Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Шырокас развіццё гідрагеал. даследавапні на Беларусі атрымалі па-
сля Айч. ваііпы. Беларускім геал. упраўленнем складзены кадастр падземных водаў, разам з Ін-там геал. навук АН БССР — дробпамаштабпыя зводныя гідрагеал. карты тэр. БССР, арганізавапа сетка апорных пляцовак па вывучэпшо рэжыму і асн. элементаў балансу падземных водаў з мэтай прагнозу яго змепы пад уплывам прыродных і штучных фактараў, па вывучэпню хім. саставу падземных водаў у бас. Прыпяці. Створана апорпая дзярж. сетка па назіранню за ўзроўнем і гідрахім. рэжымам у прыродных і парушаных эксплуатацыяй умовах. Вялікае зпачэнне пры ўдакладнепні гідрагеал. умоў тэр. рэспублікі мае комплекснае геолага-гідрагеал. (з 1958) і гідрагеал. (з 1970) карціраваппе, якое праводзіць Упраўленпе геалогіі БССР. Па гэтых матэрыялах складзены сярэдпсмаштабпыя гідрагеал. карты. Рэжым, т-ру і хім. састаў падземных водаў, умовы іх фарміравапня вывучаюць у Іп-це геахіміі і геафізікі АН БССР (Г. В. Багамолаў, М. Ф. Казлоў, A. В. Кудзельскі, A. М. Шпакаў, Л. А. Цыбуля, Л. Р. Бабій, В. П. Кальнянкоў, В. П. Васільеў, Т. Д. Крывецкая. Л. I. Мацвеева, М. Р. Мядзведзева і інш.), у Беларускім п.-д. геолага-разведачным іп-це (П. А. Кісялёў, А. П. Лаўроў, С. П. Гудак, М. У. Фадзеева. B. I. Бучурып. P. I. Сачок, C. С. Бялецкі, Л. I. ПІапавал і інш.). у Вел. геолага-гідрагеал. экспедыпыі Уппаўлеппя геалогіі БССР (А. П. Вахоўскі. А. П. Сухавеева. У. А. Альхавік і інш.), у Цэнтр. ПДІ комплекснага выкарыстаппя водпых рэсурсаў (B. С. Усенка, A. X. Альтшуль, P. А. Стянкевіч і інш.), Гідраметэаслужбе БССР, Бел. НДІ лясной гаспадаркі. Бел. НДТ глебазнаўства і аграхіміі. у Бел. філіяле Усесаюзпага п.-д. і праектпага іп-та галургіі. Апублікаваны работы па рэгіянальнай Г.. рэжыму і балансу падземпых водаў, гідрахіміі прэсных і мінер. водаў, складзены розпыя гідрагеал. карты, у т. л. тэрмальных і мінеральных водаў.
Літ.: Богомолов Г. В.. Ш п ак о в 0. Н. Гпдрогеологпя Белорусского врнсталлнчвского массііва.—• Мн.. 1974; К о з л о в М. Ф. Гпдрогеологня ТТпппятского Полесья. Т. 1—2.— Мн.. 1976—77.
A. М. ІПпакаў.
ГІДРАГРАФІЧНАЯ СЁТКА, сукупнасць рэк, ручаёў. азёр. балот. штучных водпых аб’ектаў (вадасховішчаў, сажалак), каналаў і часовых вадасцёкаў пэўных тэрыторый ці сушы ў цэлым. Перафарміроўвае •схілавы сцёк, які ўтвараецца ад вы-
надзеппя дажджоў ці раставання снегу, у рэчышчавы, канцэнтруе воды падземпага сцёку пасля выхаду іх па паверхню. Будова Г. с. абумоўлепа ўсім комплексам фізіка-геагр. умоў і, перш за ўсё, кліматам (сумай гадавых ападкаў, велічынёй выпарэнпя), рэльефам, грунтамі, геал. будовай мясцовасці і інш. Характарызуецца Г. с. каэфіцыентамі гушчыні рачпой сеткі, азёрпасці і забалочанасці (гл. ў арт. Вадазбор}.
Калі разглядаецца толькі сістэма вадасцёкаў (пастаянных ці часовых), то ўжываецца тэрмін «рачная сетка», які нярэдка атаясамліваецца з паняццем Г. с. Агульная даўж. рачной сеткі Беларусі 90,6 тыс. км, працягласць адкрытай меліярацыйнай сеткі (канавы і каналы) каля 135 тыс. км. Сярэдняя гушчыня рачной сеткі (адносіны сумы даўж. рэк пэўнай тэр. да пл. гэтай тэрыторыі, км/км2) 0.44 на Пн на асобных вадазборах дасягае 0.6—0,8, па Пд памяншаецца да 0,23—0,3.
