Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Рэжым 3. вывучаецца з 1923, пазіранні вядуцца на гідралаг. пасту Пескі. Рака вызпачаецца выразным веснавым разводдзем, працяглай летне-асенняй межаншо, якая часта парушаецца дажджавымі паводкамі, кароткай і перарывістай зімовай межапню. На перыяд веснавога разводдзя прыпадае 44 %, летне-асеннюю межань 36 % гадавога сцёку. Найвышэйшы ўзровепь разводдзя ў ніжнім цячэнні ў пач. 3-й дэкады сак., сярэдпяя выш. пад межапным узроўнем 3,4 м, найб. 5,5 м (1932). Замярзае ў капцы снеж.. крыгалом у сярэдзіне сакавіка. Веснавы крыгаход 13 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 11 м3/с, каля в. Пескі ііайб. 289 м3/с (1958), паймешпы 0,46 м3/с (1969). Водзяцца бабры, андатра, ракі. 3. выкарыстоўваецца як водапрыёмпік меліярацыйпых сістэм. На рацэ г. п. Зэльва, г. Масты (пры ўпадзенні ў Нёмап), вадасховішча Паперня. Іл. гл. па ўкл. н. Дз. Шэка. ЗАЛЬВЯНКА, нізіннае балота па ПнУ Пружанскага р-па, у вадазбо-
ры р. Зальвяпка. Пл. 2,3 тыс. га, у межах прамысл. паклада 1,7 тыс. га. Глыб. торфу да 2,4 м, сярэдняя 1,4 м, ступепь распаду 46 %, попельпасць 27 %. На 1.1.1978 запасы торфу 4,5 млн. т. Усходняя ч. балота асушана адкрытай сеткай, выкарыстоўваецца пад сенажаць. На поасушапай ч. пераважае хмызпякова-асаковая раслінпасць, часткова яна выкарыстоўваецца пад сепажаць.
ЗАЛЬВЯНКА, нізіннае балота на У Свіслацкага р-па, у вярхоўях р. Зальвяпка. Пл. 1,3 тыс. га, у межах прамысл. паклада 0,8 тыс. га. Глыб. торфу да 3,4 м. сярэдпяя 1,4 м, ступень распаду 44 %, попельнасць 19,9 %. На 1.1.1978 запасы торфу 2 млп. т. Здабыча торфу па ўгнаенне спынена. Балота асушана, выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць.
ЗАЛЬВЯНКА, зопа адпачыпку мясц. значэппя па тэр. Пружапскага р-на, за 44 км па ПпУ ад Пружан, 2 км на Пн ад Ружан, на беразе р. Зальвянка. Устаноўлена ў 1981. Пл. 4.8 тыс. га. Разлічана на адйачасовы адпачынак 5,5 тыс. чал. Прадугледжапа размяшчэнне ўстаноў для доўгатэрміновага адпачыпку дзяцей і дарослага нас. Пружан і Ружан.
ЗАЛЯШНО, возера ў Гарадоцкім р-пе, у бас. р. Обаль. Пл. 0,36 км2. Даўж. 0,82 км, пайб. шыр. 0,6 км. Пл. вадазбору 4 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу, лопасцевай формы. Схілы выш. да 10—12 м, умерана стромкія, пераважна пад хмызпяком. на 3 і Пн часткова разарапыя. Берагавая ліпія (даўж. 2,92 км) звілістая, утварае невял. залівы. На 3 выцякае р. Агпеш. За 1 км па ПнЗ ад возера в. Гукалы.
ЗАМАРАЗКІ, паніжэнпе т-ры калязямнога слоя паветра і паверхпі глебы да адмоўных значэнняў вечарам і ноччу пры дадатнай т-ры дпём у цёплую пару года. Адрозпіваюць адвектыўныя (звязаныя з рухам халодных мас), радыяцыйныя (ад начнога ахалоджванпя паверхпі ў выпіку цеплавога выпрамянеппя) і мяшапыя. На Беларусі найчасцей бываюць пры ўварваіші халодпага паветра (пераважпа з ПпУ, Пп і ПнЗ) і наступпым радыяцыйпым ахалоджвапні пры праясненні, асабліва ў 2-й пал. почы. Верагодпы ва ўсе месяцы цёплага перыяду, але на ўсёй тэр. бываюць не штогод, толькі ў маі і верасні. У чэрв. і жп. назіраюцца на певял. плошчах, у ліп. бываюць рэдка, абмежавапа. За май — вер. сярэдняя колькасць сутак з 3. на роўным адкрытым месцы ўзрастае з ПдЗ на ПпУ ад 2 да 13, у т. л.
