Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ЗАПАВЁДВАННЕ, увядзенне па пэўнай прыроднай тэрыторыі або акваторыі т. зв. запаведнага рэжыму аховы і выкарыстання прыродных аб’ектаў. Ажыццяўляецца для вырашэння навук., экалагічных, культурна-асветных і іпш. задач. Асп. патрабаванне 3.— не парушаць натуральнага стану прыроднага комплексу ці аб'екта, калі гэта супярэчыць мэтам яго аховы. Галоўныя арганізацыйнаправавыя формы 3.— запаведнікі, заказнікі, помнікі прыроды, нац. і прыродныя паркі. Асн. прынцыпы 3. выкладзены ў Асновах зямельнага, водпага, ляснога заканадаўства, заканадаўчых актах аб ахове прыроды, нетраў, палажэннях аб прыродпа-запаведным фондзе, запаведніках, V інш. нарматыўных дакументах. ЗАПАВЁДНА-ПАЛЯЎШЧЫЯ ГАСПАДАРКІ, від запаведных тэрыторый, у межах якіх захоўваецца ў патуральным выглядзе прыродны комплекс. Рэжым выкарыстання З.-п. г. блізкі да рэжыму запаведнікаў. Колькасць пекаторых відаў паляўнічых жывёл у З.-п. г. рэгулюецца нарміраванай іх здабычай у навук. і спартыўных мэтах. У гаспадарках ажыццяўляюцца біятэхн. мерапрыемствы па ўзнаўленпю паляўнічай фауны, распрацоўваюцца павук. асновы вядзення паляўнічай гаспадаркі. У СССР (1981) 7 З.-п. г. агульнай пл. 230,6 тыс. га. У БССР 2 З.-п. г. агульнай пл. 88,6 тыс. га: Белавежская пушча і Целяханская запаведна-паляўнічая гаспадарка.
Э. Р. Самусенка. ЗАПАВЁДНАЯ СПРАВА, сфера прыродаахоўнай, гасп., навуковай і культ.-асветнай дзейнасці грамадства, накіраванай на зберажэнне і аднаўленне прыродных багаццяў, вывучэнне прыродных працэсаў ва ўмовах абмежаванага аптрапагеннага ўздзеяння, папулярызацыю ведаў аб прыродзе, яе ахове і іпш.
Узнікла ў глыбокай старажытнасці, напр., у славянскіх плямён існавалі за-
паведныя лясы, вадаёмы, асобныя дрэвы і інш. Дзярж. запаведнікі вядомы ў Індыі з 3 ст. да н. э„ на Русі з 11—12 ст. У канцы 14 ст. першым дзярж. запаведным лясным масівам на тэр. Беларусі абвешчана Белавежская пушча. У Расіі значнае развіццё 3. с. звязана з дзейнасцю Пятра I. Аднак 3. с. ў перыяд феадалізму і капіталізму служыла гасп. інтарэсам выключна пануючых колаў, хоць і мела пэўнае прыродаахоўнае значэнне.
У аснове мэт і задач 3. с. ў СССР — ленінскія прынцыпы аховы прыроды, далейшае яе развіццё вызначаецца дзярж. заканадаўчымі актамі. 3. с. ўключае распрацоўку сеткі ахоўных прыродных тэрыторый, сістэмы органаў кіравання, кантролю, вывучэння і аховы тыповых і унікальпых прыродных комплексаў. На Беларусі пытанні 3. с. распрацоўваюць у АН БССР, навук. аддзелах запаведнікаў і інш.
Літ.\ Куражсковскпй Ю. Н. Заповедное дело в СССР.— Ростов н/Д., 1977; РеймерсН. Ф., Штнльмарк Ф. Р. Особо охраняемые прпродные террнторнн.— М., 1978. Э. Р. Самусенка. ЗАПАВЁДНІКІ, 1) вылучаныя ў вызначапым парадку ўчасткі тэрыторыі або акваторыі з размешчанымі ў іх межах тыповымі або унікальпымі прыроднымі комплексамі асаблівай навуковай або культурнай каштоўнасці (ландшафты, згуртаванні расліпных і жывёльных арганізмаў, геал. ўтварэныі і інш.); адзін з відаў запаведных тэрыторый. Участкі зямлі, яе нетраў і воднай прасторы з усімі прыроднымі аб’ектамі на іх у межах 3. выключаюцца з гасп. эксплуатацыі і аддаюцца ім у бестэрміповае карыстанне. Асн. задачы 3.: зберажэппе эталонных або найбольш тыповых участкаў натуральнай прыроды з усёй сукуппасцю іх кампанентаў; вывучэнпе прыродных працэсаў у іх патуральпым стапе; ахова ўсіх прыродных аб’ектаў на тэрыторыі 3. і захаванне запаведнага рэжыму; навукова-доследная работа; прапаганда асноў запаведнай справы, праблем аховы прыроды і рацыянальнага прыродакарыстання; падрыхтоўка навук. кадраў. 3. даюць магчымасць зберагчы генетычны фопд жывёл і раслін, садзейнічаюць падтрыманню экалагічнай раўнавагі ў пэўных рэгіёнах, ажыццяўляюць кантроль за станам біясферы, распрацоўваюць павук. асновы прыродакарыстання. Вылучаюць біясферныя запаведнікі, ландшафтна-гідралагічныя запаведнікі, мемарыяльныя (гл. Ме.чарыяльныя заказнікі і запаведнікі).