На Беларусі болып за 10 тыс. азёр і 7 тыс. тарфяных балот. Азёрнасць па рэспубліцы складае каля 1,2 %, у асобпых раёнах на Пн дасягае 10 %. Агульпая пл. балот (разам з асушапымі) каля 2,5 млп. га (12,2% тэр.). Найболып часовых вадасцёкаў у раёпах узгорыстага рэльефу, напменш у забалочапых раёнах. У болыпасці часовых вадасцёкаў у лагчыпах, лага.х і ярах цякучая вада бывае толькі пры раставанні снегу або ў час вельмі моцных дажджоў. Значпы ўплыў па характар Г. с. аказвае дзепнасць чалавека. Да 19 ст. асн. фактарам уздзеяпня па Г. с. было памяншэнне пл. лясоў пры высечцы і лясных пажарах. Пазней істотныя змены Г. с. адбываліся пад уплывам меліярац. работ, выпроствання рэчышчаў, буд-ва вадасховішчаў і сажалак, хуткага павелічэішя забору вады (паверхневай і падземнап) па гасп.-прамысл. мэты і іпш. Мэтанакіраванае перафарміраванне Г. с. спадарожнічае вырашэштю праблем, звязапых з комплексным выкарыстайнем водных рэсурсаў і аховай вод, аптымізацыяй ландшафтаў і рэкрэацыяй. Г. с. адлюстроўваецца на тапаграфічных картах, спец. картах рэк (гл. на ўклейцы), вывучаецца гідраграфіяй, рачпая сетка міпулых геал. часоў—палеапатамалогіяй. I. fl. Афнагель.
ГІДРАГРАФІЯ (ад гідра...+... графія), раздзел гідралогіі сушы, які вывучае і апісвае канкрэтныя водныя аб’екты з колькаснай і якаснай характарыстыкай іх фіз.-геаграф. становішча, памераў, рэжыму і мясц. умоў, а таксама выяўляе заканамернасці распаўсюджвання вады на зямным шары, асаблівасці рэжыму і гасп. зпачэнне водных аб’ектаў у асобных прыродна-гіст. раёпах і
ландшафтпых зонах. Цеспа звязана з азёразнаўствам і гідралогіяй рэк.
На Беларусі рэкі здаўна служылі шляхамі зносін. Ужо ў 16—17 ст. яны шырока выкарыстоўваліся ў гасп. мэтах. Да найб. ранніх гідраграфічных вышуканняў адносяцца даследаванні Зах. Дзвіны М. Цэзаравы.м (1701), які апісаў раку ад вытокаў да Полацка і склаў яе план. У 1775 Зах. Дзвіну і некаторыя яе прытокі вывучала экспедыцыя пад кіраўніцтвам генерала Джэдэраса. У 1796 пад кіраўніцтвам інж. Вітэ праведзены вышуканні для буд-ва Аўгустоўскага канала. Значныя гідраграфічныя работы праведзены пры праектаванні 1 буд-ве Агінскага (1767—83), Дняпроўска-Бугскага (1775—1848), Аўгустоўскага (1824—39) каналаў. Бярэзінскай воднай сістэмы (1797—1805). У пач. 19 ст. праведзены вышуканні на суднаходных рэках у мэтах паляпшэння ўмоў суднаходства. Вынікі гідраграфічных вышуканняў змешчаны ў «Гідраграфіі Расійскай імперыі» I. X. Штукенберга (т. 1, 1844; т. 3, 1847). Рост прамысловасці, воднага і чыг. транспарту ў 2-й пал. 19 ст. выклікалі неабходнасць далейшага вывучэння водных аб’ектаў, стварэння пастаяннай надзейнай сеткі ггдра-гаггчных пастоў. Праведзены першыя гідрамеліярацыйныя вышуканні, звязаныя з асушэннем балот (найб. значныя з іх Зах. экспедыцыяй у 1873—98 пад кіраўніцтвам I. I. Жылінскага).
Гідраграфічным даследаванпям сав. часу ўласцівы шырокі народнагасп. падыход, комплекснасць вырашэння пастаўленых задач. Пашырылася сетка гідралаг. пастоў і гідралагічных станцый. Матэрыялы іх назіранняў пакладзены ў аснову абагулыіепняў па гідралаг. рэжыму тэрыторыі. 3 1945 пастаяняа праводзіць шырокамаштабпыя даследаванні рэк і азёр рэспублікі гідраграфічпая партыя Гідраметэаслужбы БССР (Бел. рэсп. ўпраўлеппе па гідраметэаралогіі і кантролю прыроднага асяроддзя). За пасляваенпы перыяд ёю вывучаны больш за 500 водяых аб’ектаў, па многіх з іх складзены падрабязпыя гідраграфічпыя апісанні, Вышуканні па асушэнню балот асабліва пашырыліся з 1950-х г. (Белдзіправадгас і Белдзіпраторф) у сувязі з буд-вам меліярацыйных сістэм, асушальных і абвадняльных каналаў, меліярацыяй малых рэк і ручаёў і звязанымі з гэтым зменамі гідраграфічнай сеткі. Беларускі навук.-даследчы і праектпа-капструктарскі іп-т рыбнай гаспадаркі выкапаў комплекс даследаванняў на азёрах і вадасховішчах для рыбагасп. мэт. Значныя даследчыя вышуканпі праведзепы пры праектаванні вадаёмаў-ахаладжальпікаў для Бярозаўскай і Лукомскай ДРЭС, даследавапнях для буд-ва ГЭС, вадасховішчаў у ваколіцах Міпска, Вілейска-Мінскай воднай сістэмьг. Комплекснае вывучэпне 477 азёр Беларусі правяла Лабараторыя азёразпаўства БДУ. У пасляваепны псрыяд шырока ўжываюцца аэрафотаздымка і аэравізуальныя пазіран-
пі з самалётаў i верталётаў. Матэрыялы гідраграфічных даследаванпяў абагульпены ў водным кадастры і ў выданпі «Рэсурсы паверхпевых водаў СССР» (т. 5, Ленінград, 1966).
