Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
1898 працавалі 13 гідралаг. пастоў. Навігацыйна-апісалыіая камісія Мін-ва шляхоў зносін у 1880 мела 11 пастоў на суднаходных рэках.
Найб. развіццё Г. р. атрымала пасля Кастр. рэвалюцыі. У 1930 утворапа Гідраметэаралагічная служба БССР (з 1979 Бел. рэсп. ўпраўленне па гідраметэаралогіі і кантролю прыродпага асяроддзя), з 1931 складаюцца гідралаг. прагнозы, з 1936 выходзяць гідралаг. штогоднікі (з 1979 замест іптогоднікаў выдаюцца «Штогадовыя дапыя аб рэжыме і рэсурсах паверхневых водаў сушы» ў 2-х частках: 1-я — Рэкі і капалы, 2-я — Азёры і вадасховішчы). У 1933—40 выдадзепы першы водны кадастр (уключае матэрыялы да 1935), з 1960 выдаецца другі. Першы падручпік па Г. р. на Беларусі выдадзепы ў 1925. Апрача Гідраметэаслужбы БССР. якая вывучае Г. р. па 5 рачных гідралаг. станцыя.х і 210 пастах (1983), даследаванні вядуць ЦНДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў (A. Р. Булаўка, В. В. Дрозд), Бел. НДІ меліярацыі і водпай гаспадаркі (A. I. Івіцкі, В. Ф. Шабека), Бел. тэхнал. іп-т (С. X. Будыка), Белдзіправадгас і інш. а. р. Булаўка. ГІДРАЛОГІЯ СУШЬГ. раздзел гідралогіі, які вывучае паверхневыя воды сушы — рэкі, азёры, вадасховішчы, балоты; адпа'всдпа падзяляецца на гідралогію рэк (патамалогію), азёразнаўства (лімналогію), балотазнаўства. У Г. с. ўваходзяць асобныя падраздзелы: гідраметрыя, гідралаг. разлікі, гідралагічныя прагнозы, рэчышчавыя працэсы, гідраграфія. Аспоўны метад Г. с.— стацыянарпае вывучэнне гідралагічнага рэжыму на апорнай сетцы гідралагічных станцый і гідралагічных пастоў, важнае значэнне маюць таксама экспедыцыйныя даследаванні асобных тэрыторый і водных аб’ектаў, лабараторныя даследаванні.
ГІДРАМЕЛІЯРАЦЫЙНЫ ФОНД, землі, якія патрабуюць правядзення гідратэхпічпых мерапрыемстваў. Вызначаецца прыроднымі ўмовамі, узроўнем развіцця сельскай гаспадаркі, патрэбамі ў с.-г. прадукцыі. Уключае лііпкава ўвільготненыя мінер. і тарфяпа-балотныя глебы, акрамя глеб лёгкага мех. складу (пясчаных і супясчапых), часова лішкава ўвільготненых, якія маюць аптымальны водпы рэжым. Агульпая пл. Г. ф. БССР 7,9 млп. га (у т. л. ў Брэсцкай 1,74. Віцебскай 1,44, Гомельскай 1,59, Гродзенскай 0.73, Мінскай 1,49, Магілёўскай 0.95 млп. га), з іх тарфяна-балотных глеб 2,3, мінер. забалочапых 5,6 млн. га.
ГІДРАМЕТЭАРАЛАГІЧІІАЯ СЛУЖБА БССР, Беларускае рэспубл і к а н с i; a е ў п р а ў л е н н е п a гідраметэаралогіі і кантролю прыродпага а с яр о д д з я, уключае Бюро падвор’я, цэнтр па кантролю забруджвапня прыроднага асяроддзя, вылічалыіы цэптр, службу аўтаматызаванай сістэмы перадачы даных, назіралыіую сетку абсерваторый, станцый і пастоў. Забяспечвае нар. гаспадарку і насельніцтва рэспублікі метэаралагічнай, гідралаг. і аграметэаралаг. інфармацыяй. Да Кастр. рэвалюцыі па Беларусі дзейпічалі асобпыя метэаралаг. станцыі і гідралаг. пасты трансп., меліярацыйных і іпш. арг-цый. У 1927 колькасць станцый і пастоў у БССР перавысіла 300 (у 1913 іх было 129). Г. с. БССР створапа ў 1930, сетка метэаралаг. і гідралаг, пастоў у 1924. У 1944 у БССР дзейнічалі 464 гідраметэаралаг. стапцыі і пасты. На 1.1.1983 у гкладзе Г. с. БССР 6 гідраметэаралагічных абсерваторый, 33 метэаралагічныя станцыі, 8 спецыялізаваных (5 аграметэаралагічпых, балотпая водпа-балансавая і азёрпая), 5 гідралагічных станцый, 210 гідралагічных пастоў; працавалі хімічныя лабараторыі ў 11 гарадах, у 154 пунктах вяліся назіранні за чысцінёй рэк, азёр і вадасховішчаў.