Першыя дзярж. 3. ўзніклі ў старажытных Вавілоне, Грэцыі, Індыі. На тэр. СССР звесткі аб афіц. арг-цыі часткова ахоўных прыродных тэр. вядомы з 11—12 ст. (Кіеўская Русь). У канцы 14 ст. запаведным лясным масівам абвешчана Белавежская пушча. У дарэв. Paci! быў афіцыйна зацверджаны толькі Баргузінскі 3. У СССР 3. ствараюцца з
першых гадоў Сав. улады — у 1919 арганізаваны Пензенскі 1 Астраханскі, у 1920—Ільменскі 3. На пач. 1981 у СССР 128 3. агульнай пл. каля 10,8 млн. га. Самы вялікі 3. у свеце ■— Вялікі Габійскі (Манголія. пл. 5 млн. га), у СССР — Таймырскі (пл. 1,3 млн. га). Найб. вядомыя 3. СССР: Асканія-Нова, Байкальскі, Кызыл-Агачскі, Каўказскі, Жувінтас, Рэпетэкскі і інш.
3. ў СССР знаходзяцца пад асобай аховай дзяржавы. У розных зонах Беларусі створаны: Бярэзінскі біясферны запаведнік, Прыпяцкі ландшафтна-гідралагічны запаведнік, Купалаўскі мемарыяльны 3. «Вязынка», Купалаўскі мемарыяльны 3. «Ляўкі» агульнай пл. 138,1 тыс. га. Акрамя таго, дзейнічаюць Заслаўскі і Полацкі гісторыка-археал. запаведпікі. Стварэнпе 3. ажыццяўляецца паводле рашэнняў CM БССР, іх рэжым і дзейнасць вызначаюцца палажэннем аб запаведных тэрыторыях СССР і адпаведнай пастановай CM БССР ад 23.8.1962. На тэр. 3. забарапяецца ўсякая дзейнасць, якая парушае прыродныя комплексы і пагражае зберажэнню прыродных аб’ектаў (буд-ва, вышукальпыя работы і здабыча карысных выкапняў, лесакарыстанпе, парыхтоўка сена, лек. раслін, кветак, насення, паляванне, рыбпая лоўля і іпш.). Для аховы прыродных комплексаў 3. ствараюцца ахоўныя палосы запаведнікаў. Ахова 3. ажыццяўляецца спец. службай (дзяржінспектары, егеры). Навук. работа ў 3. мае комплексны характар, галоўны яе кірунак — даследаванні па праграме «Летапіс прыроды» (уключаюць збор звестак аб стапе прыродных аб’ектаў па працягу дзесяцігоддзяў). У навуковых фондах 3. захоўваюцца карты і схемы размеркавання расліпнасці і жывёльнага свету, фотадакументы ландшафтаў, метэаралаг. і гідралаг. даныя і калекцыйныя матэрыялы (гербарыі, заалагічпыя калекцыі, глебавыя маналіты і інш.). Вял. роля 3. Беларусі ў зберажэнні і адпаўленні каштоўных і рэдкіх відаў жывёл (бабёр, зубр, лось, высакародны алень, казуля і інш.) і раслін, даследаваппях па лесазнаўству, фларыстыцы, геабатаніцы, фауністыцы, экалогіі, паляўніцтвазпаўству, глебазпаўству і інш. 3. Беларусі ўдзельнічаюць у міжнар. праграмах па ахове прыроды ў рамках СЭУ, ЮНЕП, МАП, ЮНЕСКА. Агульнае метадычнае кіраўпіцтва навук. работай 3. Беларусі ажыццяўляе АН БССР, выпікі даследаванняў змяшчаюцца ў зборніках навук. прац. У 3. створаны музеі прыроды, вядзецца работа па прыродаахоўнаму выхаванню, арга-
334 ЗАПА нізуюцца экскурсіі (у ахоўпай палосе або ўздоўж мяжы 3.). 2) Навукова-даследчыя ўстановы, за якімі замацаваны пазваныя вышэй тэрыторыі.
Лгтл Баннмков А. Г. По заповедннкам Советского Союза.—2 нзд.— М., 1974; Заповеднмкн Белорусснн: Нсследовання. В. 1—6.— Мн., 1977—82; Заповедншш Советского Союза.— М., 1969; Заповедннкп СССР.— М., 1980; Р е й м е р с Н. Ф„ Штнльмарк Ф. Р. Особо охраняемые прнродные террнторпн.— М., 1978. I. В. Хрусталін.