на май прыпадае каля 50% сут, чэрв.— 11, ліп.— 2, жн.— 5, вер.— 32 %. На болыпай ч. тэр. БССР 3. ў паветры пачынаюцца ў канцы вер.— пач. кастрычніка (гл. табл.). Веспавыя 3. часцей за ўсё спыняюцца ў пач. мая. Безмарозны перыяд на Беларусі вагаецца ад 124—140 сут па ПпУ да 170—174 сут на ПдЗ. Найб. небяспечныя позпія веснавыя, летпія і раннія восеньскія 3. Даты надыходу 3. і іх інтэнсіўнасць залежаць ад мясц. мікраклімат. фактараў: рэльефу, асаблівасцей паверхпі глебы, расліннага покрыва, паяўпасці вадаёмаў і інш. У катлавінах і на асушапых тарфяніках 3. бываюць часцей, чым на роўпым адкрытым месцы. Верагодпасць узнікнення 3. на паверхні асвоенага тарфяпіку ў 15— 20 разоў большая, чым на сухадоле. 3. ўмоўна падзяляюць на слабыя (т-ра на паверхні глебы папіжаецца да —1, —2 °C, а т-ра паветра па выш. 2 м дадатпая), моцпыя (т-ра на паверхні глебы —3, —4 °C, т-ра паветра таксама адмоўпая), вельмі моцпыя (т-ра па паверхні глебы —5, —6 °C і ніжэй, т-ра наветра адмоўная). У залежпасці ад т-ры на паверхні глебы і ў паветры 3. адносяцца да асабліва небяспечных метэаралагічных з’яў ці да небяспечных метэаралагічных з'яў. Пры аргапізацыі повых метэаралагічпых і аграметэаралагічных пастоў улічваюць мікраклімат. ўмовы мясцовасці, каб ахапіць назіраннямі пайб. верагодныя мікрараёны 3.
Усе палявыя расліны па ступені ўстойлівасці да 3. падзяляюцца на 5 тыпаў: найбольш устойлівыя, якія пераносяць паніжэнне т-ры да —8, —10 °C— яравая пшаніца, авёс, ячмень, гарох, мак; устойлівыя, якія вытрымліваюць 6—8° марозу,— лён, каноплі, цукровыя буракі, морква. капуста; с&рэднеустойлівыя, якія не баяцца 3. да -3, -4 °C.— лубін, жоўтая радыска; малаўстойлівыя, што пашкоджваюцца пры 3. ніжэй за —2, — 3 °C,— кукуруза, проса. бульба, цыбуля, махорка; няўстойлівыя, якія па-
шкоджваюцца лёгкімі 3. да -0,5, -1 °C,— грэчка, фасоля, гуркі, памідоры, тытунь, бахчавыя культуры. Пладовыя дрэвы — вішня. груша, сліва, яблыня — у фазе цвіцення могуць пераносіць кароткачасовы (да гадзіны) 3. у —2, -3 °C. але 3. у — 1 °C на працягу некалькіх гадзін прыводзіць да частковых іх пашкоджанняў. Найбольш адчувальныя да 3. генератыўныя органы раслін. У фазе цвіцення практычна немагчыма падзяліць расліны на групы па ўстойлівасці да 3. Зерне ў перыяд малочнай спеласці пашкоджваецца пры -2. -4 °C. Менш шкодныя асеннія 3.. але яны могуць спыніць рост раслія і тым уплываць на велічыню ўраджаю. ІПкодны ўплыў 3. прадухіляюць дымленнем, укрыццём раслін, паліўкай. Вялікае значэнне маюць своечасовыя метэаралагічныя прагнозы 3. С.-г. пасевы страхуюцца ад 3., а гаспадаркам пры пашкоджаннях с.-г. культур ад іх выплачваецца кампенсацыя. У час 3. можа памяншацца колькасць шкодных насякомых. стымулюецца ўтварэнне крухмалу раслінамі і інш.