Г. с. БССР праводзіць метадычнае кіраўніцтва і кантроль за 902 аграметэаралаг. пастамі налгасаў і саўгасаў. Праводзіцца спецыялізаванае абслугоўванне авіяцыі. сельскай гаспадаркі, транспарту, ліній сувязі, электраперадач, буйных новабудоўляў. Г. с. БССР перайшла на комплексную аўтаматызацыю. На ўсіх метэастанцыях дзейнічаюць аўтам. станцыі. Радыёлакатары абсерваторый даюць магчымасць атрымліваць звесткі аб тэмпературы, вільготнасці і встры на вышыні да 40 км. Выкарыстоўваюцца матэрыялы метэаралагічных спадарожнікаў Зямлі. Вядзецца кантроль за станам навакольнага асяроддзя. Г. с. БССР — член Сусв. метэаралагічнай арг-цыі.
Дз. I. Бярозкін, Л. М. Баралёў. ГІДРАМЕТЭАРАЛАГІЧНЫЯ АБСЕРВАТОРЫІ, навук.-вытворчыя падраздзяленні Гідраметэаслужбы (у БССР з 1979 г. Беларускага рэсп. ўпраўленпя па гідраметэаралогіі і кантролю прыродпага асяроддзя — БелУГКА), якія выконваюць шырокі комплекс гідраметэаралагічпых назіранняў і абагулыіяюць іх матэрыялы; кіруюць сеткай гідралагічпы.х і метэаралагічпых стапцый і пастоў. У БССР 6 Г. а.: Міпская галаўпая (з 1930), Гомельская (з 1969) і Брэсцкая (з 1970) занальныя, Віцебская (з 1979), Гродзенская (з 1981), Магілёўская (з 1982) гідраметэаралагічныя 2-га разраду (гл. адпаведныя арт.).
Мінская Г. а. ажыццяўляе метадычнае кіраўніцтва ўсімі відамі назіранняў па
станцыях і пастах Гідраметэаслужбы БССР, рыхтуе да выдання даведнікі па клімату, водных рэсурсах, аграметэаралогіі, штомесячнікі і штогоднікі, праводзіць н.-д. работу па вывучэнню гідраметэаралагічнага рэжыму рэспублікі. Брэсцкая, Віцебская, Гомельская, Гродзенская і Магілёўская Г. а. забяспечваюць парт., сав. і гасп. ўстановы і насельніцтва аператыўнай гідраметэаралагічнай інфармацыяй, вядуць кантроль за забруджваннем лрыроднага асяроддзя.
М. А. Гольберг. ГІДРАМЕТЭАРАЛАГІЧНЫЯ СТАНЦЫІ, стапцыі, на якіх разам з гідралагічнымі вядуць метэаралагічныя назірапні па праграме метэаралагічпай стапцыі. Назіранні праводзяць па адзінай праграме ў дакладныя тэрміны. На Беларусі Г. с. дзеіінічаюць у Вілейцы, Полацку, курортным пас. Нарач (азёрная станцыя), пас. Палескі Лупінецкага р-на (балотная станцыя). Гл. таксама Гідралагічныя станцыі. ГІДРАМЕТЭАЦЭНТР, гл. Беларускі тэрытарыяльны гідраметэаралагічны цэнтр.
ГІДРАМОРФНЫЯ ГЛЁБЫ, фарміруюцца пад уплывам пастаяннага ці працяглага (330 дзён у год) залішняга ўвільгатнення. Паводле класіфікацыі глеб БССР да Г, г. адносяцца тарфяйа-балотныя глебы.
Характэрныя рысы гідраморфнага тлебаўтварэння — анаэробпыя ўмовы і аднаўленчыя працэсы, фактары, якія выклікаюць узнікненне апаэробных умоў у Г. г., служаць і прычынамі забалочвання. Г. г. складаюць аснову меліярацыйнага фонду. Найб. патэнцыяльнай урадлівасцю характарызуюцца тарфянабалотныя нізінныя і тарфяна-балотныя поймавыя (алювіяльныя) глебы, якія складаюць звыш 80 % Г. г. Па характару с.-г. выкарыстання падзяляюцца на 2 групы: з таўіпчынёй торфу да 1 м і больш за 1 м. Па шкале ворных зямель Беларусі ацэньваюцпа ў сярэднім адпаведна ў 60 і 78 балаў. Агульная плошча тарфяна-балотных глеб у калгасах і саўгасах БССР каля 2 млн. га (1980). Асушана звыш 1.1 млн. га Г. г., з якіх 76 % сканцэнтравана ў Брэсцкай, Гомельскай і Мінскай абл. Меліяраваныя Г. г. выкарыстоўваюцца як с.-г. ўгоддзі (35 % — ворная зямля, 65 %—сенажаць і паша).
Літ.: Почвы Белорусской ССР.— Мн., 1974; Аношко В. С„ М e е р о вс кп й A. С. Справочннк по мелноратпвной географіш.— Мн., 1981.