ЗАПАВЁДНЫ РЭЖЬ'ІМ, спец. сістэма ахоўных мерапрыемстваў, якая ажыццяўляецца ў межах ахоуных прыродных тэрыторый. Уводзіцца для зберажэння ў прыродным стапе тыповых або унікальных прыродных комплексаў і аб’ектаў, аховы генафонду жывёл і раслін і для дасягнення інш. мэт аховы прыроды. Прадугледжвае поўную забаропу або строгую рэгламентацыю гасп. і рэкрэацыйнай дзейнасці чалавека і стварае ўмовы для вывучэння дынамікі прыродных працэсаў, арг-цыі каптролю за зменамі натуральнага асяроддзя пад уплывам антрапагенных фактараў для распрацоўкі навук. асноў рацыянальнага прыродакарыстання і арганізацыі масавай прапаганды ведаў аб прыродзе і ідэй яе аховы. У БССР 3. р. ахоплены тэр. агульнай пл. каля 3,02 млн. га (запаведнікі, заказнікі, лясы 1-й групы). Уводзіцца GM БССР.
Агульнае патрабаванне 3. р.— забарона несумяшчальнага з мэтамі запаведвання ўмяшання чалавека ў натуральны стан прыродных комплексаў. 3. р. бывае абсалютна запаведны (напр., поўная забарона ўсіх відаў дзейнасці чалавека ў зонах абсалютнай запаведнасці ў запаведніках), адносна запаведны (дазваляюцца некаторыя віды гасп. дзейнасці, напр., у запаведна-паляўнічых гаспадарках) і мяшаны (абмежаванні ўводзяцца толькі на асобных участках запаведнай тэр. або на асобныя віды дзейнасці ў яе межах, напр., у заказніках, ахоўных лясах і інш.).
Э. Р. Самусенка, Я. В. Малашэвгч. ЗАПАВЁДНЫЯ ЛЯСЫ, ляспыя масівы па тэр. ахоўных прыродных тэрыторый і каштоўныя ўчасткі лесу, абвешчапыя помнікамі прыроды, якія зпаходзяцца пад аховай запаведнага рэжыму. Агульная пл. 3. л. Беларусі больш як 200 тыс. га, у т. л. лясоў запаведнікаў і запаведпапаляўнічых гаспадарак 198 тыс. га, ландшафтных, лясных і гідралаг. заказнікаў каля 3 тыс. га, каштоўпых участкаў лесу 0,8 тыс. га. 3. л. належаць да 1-й групы, у іх забаронена высечка і інш. лесагасп. дзейнасць, несумяшчальная з мэтамі запаведвання. Частка 3. л. (у запаведніках) абсалютна запаведпыя — у іх выключаецца ўсялякае ўмяшанне ў пры-
родныя працэсы. 3. л. з’яўляюцца эталонамі прыроды. прызначапы для захавапня генетычнага фонду жывёл і раслін, натуралыіых раслінных згуртаванняў і экасістэм, выкарыстоўваюцца для вывучэння прыродных працэсаў у лясах.
В. С. Гельтман. ЗАПАВЁДНЫЯ ТЭРЫТОРЫІ, участкі зямлі або водпай прасторы з размешчапымі ў іх межах прыроднымі комплексамі пэўпай павук. або культ. каштоўнасці, якія выключапы з гасп. карыстання; адпа з форм ахоўных прыродных гэрыторый. Вял. значэнне 3. т. для аховы і ўзпаўлення натуралыіых лапдіпафтаў, захавання генафонду жывёл і раслін. Агулыіая пл. буйпых 3. т. у свеце больш як 2,4 млн. м2 (каля 1,6 % сушы планеты). У СССР вызначаны наступныя асн. віды 3. т. (усе цад аховай дзяржавы): запаведнікі, заказнікі, помнікі прыроды, прыродныя нацыянальныя паркі, батанічныя сады і дэндралагічпыя паркі. У БССР да 3. т. адпосіцца таксама тэр. запаведна-паляўнічых гаспадарак. За мяжой пашыраны і іпш. формы аховы прыродных участкаў і асобных аб’ектаў прыроды — нац. і нар. паркі, рэзерваты І ІНШ. В. К. Мазоўка. ЗАПАДЗІІІЫ, неглыбокія плоскія, часцей круглаватыя замкнёныя паніжэпні рэльефу. Утвараюцца ў выпіку прасяданпя групту пад уплывам развіцця суфазійпа-карставых працэсаў. Прымеркаваны да раёнаў пашырэпіія лёсавых і лёсападобных парод. Агульная пл. пашкоджаных 3. зямель на тэр. Беларусі складае каля 120 тыс. га. Найб. колькасць 3. (30— 60 і болып па 100 га ворпых зямель) адзпачаецца на платопадобнай Аршанска-Магілёўскай раўніне з магут-
КНІГІ ОНЛАЙН