Лгт.: Справочннк по клнмату СССР. В. 7. Белорусская ССР. Ч. 2.— М., 1965; М е д ж п т о в Р. М. Условня образованпя п прогноз заморозков в БССР.— Сборннк работ Мпнской гндрометеорологнческой обсерваторнн. 1958, в. 1; П е р ы шк п н II. Н. Географнческое распределенне заморозков на поверхностп почвы по террпторші БССР.— Сборннк работ Мннской гпдрометеорологнческой обсерваторйн, 1962, в. 4; Шкляр A. X. Клнматнческне ресурсы Белоруесііп п ііспользованпе пх в сельском хозяйстве.— Мн., 1973. Т. С. Папова.
ЗАМАЦАВАННЕ ГРУНТОУ, штучпае пераўтварэнне фіз.-хім. спосабамі ўласцівасцей грунтоў, якія выкарыстоўваюцца ў якасці асновы збудаванняў. У выпіку 3. г. павялічваецца іх моцнасць, звязнасць, воданепранікалыіасць, супраціўленне размыву і інш. Ужываецца таксама для ўмацавапня адхонаў, выемак дарог і сценак катлаванаў, як проціапоўзневае мерапрыемства і г. д. 3. г. дасягаецца напіятаннем у грунт вяжучых матэрыялаў і хім. раствораў (цэментацыя, глінізацыя, бітумізацыя, сілікатызацыя), а таксама ўздзеянне на яго эл. токам, награвапнем і замарожваннем. Своеасаблівым відам 3. г. з’яўляецца ўма-
цаванпе стромкіх схілаў дрэвавай і кустовай расліннасцю (гл. Берагазамацавальныя насаджэнні), дзёрнам. фашынамі і інш.
ЗАМАШАНСКАЕ РАДОВІШЧА ПЯСКОЎ, каля паўн.-ўсх. ускраіны в. Замошша Лёзненскага р-па. Лінзападобпы паклад звязаны з канцова-марэннымі адкладамі паазерскага зледзянення. Папярэдне разведаныя запасы 2.4 млн. м3.
Пяскі жоўта-шэрыя, пераважна дробнаі сярэднезярністыя, палевашпатавакварцавыя, з уключэннямі жвіру і галькі; жвіру буйней за 5 мм у іх 9—24 %, гліністых і пылаватых часцінак 0,8—2 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,6—8 м, ускрышы (пяскі, супескі) 0,8—5,2 м. Пяскі прыдатныя на выраб бетону, буд. раствораў. Радовішча не распрацоўваецца.
ЗАМЕЦЬ, перанос снегу ветрам непасрэдпа над паверхпяй снегавога покрыва. Гл. ў арт. Мяцеліца.
ЗАМКАВАЯ ГАРА, найвышэйшы пупкт Навагрудскага ўзв. За 3 км на 3 ад Навагрудка, за 250 м па Пн ад в. Пуцэвічы. Выш. 323 м.
Складзена з чырвона-бурых марэнных суглінкаў. перакрытых пылаватым супескам. Mae выгляд спадзіставыпуклага ўзвышэння субмерыдыянальнага напрамку, тыповага для краявых утварэнняў. Схілы спадзістыя. стромкасць пераважна 3—7°. адносныя перавышэнні да 20— 25 м/км2. Глебы дзярнова-падзолістыя сярэднеападзоленыя, бліжэй да вяршыні сярэднеэрадзіраваныя. 3. г. амаль уся пад ворывам. Г. П. Рудаеа.
ЗАМКАВЫ ЛЕС, радовішча пясчапа-жвіровага матэрыялу за 1,5 км на Пп — ПнЗ ад в. Замкавая Ваўкавыскага р-на. Лінзападобпы паклад звязаны з канцова-марэннымі адкладамі сожскага зледзянення. Разведаныя запасы 783,5 тыс. м3.