Н. Дз. Шэка.
ГІДРАДЫКЦЫЁН (Hydrodiction), род цэнабіяльных зялёных водарасцей сям. гідрадыкцыевых. Вядомы 5 відаў. У СССР 1 від — Г. с е т к ав ы, ці вадзяная сетачка (Н. reticulatum). Касмапаліт, трапляецца ў стаячых і павольна цякучых водах, багатых азоцістымі злучэннямі. На Беларусі адзпачапы ў Прыпяці і іпш. вадаёмах.
Цынобій у выглядзе сеткаватага мяшка да 1 м даўж. (часцей 15—20 см) і 15 см шыр.. складзены з цыліндрычных клетак (да 20 тыс.) 1,5 см даўж., злучаных конусападобнымі канцамі па 2—3—4 у 5—6-вуголыіыя ячэйкі. Абалонка клетак цэлюлозная. Храматафор сеткавы з шматлікімі пірэноідамі і крухмальнымі зярнятамі. Маладыя клеткі аднаядравыя, дарослыя шмат’ядравыя, у цэнтры вялікая вакуоля з клетачным сокам. Бясполае размпажэнне 2-жгуцікавымі зааспорамі (да 20 тыс.). полавае — капуляцыяй ізагамет. Некапуліраваныя гаметы здольны ператварацца ў апланаспоры. Іл. гл. таксама на ўкл. да арт. Зялёныя водарасці. Т. М. Мгхеева. ГІДРАКАРБАНАТНЫЯ ВОДЫ, прыродныя воды, у хім. саставе якіх утрымліваецца значная колькасць іонаў вугальнай кіслаты — гідракарбанатаў. Утварэнне Г. в. адбываецца пры дзеяппі растворанага ў вадзе СО2 (вугальнай кіслаты) на карбапатзамяшчальныя пароды. Для рачных і азёрных водаў Беларусі Г. в.— асноўны гідрахімічны клас. Ад агульнай сумы солей у вадзе ў 50— 400 мг/л на долю карбанатаў кальцыю прыпадае 80—95 %. Капцэптра-
Асноўныя характарыстыкі гідралагічных раёнаў (разлічаны для рэк з плошчай вадазбору 1000 км2 за сярэдні па воднасці год)
Раёны 1 падраёны
Сярэдні шматгадовы модуль сцёку за год у л/с з 1 кма
С езоняы сцёк у % ад гадавога
вясна (111—V)
лета — восень (VI—XI)
зіма (XII—11)
Заходне-Дзвінскі
29
падраён a
7,0
61
10
падраён б
Верхнедняпроўскі
6,8
66
23
23
11
падраён a
6,7
70
7
падраён б
6,4
68
23
9
падраён в Вілейскі
5,5
68
22
10
падраён a
7,2
48
36
16
падраён б
7,5
40
40
20
Нёманскі
6,0
45
35
20
Цэнтральнабярэзінскі падраён a падраён б
5,6
4,9
52
60
32
25
16
15
Прыпяцкі падраён a падраён б падраён в
4,1
3,5
3,6
69
59
49
19
26
28
12
15
23
цыя НСО3 у водных аб’ектах залежыць у асноўным ад паходжапня водных мас. Пры перавазе грунтавога жыўленпя (перыяд летняй і зімовай межані) у рэкі і азёры трапляе вада, якая на працягу доўгага падземнага шляху растварала карбанатныя пароды. У разводдзе і паводкі канцэнтрацыя гідракарбапатаў зніжаецца з-за разбаўлення атмасфернымі водамі і паверхневым сцёкам. Колькасць гідракарбанатаў абумоўлепа таксама геахім. абставіпамі асобных частак тэрыторыі: перавагай у бас. Нёмана і Зах. Дзвіны ледавіковых адкладаў, якія маюць у сабе павышаную колькасць абломкавага карбанатнага матэрыялу, выхадамі ў бас. Дняпра мелавых парод, уплывам хім. саставу нізкакарбанатных балотных водаў у забалочаных раёнах і інш. Найбольш высокая канцэнтрацыя Г. в. у рэках бас. Нёмана (220—270 мг/л у сярэднюю летнюю межань), Дня-
КНІГІ ОНЛАЙН