A. С. Меяроўскі. ГІДРАПОННЫЯ КУЛЬТУРЫ (ад г?др<г...+грэч. ponos работа), агародііінныя, кветкавыя, ягадныя і іпш. расліны, што вырошчваюцца без глебы ў водных растворах пажыўных солей або на штучных заменпіках глебы (пясок, жвір, мох, торф), якія перыядычпа ўвільгатняюць водным растворам пажыўных элементаў. У БССР метад Г. к. шырока выкарыстоўваецца ў лабараторных даследаваннях. пры вырошчванні агародніпы (на Гомельскай агароднінпай фабрыцы). ГІДРАРГІЛІТ (грэч. hydor вада + + argillos белая гліпа), мінерал кл. гідравокіслаў; тое, што гібсіт.
ГІДРАСЛЮДЫ, група мінералаў, алюмасілікаты падкласа слаістых сілікатаў; слюды, абагачаныя Н3О+, ОН', Н2О. Састаў прамежкавы паміж слюдамі і гліністымі мінераламі групы маптмарыланіту. Часам да Г. адносяць мінералы групы глаўканіту. На Беларусі як пародаўтваральны мінерал пашыраны ад антрапагепавых да рыфейскіх адкладаў, a таксама ў корах выветрывання крышт. фундамента. Галоўны камяанепт глін — сыравіпы для вытв-сці цэглы, керамічпых вырабаў, аглапарыту, керамзіту і інш.
Крышталізуецца ў манакліннай сістэме. Агрэгаты светлыя. Паходжанне ў асноўным гіпергеннае, гідратэрмальнаметасаматычнае. Цв. 1—2, шчыльн. 2600— 2900 кг/м3. Найб. пашыраныя разнавіднасці: гідрабіятыт, гідрамускавіт (іліт), гідрафлагапіт. Ю. Р. Копысау.
ГІДРАСФЁРА (ад гідра... + грэч. sphaira шар), перарыўная водная абалонка Зямлі, якая размешчана паміж атмасферай і цвёрдай зямной карой (літасферай) і ўключае ў сябе акіяны, моры, паверхпевыя воды супіы (рэкі, азёры, вадасховішчы); у болып агульным сэнсе ў склад Г. ўваходзяць таксама ледавікі, падземпыя воды і атм. вільгаць. Паверхпевыя воды з’яўляюцца крыніцай водазабеспячэння, арашэння і абваднення. Воды Г. пастаянна ўзаемадзейнічаюць з атмасферай, зямной карой і біясферай. Узаемадзеянне водаў і ўзаемныя пераходы з адгіых відаў у другія — складаны кругаварот вады на зямным шары. На Беларусі Г. складаецца з паверхневых водаў суіпы (рэкі 3 км3, азёры і вадасховішчы 11,4 км3), падземных водаў (да глыб. 5 км 84 тыс. км3, у т. л. вільгаць у метровым слоі глебы 52 км3) і атм. вільгаці (вадзяная пара 6 км3).
Літ.: Кукснн II. Е., Курганов a Н. М. Оценка составляюіцнх підросферы Белорусснн.— Доклады АН БССР, 1977, т. 21. № 1. I. Я. Куксін
ГІДРАТАЦЫЯ (ад гідра...) у геал о г i і, рэакцыі мінералаўтварэння, якія адбываюцца па паверхні і ў нетрах зямной кары ў выніку ўздзеяння вады ў вадкім або газападобным стане на горныя пародьі. Характэрна экзагенным працэсам і рэгрэсіўнаму метамарфізму.
Вада можа ўваходзіць у крышт. рашотку мінералу і выдзяляцца толькі пры поўным яго разбурэнні (напр.. дыяспор A1O-OH), у пераменнай колькасці ў міяерал і выдзяляцца з паступовай зменай Фіз. уласцівасцей (напр., гідрагематыт Бе;Оя-пН2О), пэўная колькасць вады можа ўдзельнічаць у пабудове мінералу, не ўтвараючы хім. злучэння (напр., гіпс CaSO. • 2Н2О), і выдзяляецца з утварэннем бязводнага рэчыва (ангідрыт CaSO4), паглынацца паверхняй мінер. або калоідных часцінак парод (найб. важны тып Г. ў зоне выветрывання). Часта пры Г. павялічваецца аб’ём пароды (напр., пры Г. ангідрыту прыблізна на 35 %), фік-
суецца складкавасць і трэшчынаватасць, падобныя на вынікі праяўлення тэктанічных працэсаў, напр., у сульфатных і сульфатна-карбанатных пародах дэвону і перма-трыясу Беларусі. I. I. Ур’еў. ГІДРАТЭРАШЯ (ад гі5ра... + грэч. therapeia клопат, догляд, лячэнне), в о д а л я ч э ii ii е, вонкавае выкарыстанне вады па лек. і прафілакт. мэты. Вядома з глыбокай старажытнасці. Выкарыстоўваюць прэспыя і мінер. воды мясц. крыпіц, а таксама ванны з дамешкам кіслароду, вуглякіслага газу і інш. Найб. спрыяльны перыяд для загартоўвання рачнымі купанпямі ва ўмовах Беларусі май — верасень. Пра навук, даследавапні па Г. гл. ў арт. Бальнеалогія.
КНІГІ ОНЛАЙН