У пясчапа-жвіровай пародзе жвіру буйней за 5 мм 12—43 %. Пяскі-адсевы сярэднеі буйпазярпістыя, палевашпатава-кварцавыя. Магут-
Даты апошняга і першага замаразкаў у паветры па назіранпях некаторых метэаралагічных станцый Беларусі
——————— ——
Дата замаразку
апошняга
першага
сярэдняя
самая ранняя
самая позняя
сярэдняя
самая pannei
самая позняя
Шаркоўшчына 13.5 16.4.1970 2.6.1950 28.9 25.8.1971 23.10.1961
Віцебск 7.5 6.4.1950 6.6.1962 29.9 4.9.1977 1.11.1935
МІНСК 3.5 5.4.1897 12.6.1899 3.10 13.9.1929 15.11.1967
Слуцк 1.5 11.4.1963 2.6.1950 29.9 10.9.1968 18.10.1954
Гродна 2.5 5.4.1897 2.6.1977 11.10 29.8.1966 18.11.1958
Навагрудак 27.4 9.4.1950 6.6.1962 13.10 18.9.1973 1.11.1974
Магілёў 2.5 3.4.1962 4.6.1930 3.10 5.9.1906 28.10.1953
Касцюковічы 4.5 14.4.1937 29.5.1955 1.10 10.9.1968 25.10.1950
Пінск 21.4 24.3.1897 23.5.1980 8.10 29.8.1966 15.11.1967
Брэст 22.4 30.3.1894 23.5.1980 14.10 18.9.1973 5.11.1896
Гомель 25.4 28.3.1966 21.5.1974 4.10 13.9.1945 24.10.1950
Васілевічы 30.4 5.4.1897 4.6.1930 2.10 30.8.1966 24.10.1933
насць карыснай тоўшчы 1,6—10,2 м, ускрышы (пяскі дробныя) 0,2—4,4 м. ІІясок і жвір прыдатныя на выраб бетону, для тынкавальных і муровачных раствораў. Радовішча не распрацоўваецца.
ЗАМКНУТЫЯ ЦЬДКЛЫ ВЫТВОРЧАСЦІ, сукупнасць тэхналагічных працэсаў, якія забяспечваюць поўную ліквідацыю або максімальна магчымае скарачэнне вытв. адходаў у нар. гаспадарцы. У 3. ц. в. ўся сыравіна ператвараецца ў прадукцыю без адходаў і выкідаў, што забяспечвае чысціню навакольнага асяроддзя і пабліжае вытв. працэсы да прыродных. Укараненне цыклаў патрабуе зпачных затрат, адпак яны акупляюцца комплексным выкарыстаннем усёй сыравіпы. Асн. кірункі развіцця 3. ц. в.: распрацоўка і ўкарапепне бяссцёкавых тэхнал. сістэм з эфектыўнымі спосабамі ачысткі сцёкавых водаў, стварэнне прамыслова-тэр. комплексаў з замкнутай сістэмай патокаў сыравілы і адходаў. выкарыстанпе даскапалых метадаў перапрацоўкі вытв. адходаў, распрацоўка прыпцыпова повых безадходных тэхналогій. Створаны 3. ц. в., якія поўнасцю выключаюць выкіды забруджвальнікаў у атмасферу ці вадаёмы. У прам-сці СССР каля 60 % вады, што бярэцца з прыродных крыніц, выкарыстоўваецца шматразова. запраектавапыя і рэкапструяваныя прадпрыемствы хім. прам-сці на 98 % будуць забяспечвацца вадой са зваротных сістэм водакарыстання. Працуе 1-е ў свеце прадпрыемства з замкпутай безадходнай тэхналогіяй — Першамайскі хім. камбінат (Украіна). У БССР 3. ц. в. дзейнічаюць па прадпрыемствах энергетыкі, машыпабудаваппя, хім., харч. і інш.
КНІГІ ОНЛАЙН
