэдпім ле перавышае 25—30 г/м3. У перыяд разводдзя праходзіць 60—80 % гадавога цвёрдага сцёку. Паводле хім. саставу рачпыя воды адноеяцца да гідракарбанатпага класа. У межаппы перыяд пайб. пашырапы воды сярэдпяіі (200—400 мг/л) мінералізацыі. Маламінералізаваныя воды (менш за 200 мг/л) запмаюць невял. ўчасткі на Пд і Пн. Павышанай мінералізацыяіі (да 570 мг/л) вылучаюцца воды басейна Сажа. У перыяд веснавога разводдзя мінералізацыя рачпых водаў у 3— 11 разоў піжэй, чым у межаппы перыяд.
Літ.: Ресурсы поверхпостных вод СССР. Т. 5. Белорусспя л Верхнее Поднепровье. Ч. 1.—Л., 1966. Н. М. Курганава. «ГІДРАЛАГІЧНЫ ШТОГОДНІК», афіцыйнае выдапне рэсп. і тэрытарыяльных упраўлопняў па гідраметэаралогіі і кантролю прыроднага асяроддзя (Гідраметэаслужбы), якое ўтрымлівае звесткі аб рэжыме рэк і каналаў, а таксама некаторыя матэрыялы аб рэжыме азёр і вадасховішчаў. Выдаваліся ў 1936—1978.
Штогоднікі складаюцца з 10 тамоў, падзеленых па выпускі па прынцыпу прыналежнасці водных аб’ектаў да вял. рачных басейнаў, зрэдку з улікам адм. граніц. Звесткі па гідралаг. рэжы.ме паверхневых водаў Беларусі змяшчаліся ў «Г. ш.», т. 1, вып. 4 (бас. Зах, Дзвіны), вып. 5, 6 (бас. Нёмана і Віслы) і т. 2. вып. 2, 3 (бас. Дняпра). У штогодніках змешчаны матэрыялы стацыянарных назіранняў на гідралагічных пастах за ўзроўнем і сцёкам вады (з ацэнкай надзейнасці падліку сцёку), за рэсурсамі паверхневых водаў, каламутнасцю вады. расходамі завіслых 1 донных наносаў, іх грануламетрычным складам 1 шчыльнасцю, т-рай вады, цеплаўтрыманнем воднай масы, таўшчынёй ільду і выш. снегу на ім, лядовымі в’явамі (забсрагамі, зажорамі, крыгаходам, шарошам і інш.). за хім. саставам вады. Змяшчаліся таксама гідраграфічныя звесткі аб гідралаг. пастах і гідралаг. станцыях, вынікі лазіранняў якіх апублікаваны ў штогодніку. 3 1979 матэрыялы гідралаг. назіранняў па некалькі пашыранай у параўнанні з штогоднікам праграме змяшчаюцца ў адной з частак новага выдання Дзярж. воднага кадастру пШтогадовыя даныя аб рэжыме г рэсурсах паверхневых водаў сушы». Матэрыялы сцёкавых, азёрных (на Беларусі — Нарачанская азёрная станцыя) і балотных (гл. Палеская балотная станцыя) станцый друкуюцца ў спец. выданнях. Вынікі гідралаг. пазіранняў з 1872 да 1935 апублікаваны ў «Звестках аб узроўнях вады на рэках і азёрах СССР» ’(1935) і «Матэрыялах па рэжыму рэк СССР» (1940). Гідралаг. звесткі па рэках Зах. Беларусі за 1920—39 змеіпчаны ў польскім штогодніку «Rocznik hydrograficzny». Я. Я. Пятліцкі.
ГІДРАЛАГІЧНЫЯ ЗАКАЗНІКІ, ствараюцца для аховы каштоўных у прыродаахоўпых, гасп., навук. і пазнавальпых адпосіпах балотных масіваў і вадаёмаў. У БССР 8 Г. з. рэсп. значэння: Балота Мох, Выга-
нашчанскае, Дзікае, Ельня, Заазер'е, Карыценскі Мох, Прошыцкія Балоты, Чарэмшыца. Агулыіая пл. 94 тыс. га (1982).
Рэжым аховы Г. з. накіраваны на захаванне ў прыродным стане тыповых балотных масіваў на водападзелах і каля вытокаў рэк. На тэр. Г. з. забараняецца здабыча торфу, нарыхтоўка моху, правядзенне асушальных, абвадняльных і інш. работ, звязаных са зменай гідралаг. рэжыму заказнікаў. Пры ўмове захавання водаахоўнай ролі насаджэнняў дазваляецца высечка лесу, кустоў, нарыхтоўка прута, дубільнай кары, а таксама касьба, збор ягад і грыбоў. Паляванне і рыбная лоўля могуць ажыццяўляцца ў адпаведнасці з устаноўленымі правіламі. У Г. з. праводзяцца геабат., гідралаг. і інш. назіранні і даследаванні. 1. В. Хрусталгн.
КНІГІ ОНЛАЙН
